"توركیا نە ھاوپەیمان نە ژی دوژمنە، بەلكو كێبەركێكارێ ئەمریكایە."
ستێڤێن، ئێ. كوك، ڤەكولەر ل ئەنجومەنێ سیاسەتا دەرڤە
سوریا و روژئاڤایێ كوردستانێ ئێك ژ نمونەیێن ھەرە بەرچاڤێن سیاسەتا دەرڤە یا توركیا ل سەردەمێ ئەردوغان پێناسە دكەت. ھەلسوكەوتێن توركیا د ڤی بواری د گەل ھاوپەیمانان ل ئێێكێتی ئوروپ، ناتو و ئەمریكا ب شێوەیەك تایبەت و د گەل روسیا و كێبەركێكارێن روژھەلاتا ناڤین ب گشتی پەیوەندیدارن ب پاراستنا بەرژەوەندیێن نەتەوەی. د سەری پرسا ئاسایش و دەستكەڤتان ئەجێندایا سیاسەتا دەرڤە یا توركیا ب شێوەیەك بەرفروان پێناسەدكەت. وەكی دەوڵەتەك خاوەن سەروەری، رەغمەن ئەندام بون د ھاوپەیمانەتی یەك ستراتێژیك وەكی ناتو، ژ بوی گەلەكان ھەلسوكەوتێن توركیا ناتەندروست و ناسروشتی تێنە پێناسەكرن. بەرۆڤاژی ڤێ یەكێ، ژ رەوانگەھەك واقعگەرایی ڤە، ھەلسوكەوتێن توركیا ھاوتەریب و كوكن د گەل پرینسیپێن پاراستنا بەرژەوەندیێن نەتەوەی، كو ئاسایشا دەولەتێ كوكا رەوانگەھەك وەھایە.
د ڤی بواری گوشارێن ل سەر توركیا فرەرەھەندی تێنە دیتن، و توركیا وەكی ئەكتەرەك سەنترال و ناڤەكی ئیرو د ھەشت بەرەیان وەكی(لیبیا، سوریا، عێراق، سودان، یەمەن، ئیران، قەتەر، دەریای ناڤەراست) سەرقالی كێبەركێ د گەل ئەكتەرێن جیاواز دایە. ل ڤێ جوخرافیا پان و بەرفرە، توركیا كێبەركێ د گەل روسیا، ئیران، ئەمریكا، ئێكێتی ئوروپا، چین، یونان، مسر، ع. سعودیە، ئیمارات، ئیسرائیل و كورد دكەت. پرسا كورد ھەم ل عێراق و ھەم ژی ل سوریا ئێكە ھەرە ژ بالكێشترین پرسێن كو پرینیسپێن سیاسەتا دەرڤە و ئاسایشا توركیا ل سەر ھاتیییە دارشتن.
كێم پرس ل ناڤخویا توركیا دا ھەنە كو پشتگیری یا ھێزێن ئوپوزیسیونێ ژ سیاسەتا سەرۆككومار ئەردوغان بكەن. ئێك ژ پرسێن سەرەكی د ڤی بواری بابەتێ كرینا سیستەما موشەكی یا ئێس-400ە، كو ھێزێن ئوپوزیسیون( ژ دەرڤەی ھادەپ) ب شێوەیەك بەرفرە وەكی پرسەك " ژیان"ێ ژ بوی توركیا پێناسەدكەن، پشتگیری ژ ھەلسوكەوتێن سەرۆككومار دكەن. پرسا دوویەم، پرسا كوردە ل سوریا. دڤێ پرسێ ژی ھەتا رادەیەك بەرفرە تێگەھیشتن ژ سیاسەتا ئەردوغان ھەیە، كو ب شێوەیەكێ تێتە واتەیا پشتگیری كرن، ب تایبەتی ژی لایەنێن نەتەوەپەرەست د ناڤ ھەمی حزبێن توكیا دا. بەلێ د بوارێ چارەسەركرنا پرسەك وەھا، ستراتێژی و بوچونا ھێزێن ئوپوزیسیون بەرۆڤاژی بوچون و ستراتێژیێن ئەردوغان تێتە دیتن. ئوپوزیسیونا توركیا ژ رەخنە ژ ئەردوغان تێتە گرتن كو پشتگیری یا ئەردوخان ژ ھێزێن رادیكال و توندرەوێن سوریا ل دژی بەرژەوەندیێن درێژخایەنێن توركیایە، وگوشار دكەن ئێدی دەرفەتێن ل بەر دەستن ژ دەست نەئێتە دایتن. ژ ڤان دەرفەتان، پرسا دانوستاندنێن راستەوخو یە د گەل بەشار ئەسەد، كو پشتگیری یەك بھێز دڤی بواری دا ھەیە.
