ململانێکانی ئەمەریکاو چین‌و هاوپەیمانەکانیان: لێکەوتەکانی لەسەرهەڵدانی هێرشی ڤایرۆسی کۆرۆنادا
د. رزگار ئاغا
2020-03-17 1182
بەشی دووەم لەبابه‌تی: ململانێکانی ئەمەریکاو چین‌و هاوپەیمانەکانیان: لێکەوتەکانی لەسەرهەڵدانی هێرشی ڤایرۆسی کۆرۆنادا
دەرکەوتنی چیین: خەونی جڵەوگییریی و دامەزراندنی سیستەمێکی نوێ بۆ جیهان
1. (چیین) لە رۆژگاری نوێی دەسەڵاتی (شیی جنپن)دا
دانیاڵ مێنپاڵ, بەڕێوەبەر لە دیراساتی ئاسیایی لە (The American Enterprise Institute) لە نووسیینێکی دەربارەی بارۆدۆخی سیاسیی و ئابووریی چیین(١), پاشخانێکی گرنگی بەردەست کردووە, بۆ تێروانیین لە گۆڕانکارییە قووڵەکانی سیاسەتی حزبی کۆمۆنیستی چیین و, ستراتییجییەکانی داهاتووی. دانیاڵ کۆی گۆڕانکارییەکان, لە دونیابیینی و خەونی سەرۆکی نوێی چیین (شیی جنپن) دا کۆئەکاتەوە. بەشی سەرەتای ئەم نووسیینە, بۆ بۆچوون وووردەکارییەکانی دانیاڵ تەرخان ئەکەم. ئەو, پێی وایە: دوای ماوەیەکی کورتخایەن لە دوای ئەوەی , لە ساڵی ٢٠١٢ دا, کرا بە ڕازگری گشتیی حیزبی کۆمۆنیستی چیینیی و, سەرۆکایەتی کۆماری چینیی میللیی, وەک سەرکردەی وڵاتێک دەرناکەوێـت, کە بەدەست کرمۆڵبوونی سیاسییەوە, یان سستی ئابوورییەوە بناڵێنت. (شیی) هەنگاوی توند و دەستبەجێی گرتەبەر, بۆ رووبەڕووبوونەوەی تەنگژەی ئابووریی و سیاسیی, هەڵمەتێکی توندوتیژیی دژ بە گەندەڵیی بەرپاکرد, جیاواز لەوەی لە نەوەدەکاندا بەرپا بوو بوو. (شیی), هەڵمەتەکەی بۆ سەر گەندەڵیی, گۆڕی بۆ ئامرازێک, زیاتر بەکار بێـت بۆ دەسەڵات سەپاندنی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی؛ لە لێپێچیینەوەی بەرپرس و بزنسمانە گەندەڵەکان تێپەڕی کرد و, داوای گرتنەبەری رێ و شوێنی "پاکسازیی گشتگییری کرد, لە بەرامبەر سێ شێواز لە کاری نەخوازراو, لە بەریوەبردنی حوکمڕانییدا: رواڵەتییخوازیی (formalism), بیرۆکراسی, دەستبڵاویی لە خەرجکردن". ئەم هەڵمەتە, بوون بە مایەی کرانەوەیەکی تر, لە دیارییکردنی هەر کادێرێک بۆ بەرپرسیارێتیی, کە ئەشێت " سزا بدرێـت", بە هەر شێوازێک لە دەرەوەی دادگادا (واتە لە رێی حیزبەوە). ئیتر, فەرمانبەری حیزبیی و, بیرۆکراتەکان خۆیان بە دوور گرت لەوەی ئەو سیاسەتە نوێیە بیانگرێتەوە, چونکە هەر جۆرە هەڵسوکەوتێک بەم لا و ئەو لادا, ئەشێت وەها لێک بدرێتەوە, کە لە رووداوەستانەوەی بنەماکانی "دژە – گەندەڵیی" بێت و, لەسەری رووبەڕووی لێپێچیینەوە ببن.
سەرباری ئەو لاوازییە ئابوورییەی چیین و, کێشە سیاسییە زیادبووەکان, (شیی) لە ٢٠١٢ دا, لە پێشانگای مێژوویی لە ناو پێشانگای نیشتمانیی چیین, لە پەکیین, وتارێکی نوێبوونەوەی پێشکەش کرد, بانگەشەی ئەوەی کرد, کە وڵاتەکەی, کەوتۆتە سەر "ئاسۆیەکی نوێ بۆ بەدیهێنانی نوێبوونەوەیەکی گەورەی نەتەوەی چیینی".