ئەما ئەردوغان ڤێ یەكێ ھەتا نوكە رەت كری یە، سەرەرای ھندێ كو كومبونێن جیاواز د ناڤبەرا بەرپرسێن ئاسایش و ھەوالگیری توركیا و سوریا دا ھاتینە ئارا و دویر ژی نینن د ڤان كومبونان تاوتویا پرس و میكانیزمێن ئاسایی كرنا پەیوەندیێن سیاسی ل سەر ئاستێ بالا ھاتبیتە كرن. دانوستاندنكرن د گەل ئەسەد ب دیتنا ھێزێن ئوپوزیسیون دێ پێگەھا توركیا ل پرسا سوریا بھێزتر بكەت و سەربخوی یەكا بەرفرەتر د سیاسەتا دەرڤە سەبارەت ب پرسا سوریا دێ بدەتە توركیا. ئەڤ ستراتێژی باشتر تێتە دیتن ژ وێ یەكێ كو توركیا ب رێكا روسیا یان لایەنێ سێیەم دانوستاندن د گەل ئەسەد بكەت. د ھەمان دەم ھێزێن ئوپوزیسیونێ د ڤێ باوەرێ دانە، كو ھاوكاری یا توركیا د گەل ئەسەد بیتە ھوكارێ ئێحتیواكرنا پرسا، و ئاستەنگێن بەرفرەتر دێ ژ بوی ئەمریكا ل دەڤەرێ د ڤی بواری بێنە دروستكرن. ل گورەی ھێزێن ئوپوزیسیونا توركیا ستراتێژیەك وەھا دێ بیتە ھوكارێ ناچاركرنا ئەمریكا دەست ژ پشتگیری یا ھێزێن كوردستانی ل سوریا بەردەت. د ھەمان دەم ژی ھێزێن ئوپوزیسیونێ د ڤێ باوەرێ دانە، كولتورێ سیاسی كو ئەردوغان پەیرەودكەت بویە ھوكارێ ھندێ ئەمریكا پتر پشتەڤانی ژ كوردان بكەت و د ناڤ ئەمریكا دا ژی لایەنێن كو پشتگیری ژ كوردان دكەن زێدەتر بوینە و دژبەرێن توركیا بەرفرەتر بوینە. لەورا دڤێ باوەرێ دانە كو ئەردوغان د پرسا سوریا وەبەرھێنان د گەل لایەنێن ناتەندروست كریە و ئیرو ژی توركیا باجا وێ یەكێ ددەت. ئەردوغان د سێ پرسان، ئێكەم، ئێس-400، پرسا روژئاڤایێ كوردستان، و پرسا گازا سروشتی ل ناڤ دەریایێ ناڤەراست راستی ئاستەنگێن مەزن و بەرفرە بویە.