(شیی جنپن), ئەوەی بە بییری ئامادەبووان هێنایەوە, کە حیزبی کۆمۆنیستی چیینیی, خەباتێکی دوورودرێژیی کردووە, لە پێناوی ئەوەی چیین بگەرێنێتەوە بۆ جەرگەی مێژوویی خۆی لە کاروباری نێودەوڵەتییدا, پێی وتن: " میللەتەکەمان مەزنە, زۆرێک لە سەختیی و تەنگانەی دییوە ,کە لەباسکردن نایەن", وتی: "بەڵام حیزبی کۆمونیستی چیینیی بەردەوامە بۆ پێشەوە, بۆیە ئاسۆیەکی تەواو نوێی هەیە, بۆ نوێبوونەوەیەکی مەزنی میللەتی چیینیی"
وتارەکەی (شیی), حیزبی کۆمۆنیستی چیینی بە شێوەیەکی بنج داکوتراو دانا, لە چوارچێوەی مێژووی شارستانێتی چیینیی, کە زیاتر لە ٥٠٠٠ ساڵ درێژبۆتەوە, ئامانجەکانی خۆی دیارییکرد, بۆ بەردەوامبوون لە پێناوی نوێبوونەوەی مەزنی چیین, لە دوای کەوتنی ئیمپراتۆریەتی (چنگ)وە. حیزبی کۆمۆنیستی چیین, هەمیشە لە کۆششدا بووە, بۆ مامەڵەکردن لەتەک رابردووی ئیمپراتۆریتاریی چیین, کە سیستەمێکی رەوشتانە و, سیاسەتەکارانەی دامەزراو, لەسەر هزری کۆنفۆشیوسیی, زاڵ بووە بەسەریدا. ماوتسیی تۆنگ, بە نموونە, سەرکردایەتی شۆڕشێکی کرد, کە ئامانجی بەرهەڵستکاریی دەرەبەگەکان بوو, ئەگەر چیی ( شیی) لە شێوازەکانی (ماو) لای نەداوە, بەڵام دەستبەرداری لێکدانەوەی ماددیی مێژوو بووە. لە بریتی ئەوە, حیزبی کۆمۆنیستی چیینی وەک ئەوە نەخستەوە روو, کە گەشەیەکی شۆرشگێڕانەیە, بەڵکو, وەک بەشێک لە مێژوویەکی درێژ و, بەردەوامی چیین, کە "بەشدارییەکی وەهای پێشکەش بە شارستانێتی مرۆڤایەتی کردووە, کە هەرگییز ناسڕێتەوە". بەمەش, (شیی) زیاتر ئامادە و ساز تر بوو, لە پێشبیینییەکانی, بۆ تیشکۆخستنە سەر سرووشتی ناوەندێتی چیین لە رووی جیۆپۆلەتیکیەوە.
چیین هێزی هەیە, سوپای ئازادکردنی میلیی چیینیی (The Peoples Liberation Army (PLA)) بە خێراییەکی بەرچاو پێشدەکەوێـت, بووەتە مایەی گۆڕینی هاوسەنگی هێز لە ئاسیادا بە بەرژەوەندی خۆی. پەیمانگای نێودەوڵەتیی بۆ دیراساتی ستراتییجیی وەها مەزەنە ئەکات, لە سالی ٢٠١٤وە, هێزی دەریایی سەربە سوپای ئازادکردنی میللیی چیینیی, ژمارەیەک ژێردەریایی و, کەشتی جەنگیی, کەشتی وشکئاویی جەنگیی, تیپی فریاکەوتنی سەربازیی هێناوەتە بەرهەم, کە زیاترن لە کۆی ژمارەی ئەو کەشتییانەی کە لە سوپای ئەڵمانیا و هند و ئیسپانیا و تایوان و ئینگلتەرەدا لە کاردان, تەنانەت بەرنامەی دروستکردنی کەشتی جەنگییشی لەوەی ئەمەریکا زیاترە. هەروەها, بڕە پارەی زۆر خەرج ئەکات, لەسەر تەکنییکە پێشکەوتووەکانی وەک زیرەکی دەستکرد, فڕۆکەی خێراتر- لە- دەنگ, رۆبۆتەکان, کە ئەمانە باڵی هێزی جەنگ بە لایدا ئەشکێنێتەوە. ئەوەی سوپای ئازاکردنی میللیی هێناویەتەدی, لە دوای جەنگی ساردەوە, رۆژێک دێت بەراوورد ئەکرێـت, بەوەی کە ژاپۆن لە رۆژگاری سەرەتای مێژووی ژاپۆنی هاوچەرخدا هێنایە دیی, کە پێش سەرکەوتنی بوو لە جەنگی روسیا- ژاپۆن دا.
(شیی) هەوڵی زۆری داوە, بۆ گێرانەوەی ماڵ و موڵکەکانی نەوەکانی (چینگ)ی حوکمرانیی بۆیان و, فراوانکردنی مەودای سنووری دەریاییەکەی, بۆ مسۆگەریی دڵنیایی هێڵ ە سەرەکییەکانی پێگەیاندن, لەسەر ئەو بنەمایەی کە بەشێک لە کۆششەکانی بۆ بانگەشەی نوێکاریی بەکاربهێنێت. دوورگەی بچووک بچووکی دروستکرد, سیستەمێکی سەربازیی بۆ دەریای چیین ی باشوور تەرخان کرد, فشاری لەسەر ژاپۆن زیاد کرد لە دەریای چیین ی رۆژهەڵات دا. لە هەمان کاتدا, سەرپەرشتی دڵنیایی گشتیی سیاسەتی ناوخۆیی چیین ی کرد, رێنوومایی بۆ حیزبی کۆمۆنیستی چیین دەرکرد, کە پارە بۆ وڵاتە دراوسێکان خەرج بکرێـت. چیین هێزی دەریایی تۆکمەکرد, لە ساڵی ٢٠١٢ دا بلاویکردەوە, کە چیین بووە بە" هێزێکی دەریایی مەزن", سەرکەوتنیشی لە هێنانەدیی "خەونی چیین" دا بەستراوە بە سەرکەوتنیەوە, بۆ ئەوەی ببێتە هێزێکی دەریایی جیهانیی گەورە. هێزە دەریاییەکانی چیین بە فراوانییەکی گەورەوە, رۆژانە گرنگیییەکانی بەرژەوەندیی چیین ئەجوڵێنێت, لە دەریای چیین ی باشوور و رۆژهەلات و, لە چواردەوری تایوانیشدا.
٢.کێشە ناوخۆییەکانی چیین لە رێی دەستتێوەردانی حزبەوە
کێشەی هەڵمەتی دژە گەندەڵیی, بە سرووشتی خۆی, بەو رەنگە سیاسییەیەوە, وەک هەموو وڵاتێکی تری ئۆتۆکراسیی, تووشی ئاستەنگیی چاوەڕوانکراو بوو, هەر لەبەر ئەوەی لە لایەن ئەندامانی حیزبەوە بەڕێوە ئەبرا, ئیتر, بەرپرسەکانی ئەم هەلمەتە و حیزبییەکانی حوکوومەتیش, مایەی لێپێچیینەوەی بێ جیاوازیی نەبوون, مەگەر لە لایەن خۆیانەوە نەبێت. (شیی), ئەم سیاسەتە نوێیەی بە دامەزراوەیی کرد, لە رێی تۆکمەکردنی لێژنەیەکی ناوەندییەوە, بۆ لێپێچیینەوە و پشکنیین و, خانەی تەمێکردنی دامەزراند لە هەموو ئۆرگانە نیشتمانیی و هەرێمایەتییەکان دا. دوای ئەمەش, حیزب, پرۆسەکانی پاکتاوی بەکۆمەڵیی رێکخست بە یاسایەکی نوێ, بۆ سەرپەرشتیی نیشتمانیی, کۆمیتەیەکی بۆ دامەزراند, کە سەرۆکەکەی گەورەترین پێگەی هەبوو لە دادگای گەل (The Supreme Peoples Court), سەرپەرشتیی رەفتاری زیاتر لە ٩٠ ملیۆن ئەندامی حیزبیی کۆمۆنیستی چیین ی پێ سپێررا, ئەمە جگە لە بەڕێوەبەری دەستگاکانی سەر بەدەوڵەت, هەر لە دامودەستگاکانەوە, هەتا نەخۆشخانە و, قوتابخانەکانیش.
هەروەها, حیزبی کۆمۆنیستی چیینیی, "ئەنجوومەنی دەوڵەت بۆ دەرکردنی یاداشتێک بۆ پلاندانانی دامەزراندنی سیستەمێکی دڵنیایی نیشتمانیی" خستە بواری جێبەجێکردنەوە. ئەو یاداشتە, بۆ دامەزراندنی دەزگایەکی هەواڵگیریی زانیاریی بوو, بۆ سەرتاپای هاوڵاتییە چیینییەکان, بە هۆی تەکنیکەکانی زیرەکیی دەستکرد و, ئامڕازەکانی تری تەکنۆلۆجیای پێشکەوتوو, پاشان, پۆلێنکردنیان بەپێی خۆبەختکارییان (وەلائیان) بۆ حیزبی کۆمۆنیستی چیینیی. ئەم سیستەمە, کاریگەریی هەبووە, تەنانەت لە ماف وپێشخەرییەکان بۆ چوونە قوتابخانە و هەلی دامەزراندن, لە دەستکەوتنی شوێنی نیشتەجێبوون و قەرزی بانک و هەر پێداویستییەکی تر.
ئەم ڕێکخراوە سیاسیی و دامەزراوەییە نوێیانە, ئەستەم و سەختیی زۆرتری رووبەڕووی چیین کردەوە, بۆ گەڕانەوە بۆ ئەو چاکسازییەی کە دارێژرا بوو, بە جۆرێک, ئەم چاکسازییانە, بە لایەنی کەمەوە, پێویستییان بە دەسەڵات شکان هەبوو, بەسەر قوڵپدان و گوێزانەوەی زانیاریی و,هزر و ,کەس و, سەرمایەدا, هەروەها ئەو گۆڕانکارییەی بەسەر شێوازیی لێپێچیینەوەی کادێری حیزبیی دا هات.