توركیا ژ سالا 2007 وەرە ھەول ددەت كو د بوارێ وەبەرھێنانا چەكێن لەشكەری پێداویستیێن خوە ب شێوەیەك سەربخوە، واتە ب رێكا وەبەرھێنانەك ناڤخوی یا توركیا دابین بكەت. د ڤی بواری دا توركیا د گەل بواران سەركەڤتن ب دەست ڤەئینایە و بویە ئێك ژ دەوڵەتێن كو ئیرو چەك و تەقەمەنی یان دفروشیت. كێشەیا سەرەكی یا توركیا د ناڤ ھاوپەیمانی یا ناتو دا ئەوە كو رەچاوا پرینسیپێن ھاوپەیمانی ناكەت، و ئەڤ ژی بویە ھوكارێ تێكچونا پەیوەندی یان. ب ھاتنا سەر دەسەڵاتێ ئاكپارتی ل 2002 و ب ھەبونا رەوانگەھەك ئیسلامی، كو سەرەچاوەیا وێ بو عەدنان مەندەرس، كو ل گەل ھندێ كو ئەو ئێك ژ پشتگیرێمن ھاوپەیمانی و پەیوەندیێن باش د گەل روژئاڤا بو، د ھەمان دەم ژی گرینگی یەك بەرفرە ددایە دروستكرنا پەیوەندیێن بھێز د گەل جیھانا ئیسلامی. مەندەرس ئێك ژ وان سەرۆك وەزیران بو، كو رێك ڤەدایە مزگەفت بێنە ڤەكرن، و ئەزان ب عەرەبی بێتە گوتن. لەورا كاریگەری یا وی ل سەر نەجمەدین ئەربەكان، تورگوت ئوزال ژی د وارێ دروستكرنا پەیوەندیی نا ھەبویە، و ئەڤ كولتورە بەردەوام بویە ھەتا كو ب شێوەیەك جدی ئاكپارتی بویە ئەو پارتی كو ئێدی قەید و زنجیرێن گرێدایی بون ب ھاوپەیمانی یا ناتو، ئەمریكاو ئێكێتی ئوروپا پچاندی، بێ كو مەترسی ژ دەستدانا ھاوپەیمانی و ئابلوقەیێن ئابوری و ھتد ھەبیت. پچاندنا قەید و زنجیران بو راستی یەكێ دزڤیرت كو وێنەیەك زور ناتەندروست ژ كەسایەتی یا توركیا وەكی ھاوپەیمان ھاتبو كێشان.
د ڤی بواری توركیا ھەست ب كێماسی دكر و ئاكپارتی ئێدی پێویست بو كو كولتورەك وەھا بگوھوریت. دوو رێك ل بەرد ەستێ ئاكپارتی ژ بوی ڤێ یەكێ بون، ئێكەم، داخوازا كەسایەتی یا یەكسان وەكی ھاوپەیمان و دیارە ژی ب ھیچ شێوەیەكێ ب ڤی چاڤی ل توركیا نەھاتییە نێرین، یان ژی ب شێوەیەك سەربخویانە ھەلسوكەوت بكەت، كو توركیا نوكە گەیشتی یە باوەری یەك وەھا. د ھەمی ئەگەران، بەرپرسێن ئاكپارتی گەھیشتەن ڤێ باوەری كو ھەلسوكەوت كرن ب شێوەیەك سەربخوە، باشترە، و تەحەدیكرنا ناتو، ئێكێتی ئوروپا و ئەمریكا د بەرژەوەندی یا توركیا دایە. د ھەمان دەم ئاكپارتی د ڤی بواری خاوەن پشتگیر ی یا رێژەیەك یا بەرفرە یا كومەلگەھا توركیایە. ڤێ ژی ھوكارێن خوە ھەبون، توركیا ئێدی د بوارێ ئابوری دا بوژانەوەیەك جدی ب خوەڤە دیتبو. د پەیوەندیێن جیھانی دا، توركیا پێگەھەك بھێز بو خوە دروست كر و بویە ئەندامێ G-20، و رولەك جدی د قەیراننێن جیھانی دا گرتی یە.
لەورا، ئەردوغان ب ل بەر چاڤگرتنا ھەمی ڤان راستی یان، دەما كو ئەمریكا ئامادەنەبو كو تەكنولوژیا وەبەرھێنان بفروشیت توركیا، سروشتی بو كو توركیا ل سەرەچاوەیەك دی بگەرھیت دا كو پێداویستیێن خوە دابینبكەت. ئەلتێرناتیف روسیا و چین بون. روسیا بژاردەیا سەرەكە بو، كو ڤێ ژی ھوكارێن خوە یێن ستراتێژیك بو توركیا ھەبون. توركیا و روسیا جیرانن و سنورەك بەرفرە یا ئاڤی ھەنە، و روسیا ژی پێویستی یەك جدی ب توركیا ھەیە ب تایبەتی ژ بوی بكار ئینان و مفا وەرگرتن رێرەوا بوسپێروس، و روسیا و توركیا مێژوی یەن 6 جاران شەر كرینە. روسیا د بوارێ گازا سروشتی پێویستی یا وێ ب توركیا ھەیو و توركیا ژی د ڤی بواری دا رێژەیەك بەرفرە یا گازا سروشتی ژ روسیا دابین دكەت. د ڤی بواری دا پێكڤەگرێدانەك دوولایەنە ھەیە. د ھەمان دەم روسیا ئەو دەوڵەتە كو 2 كورەیێن وزەیا ناوەكی بو توركیا دێ ئاڤابكەت و تەكنولوژیا وێ ژی بفروشتیتە توركیا، و د بوارێ ئێس-400 روسیا ھیچ كێشەیەك ژی نینن كو ڤێ تەكنولوژیا سەردەمی یانە بفروشیتە توركیا، یان ژی وەبەرھێنانا ھاوبەش د ڤی بواری و پروژێن داھاتی ھەبن. كو ل سەر ڤێ ژی رێككەفتن و لێكتێگەھیشتن ھەیە د ناڤبەرا لایەنان دان. واتە ئیرو توركیا و روسیا پێنگاڤ بەرەڤ رێكەفتنەك ستراتێژیك ئاڤێتینە كو د بەرژەوەندی یا دوولایەنە یا ھەردو ئالی یان دایە ب تایبەتی د بوارێ تەكنولوژیا لەشكەری.