ئەم سیاسەتانە, لە ئەنجامی گەشانەوەی حیزبی کۆمۆنیستی چیینیی نەبوو, بەڵکو زۆر بەپێچەوانەوە, وا دەرئەکەوێ, کە حزب هەستی بە گەمارۆدراویی یان تەنگپێهەڵچنراویی کردووە, لە هەموو کاتێکی پێشووی زیاتر, هەر لە خۆپیشاندانەکانی گۆڕەپانی (تیانانمێن)ەوە. رەنگە, (شیی) هۆکار بێت لەو شلۆقیی و ناسەقامگییریەی بۆ رژێمەکەی کەوتۆتەوە, بەوەی چەندیین ناسناوی دابوو بە خۆی؛ سەرۆکی دەوڵەت, سەرۆکی لێژنەی سەربازیی ناوەندیی, رازگری گشتیی لێژنەی ناوەندیی حیزبی کۆمۆنیسیتی چیینی, سەرۆکی "کۆمەڵەی سەرکردایەتی" نوێ بۆ سەرپەرشتی سیاسەتەکانی ئینتەرنێـت و ئاسایشی گشتیی و چاکسازیی سەربازیی و سیاسەتەکانی چیین بەرامبەر تایوان.
٣. خەونی چیین لە " دەستپێشکەریی پشتێن و ڕێگا" (Belt and Road Initiative- BRI)
زۆر گوتاری سەرۆکی چیین هەیە, لە پێش وەرگرتنی سەرۆکایەتییدا, بۆ پێناسەکردنی دەستپێشکەرییەکەی لە تەک سەرکردەکانی حیزبدا, چیین بە " کۆمەڵگای هاوچارەنووس" ناو ئەبەن. سەرکردە چیینی یەکان لەو باوەڕەدان, تەنها ئەرکی مێژوویی حیزبی کۆمۆنیستی چیینیی, ئەوە نییە تەنها نوێبوونەوەی نەتەوەیی چیین بهێننە دیی, بەڵکو ئەبێت چیین بخەنەوەوە ئەو ئاستەی, کە رۆڵی ناوازەی ببینێت لە گەشەپێدانی شارستانیێتی سیاسیی خۆیدا, بە شێوەیەکی مەزنانە.
(شیی جنپن), باوەری وایە, ئەوان سۆسیالیستییان گونجاندووە لەتەک بارودۆخی نوێی چیین و حهانیشدا, بۆیە چیینییەکان وەڵامی ناوازەیان پێیە, بۆ "ئەو کێشانەی رووبەرووی مرۆڤایەتی ئەبنەوە", هەر لەم سۆنگەیەوە, چیین بەم دەستپێشکەرییەوە دەچێتە دەرەوە, بۆ وڵاتە هەژارەکانی دونیا, بۆ پێشکەشکردنی نموونەی سۆسیالیستی چیینی بۆ گەشەپێدانی ناوچەکانیان(٢).
میراتیی جیۆپۆلەتیکیی مەزنی (شیی), ئەوەیە کە دەوڵەتی چیین ی بۆ ئەبات, ئەو ئیمپراتۆریەتە کیشوەریەیە, کە نەخشەکەی ئێستای, تەواو هاوشێوەی ئەو ئیمپراتۆریەتەی (چینگ)ی مەزنە, کە بگاتەوە بە دەریا. رووبەریی چیین ٣.٧ ملیۆن میلی دوجایە, سنووری وشکانیی بە ١٤ وڵاتەوەیەوە, لە هەموو وڵاتێکی تر زیاتر- بە رووسیا و هند و ڤیتنام و کۆریاشەوە-, هەموویان دوژمنی سەربازیی ئەو بوون, لە سەدەی بیستەم دا. بەڵام ئێستا هەوڵی هەژموونداریی تەواوی دەریایی چیین, لە باشوور و رۆژهەڵات ئەکات. ئەگەر چیین, توانیی هەژموونی دەسەڵاتی بسەپێنێت بەسەر ئەم پانتاییە ئاوییانەدا, ئەوا ئەتوانێـت بەرفراوانییە جوگرافیاییەکەشی فراوانتر بکات, لە سنووری رۆژئاوایەوە لەتەک تاجاکستان, هەتا سەرچاوە دەریاییەکانی باکووری رۆژهەڵاتی ژاپۆن و, هەتا باشووریش بەرەو کەناراوەکانی ئەندەنووسیا(٣).
خەونەکانی (شیی), لە نەخشەی گەورەی "دەستپێشکەریی پشتێن و ڕێگا" دا بەرجەستە بوون, خەونێک بوو بۆ بەزاندنی " نەخشەی مارشاڵ"(٤) ی ئەمەریکایی و, سەپاندنی هەژموونداریی ئابووریی وسیاسیی چیین بەسەر جیهاندا و, داڕشتنەوەی سەرلەنوێی سیستەمی جهانیی و دامودەستگا نێودەوڵەتییەکان بە بەرژەوەندیی چیین. سەرکردە چیینییەکان لە لای خۆیانەوە, بە هەمان باوەڕەوە و بە پیشاندانی خۆبەختکردنییان بۆ هزرۆ (شیی), دەستیان کرد بە بانگەشەکردن بۆ دەستپێشکەرییەکە, وەک وەزیری دەرەوەی (وانگ یی), کە بە هەنگاوێکی بەرەو پێشەوە ناوزەدی کرد: "پێشخستنی پێگەی نێودەوڵەتیی چیین, بەشێوەیەک نەی دییبێت بەخۆیەوە", بەوەی "نەتەوەی چیین, بارێکی زۆر نوێی هەیە, راوەستانێکی سەربەرزانە و بنجداریی هەیە, لە رۆژهەڵاتدا". ئامانجی سەرەکی لە دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا, لە فراوانکردنی تۆڕی سیاسیی و ئابووریی جیهانیی چیین دا خۆی ئەنوێنێت, مسۆگەریی بینیینی رۆڵی کارییگەر تر لە "بەڕێوەبردنی کاروباری جیهانییدا", بە بێ چاوەروانکردنێک لە رۆژئاوا, بۆ پێدانی رۆڵ و بەرپرسیارێتیی لە دامەزراوە جیهانییەکان دا.
بۆ گەیشتن بەم ئامانجانە, ئەکادیمییە چییینەکان و شرۆڤەکارە سیاسییەکانیان, لە ناوەندە هزرییەکانی حزب, زۆرێک لە ئامانجە واقییعیەکانی ئەم دەستپێشکەرییەیان داڕشت. بەپێی دەرئەنجامەکانی ئەمانە, (BRI) بازاڕەکانی چیین و دراوسێکانی تێهەڵکێش ئەکات. ئەمەش, دراوسێکانی زیاتر لە چیین نزیکتر ئەکاتەوە, لە رووی جیۆسیاسیی و سەقامگیریی لە ناوچەکەوە. بۆیە, لە ئاستی سنووری دەستپێشکەریەکەشدا, چیین سوودمەندی گەورە ئەبێت, وەک رکابەرێک بۆ وڵاتە ئابوورییە دەسترۆیشتووەکان.
ئەم پرۆژەیە بە ڕێگەی ئاوریشمیینی سەدەی بیست و یەک ناو ئەبرێت, پێکهاتووە لە " پشتێن " ێک لە راڕەوی وشکانیی و, "ڕێگا" یەکی دەریایی بۆ راڕەوی کەشتییوانی. ناوچەی پشتێن,لە باشووری- رۆژهەڵاتی چیین بۆ ئەوروپای رۆژهەڵات و ئەفەریقا, حەفتا و یەک دەوڵەت ئەگرێتە خۆی, کە نزیکەی نییوەی دانیشتوانی جیهان و, چارەکی کۆی بەرهەمی ناوخۆی جیهانی (GDP) ئەگرێتەوە. هەمووشوێنێک, هەر لە سەیرانگای ترەمپ ەوە, لە ئەندەنوسییاوە هەتا سەربازگەی جاز لە (چۆنگینگ) بگرێتەوە. گفتیش دراوە بەو دەوڵەتانە, لە پەنەماوە بۆ مەدەغەشقەر و باشووری ئەفریقا هەتا نیویزڵەند, بۆ هەموو کۆمەک و پشتییوانییەک(٥).
یەکێک لە هۆکارەکان ئەوەیە, متمانەی گەورەی چیین لەسەر کەناری رۆژهەڵات و گەرووی (مەلەگە) لە نزیک سەنگافوورە, بۆ تێپەراندنی شمەکە بازرگانییەکانی, لە پانتاییە فراوانەکانییەوە بۆ دەرەوە؛ بە نموونە, زیاتر لە ٨٠%ی نەوتی چیینی, لە رێی ئەم گەرووەوە تێپەر دەبێت. بۆیە, دروستکردنی رێگەی بارزگانیی بە پاکستان و ئاسیای ناوەڕاستدا تێپەڕببێت, بابەتێکی زۆر هەستیار بوو بۆ چیین. هەروەها, یارمەتی "دەستپێشکەریی پشتێن و ڕێگا" ش ئەدات, بۆ وەبەرهێنانی لەو یەدەکە کەڵەکەکراوەی دراوەکەیشی و, خستنەوەگەڕی زۆرێک لە کۆمپانیا لەکارکەوتووەکانی چیین, بۆ ناو بازاڕەکانی کار لە چواردەور و دوورتریشدا.
هێشتا, ئەو داراییە راستیەی بۆ دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا تەرخانکراوە, زۆر کەمترە لەوەی چاوەڕوانی لێ ئەکرێت. دەستپێشخەریی پشتێن و رێگا, هاوکاریی چیین ئەکات, بۆ جۆربەجۆرکردنی سەرچاوەکانی وزە, وا ئەکات, زۆر زیاد لە پێویست, خواستی چیین پیشان بدات, بۆ هیوایەکی درێژ لە شکاندنی گەمارۆکان, لە رێی کڕیینی هەژموون لە پاکستان و, بەنگڵادیش و, ئاسیای ناوەڕاست. هەرچەندە, دەستپێشخەریی پشتێن و رێگا, دەستەوسان ئەبێت لە گەیشتن بە ئامانجە گەورەکانی, بۆ بەستنی ئاسیا بە ئەوروپاوە, ئەمەش زیاتر لەبەرئەوەی, چیین یەدەکی نەختیینەی بیانیی پێویست شک نابات لە ئێستادا, بۆ وەبەرهێنان لە زۆرێک لەو سەودا بازرگانیانەی, کە بەبێ قازانجن. سەرباری ئەمەش, ئەو مەودایەی کە چیین خۆی بۆ ناوەتەوە, بە ئامراز و دەستگا راگەیاندنە جیهانییەکانیەوە, وای لە چیین کردووە, کە چەقێکی جیۆپۆلەتیکیی هەبێـت, هەتا بە ئومێدەوە لێوەی دەرپەڕێت.