ل لایێ دی ڤە، ئەمریكا، ب شێوەیەك دی ھەلسەنگاندن ژ بوی ھەلسوكەوتێن توركیا دڤی بواری دادكەت. وەكی ھاوپەیمانێ ناتو، ئەگەر ئەمریكا تەكنولوژیا وەبەرھێنان یا چەكان نافروشیتە توركیا، ھوكارێن خوە ھەنە. ئەڤ ژی گرێدایێ بازارێ چەكفروشتن و پرسا پاراستنا سیستەما بەرگری ڤە ھەیە، كو ئیرو ل سەر ئاستێ جیھانێ كێبەركێ یەك مەزن د ڤی بواری دا ھەیە. ئەگەر ئەمریكا تەكنولوژیا كو توركیا داخواز ژێ دكەت بفروشیتە توركیا، ئێدی ھیچ پێویستی یا وێ ب ھندێ نامینیت كو د ڤی بواری دا وەبەرھێنان بكەت. د ھەمان دەم ژی، گارانتی یا ھندێ ل دەڤ توركیا نینن كو ئەڤ تەكنولوژیا بكەڤیتە دەستێ دژبەرێن ئەمریكا وەكی چین و روسیا و ھتد، كو مەترسی یەك جدی ل سەر ئاسایشا ئەمریكا دروست بكەن. راستە توركیا نوكە ھەلیكوپتەرێن ووەركەرێن " ئاتاك" بەرھەم تینیت، بەس ژ بەركو كومپانیا كو " بزوێنەر/موتور" یا ھلیكوپتەرا ناڤبری ئەمریكی یە، ئەو ماف نەدایە توركیا كو ڤێ ھلیكوپتەرێ بفروشیتە وەلاتێن دی. بو ڤێ یەكێ، پێویستە توركیا رەزامەندی یا كومپانیا ئەمریكا ھەیە، و نوكە توركیا د ڤی بواری دا توشی كێشە بویە، چونكە 30 فروكە ژ جورێ ئاماژە پێكری فروتینە پاكستان، بەس نەشێت وان رادەست بكەت، چونكە كومپاننیا ناڤبری رەزامەندی دەرنەبری یە.
لەورا، ھەلسوكەوتێن روسیا د گەل توركیا د كاتەك ھەنوكی تاكتیكی تێنە دیتن ب ئاراستەیەك راكێشاننا توركیا بو ناڤ ھاوپەیمانی یەك ستراتێژیك. روسیا ب بەرسڤدان ب خواستێن توركیا، مفا ژ دەرفەتەك زێریێن یا ناكوكیێن سیاسی ل سەر ئاستێ ھەرێمایەتی دبینیت د ناڤبەرا ئەمریكا و توركیا دا. د ڤی بواری دا روسیا تێگەھیشتنەك باش نیشان دایە ، و سەركەفتی بویە د دویر كرنا توركیا ژ ئەمریكا. د ھەمان دەم ژی گرینگە ئاماژە ب ڤێ یەكێ بێتە كرن، كو ل سەر ئاستێ جیھانی جورەك ئابلوقەیا دیپلوماسی ل سەر ئەردوغان ژ لایێ وەلاتێن ئوروپا و ناتوڤە ھاتییە سەپاندن، و ئەردوغان ژی ھەست ب ڤێ یەكێ دكەت.