٤. مەترسیی بۆ سەر وڵاتانی تێوەچوو لە " دەستپێشکەریی پشتێن و رێگا
چاودێران, نیگەرانییەکی گەورە دایگرتوون, کە چیین لە رێی " دیبلۆماسیی تەڵەی – قەرز" وە, ململانێ ستراتییجییەکان یەکلائەکاتەوە بە لای خۆیدا – وەک کێشەلەسەرە هەرێمایەتییەکان لە دەریای چیینی باشوور , یان کپ کردنی دەنگێ ناڕەزایەتی لە دژی دەستدرێژییەکانی بۆ مافی مرۆڤ لە وڵاتەکەیدا. هەندێ حاڵەتی زۆر زیادەرۆییش هەیە, کە چیین لە ژیینگە زۆر مەترسییدارەکاندا , خۆی ئەسەپێێنت, کە پێدەچێت پاڵنەر و مەبەست لەمانەیان جیاوازتر بن لەوانی تر. (سکۆت مۆریس), یەکێکە لە راپۆرتسازەکانی ناوەندی واشنتۆن بۆ گەشەپێنانی جیهانیی: " لەم حاڵەتانەدا, بەکارهێنانی هەژموونی چیین, وەک قەرزدەرێک بۆ مەبەستگەلێکە, هییچ پەیوەندیی بە قەرزە بنەرەتییەکەوە نییە"
ئەوەی پەیوەندیی بە گەشەپێدانەوە هەیە, وەها دەرئەکەوێت, هەتا ئێستا, کاریگەریی ئابووریی چیین لەسەر ئەو وڵاتانەی کە قەرزیان ئەداتێ, زیاتر ئالۆزیی و تێکەڵییەکی تێدایە. لەو کاتەی کە چیین ٢٠%ی هاوکارییە ئاساییە باوەکانی ئەبەخشێت, بە ئابووریی ناوخۆیی خۆی, ئەوا زۆربەی ئەم دەستی خێرەی کە لەم دەستپێشکەرییەدا تەرخانی کردووە, لە شێوەی قەرزدایە, ئەمەش وا ئەکات ئەوەندە هاوکار نەبێت بۆ گەشەپێدان, وەک لێی چاوەڕوان ئەکرێت. توێژەرەوەکان چاوێکی پشکنەرانەیان گێڕا, بە وەبەرهێنانە چیینییەکاندا لە ئەفەریقا, لە ماوەی نێوان ١٩٩١-٢٠١٠, بینییان, هاوکارییە ئابوورییەکانی چیین, هییچ یارمەتی گەشەی ئابووریی ئەو ولاتانەیان نەداوە, بەڵکو هەرچی بەرهەمە چیینیە هەرزانەکانییەتی, جێی بە بەرهەمی ناوخۆیی کۆمپانیا ناوخۆییە ئەفریقاییەکان گرتۆتەوە, ئەمەش بووە بە مایەی زیان گەیاندن, بە (هێزی کار)ی پێوەند بە پیشەسازیی سووکە و بچووکەوە, لەو وڵاتە هەژارانەدا.
(ئەنجا مانوێڵ Anja Manuel ) (٦), نووسەری کتێبی (This Brave New World ) لە نوسسینێکدا, سەرباری روونکردنەوەی مەرامەکانی چیین لەم قەرزدانە , پەنجەی خستۆتە سەر مەترسییەکانی چوونە ناو (BRI), بۆ هەندێ لە ولاتەکانی ئاسیا و, تەنگژەکانی یەکێتیی ئەوروپایشی لە سۆنگەی بەدەمەوەچوونی ئیتالیا و لۆکسمبۆرگەوە بەسەرکردۆتەوە. وەک ئەزانیین, چیین مەرجی بەکارهێنانی کۆمپانیا چیینیبە لە کارکەوتووەکانی کردووە لە سەوداو مامەڵەی (سەفقە) ئەم قەرزانەدا, بۆ بونیادی رێگا و بان و بەندەرەکان. هەر لە پاکستان, بە نموونە, زیاتر لە حەوت هەزار هاوڵاتیی چیینیی, لەم راڕەوە ئابوورییەدا ئیش ئەکەن, لە ژێر سەرپەرشتی زیاتر لە پانزە هەزار پۆلیسی ئاسایشی پاکستانییدا. پێش چەند مانگێک, کۆمپانیایەیەکی چیینی هەڵسا بە راهێنانی سەدان ئەندازیاری پاکستانیی, بۆ کارکردن لە پرۆژەی وێستگەی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا, لە نزیک شاری کەراچیی, زۆری تریش لەوانەی, کە پرۆژە چیینیەکان بەگەڕ ئەخەن, خەڵکی ناوخۆی پاکستانییان خستە سەر ئیش. چیین, لە سەرەتادا ئەو قەرزانەی بە سوودی ٢,٥% ئەدا, بەڵام دەستی کرد بە زیاتر کردنی بۆ دوو ئەوەندە, واتە ٥%,, کە ئەمەش وای کرد, گێڕانەوەی ئەو قەرزانە ئەستەم بن, ئا لەو کاتەی, کە ئەو حوکوومەتە قەرزارانە دڵخۆش ئەبن, بە بونیادنانی زیاترلە وێستگەی کارەبا و رێگاوبان دروستکردن, بەڵام دواجار, ئەم قەرزانە ئەبن بە بەڵا بەسەریانەوە و ناتوانن بیدەنەوە.
زۆرجار, پرۆژەکانی (BRI), لە رێی قەرزی بانکی سیاسیی کۆماری چیینی میللییەوە ئەدرێن بە حوکوماتەکان. ) موسڤێنی(, سەرۆکی ئۆگەندیی, کە ڕێزی مافی مرۆڤ ناگرێت, هۆکاری سەرسامبوونی بە وەبەرهێنانەکانی چیین روونکردەوە؛ بەوەی کە کۆمپانیاکان پرسیاری زۆر ناکەن و, پارەیەکی زۆر قەبە هەڵ ئەڕێژن. لە کەمبۆدیا, دەولەتی تاکە حیزبیی, کە ئۆتۆکراتەکان حوکمڕانیی ئەکرد, پارەکە بۆ گیرفانی ئۆۆتکراتەکان چووە و, کەس نەبووە لپێچیینەوەیان لە تەکدا بکات.. بەڵام, لە وڵاتەکانی تردا, بە ناو دیموکراسییەکانو پارە خواردنەکە وەها ئاسان نییە, بەڵکو خواردنەکە کاتی زۆر و رێرەوی ئاڵۆزتری ئەوێ, بە بەڵگەوە دەستدرێژیی و قۆرخکارییەکانی تاڵانکەرانی دەوڵەت, بکەوێتە دەست ئۆپۆزسیۆن, هەتا بە ئاسانی بتوانێت حوکوومەتەکانی پێ تۆمەتبار بکات و, لێیان بێتە دەنگ.
پوختەیەک, لەو مەترسیی هات و نەهاتەی رووبەرووی ئەو دەوڵەتانە بووەتەوە, کە لەم دەستپێشکەرییەوە, گلاون:
(گریر) لە نووسیینێکدا(٧), قسە لەسەر وردەکاریی سەرئەنجام و بەروەپێشەوەچوونی پرۆژەکانی (BRI) ئەکات و, پشت بەست بە چەندین راپۆرتی گرنگ,بە پێی ئەو شیکارییانەی کە کراون, پێی وایە, زۆرجار, بریارەکانی وەبەرهێنان بە پاڵنەری پێداویستی جیوپۆلەتیکیی, هیچ لۆجییکێکی دارایی پەسەندی نییە. لێکۆلیینەوەیەک, لە دوای پێشخستنی بەندەرە گرانتێچووەکانی باشوور و باشووری رۆژهەلاتی ئاسیا کراوە, لە ساڵی ٢٠١٦ دا,بۆی یەکلایی بۆتەوە لەوەی کە, هەمووپرۆژەیەکی ناو (BRI) هیوایەکی زۆری دەستکەوتی دارایی لێ ئەکرێت و, رەنگە سوودی جیۆپۆلەتیکییشی هەبێت. بەڵام: زیاتر لە ٢٧٠ پرۆژەی ژێرخان لە (BRI), لە ناوچەکەدا, هەڵپەسێوراون بەهۆی هەبوونی کێشەی جێەبجێکردنی کردەیی ئەو پرۆژانە, بۆیە ئەوەی کە چیین بانگەشەی بۆ ئەکات, و ئەوەی لە ئارادا خەرجی ئەکەن, بۆشاییەکی گەورە هەیە لە بەدیهاتندا.
شیکارییەکە ئەوەشی کورت کردۆتەوە: لە ١٧٣ پرۆژەی تری (BRI), جگە لە پرۆژەی راڕەوی ئابووریی چیینی – پاکستانیی (CPEC), لەوە ئەچێت هییچ پێوەندییەکی گەورە لە نێوان بەشداریی دەستپێشکەرییەکە و دەستکەوت لە پرۆژەکان دا نەبن. لەسەر ئەم بابەتە, کۆمەڵێکی سیاسییش هەن, کە بەرژەوەندیی ناوخۆیی و دەرەوەی چیین یان هەیە, ئەڵێن حوکوومەتی چیین دییدی سیاسیی دەرەوەی سەرۆک (شیی) یان شێواندووە, بەوەی کە پرۆژەکانی (BRI) ناوەندیی نیین, بەلکو داوا لە دەستەی بچووکی حوکوومیی کراوە, هەتا پرۆژەی تایبەتی بەخۆیان لە دوو توێی (BRI) بگرنە ئەستۆ. بۆیە بەپرسە حوکوومییەکان, هییچ هاندەرێکیان نییە هەتا رێگە بە وەرگرتنی وەبەرهێنانی قازانجدار و تەندرووست بکەن.
رەنگە ئەوە گرنگ نەبێـت, بەلام, ئایا پرۆژەکانی (BRI) ئەبێتە مایەی دەستکەوتنی سیاسیی,؟ چونکە, بەرکەوتنی دوور و درێژیی ولاتان, بۆ پرۆژەکانی (BRI) , وای لە ئۆپۆزسیۆنی ولاتە بەشداربووە قەرزاربارەکان کردووە, کە رووبەڕووی وەبەرهێنانی چیینیی و کاریگەریی جیۆپۆلەتیکیی ببنەوە, لە سەرانسەری ناوچەکەدا. هەر وەک ئەوەی لە (ماڵدییف) روویدا, پارتی پێشکەوتنخوازی سەربە حوکوومەتی پەکیین, لە دەسەڵات لادرا, لە لایەن پارتی دیموکراسی ماڵدییفەوە, کە بە ئاشکرا دژی بەرژەوەندی (BRI) خەبات ئەکەن. سەرۆکی نوێی هەلبژێرراوی دوورگەگانی ماڵدییف, بە" گزییەکی گەورە" یە, یان " تەڵەی قەرز" ناوی دەبات و,داوا ئەکات, پێویستە زوو بە زوو لێی دەرباز بیین, یان دانوستانی لەسەر بکرێتەوە. لە سریلانکا, سەرۆکەکەی (ماسریبالا) دوورکەوتەوە لە سیاسییەکانی ولاتەکەی, لەسەر پێوەندییان بە پرۆژەی چیینییەوە. لە بەنگلادیش, هەڵمەتی دژ بە کۆمپانیا شییینیەکان دەستی پێکردووە و , کۆمپانیای China Harbour Engineering خرایە ناو لیستی رەشی گەندەلییەوە.
بۆرما, بە ئاراستەگییرییە هەرێمایەتییەکان, بێزراو بوو, بە رادەیەک, پرۆژەی بەندەری باربۆکراوی (BRI), لە Kyaukpyu دا لە ئیش خست, هەتا وای لە چیینییەکان کرد, کە بە رێژەی ٨٠% قەوارەی پرۆژەکەی کەم کردووە. هەروەها, نیپاڵ و پاکستان, داوایان لە چیین کرد کە سەرلەنوێ پێکهاتنی ئەو پرۆژانە رێکبخرێنەوە. لە رۆژئاوای پاکستان, پۆپۆزسیۆن دەستپێشکەریی توندوتێژییان دەستپێکرد, (بلووشیەکان) هێرشیان کردە سەر کونسوڵخانەی چیین لە کەراچی. لەم دوادواییانەدا, حوکوومەتەکانی مالییزیا هەتا پاکستان, بیر لە تێچوونی ئەم پرۆژانە ئەکەنەوە. لە سریلانکا, حوکوومەت بەندەرێکی بەکرێ داوە, بە کۆمپانیایەکی چیین بۆ ماوەی ٩٩ ساڵ, لە قەرەبووی دەستەوسان بوونی لە گێرانەوەی قەرزەکان, ئەمە بۆ خۆی چیرۆکێکی ئاگادارکردنەوەیە بۆ ئەوانی تر. پێش دەستپێشکە رییەکەش,لە ساڵی ٢٠١١, چیین هەموو قەرزە ناڕاگەیەنراوەکانی سەر تاجیکستانی سرییەوە, لە بەرامبەر گۆریینەوەی بە ١١٥٨ کیلۆمەتر دووجا لە زەوییە کێشەلەسەرەکانی نێوانیان.
پێشتریش, ناوەندی گشەشەپێدانی جیهانی, بۆی دەرکەوت, کە هەشت لەو وڵاتانەی تریش کە چوونەتە ناو ئەم دەستپێشکەرییەوە, رووبەڕووی مەترسیی گەورە هاتوون لە نەتوانیینی دانەوەی قەرزەکانیاندا؛ کە بریتیین لە جیبوتی و, کیرگیزستان و, لاوس و, دورگەکانی ماڵدییف و, مەنگۆلیا و, شاخی رەش و, پاکستان و, تاجاکستان, کە ئەمانە, هەژارتریین وڵاتانی ناوچەکەن و, ئەبێت لە بری دانەوەی قەرزەکانی چیین, نییوە زیاتری قەرزە دەرەکییەکانیان بدەن بە چیین.
لووسیی هۆرنبی, نووسەری فاینانشیەڵ تایمز, باس لە هەڵوێستی سەرۆک وەزیریانی مالییزیی (محمد مەهاتییر) ئەکات, بە تایبەتیی, لە سەردانە چوار رۆژییەکەی بۆ چیین, داوای کرد, کە ئەو رێکەوتننامەیەی لەلایەن سەرۆکی پێشووەوە , نەجیب رەزاق, کراوە, سەرلەنوێ داڕێژرێتەوە, کە بریارە بەرامبەر ٢٣ ملیار دۆڵار, پرۆژەی هێڵی ئاسنیین و هێڵی بۆریی جێبەجێ بکرێت. هەروەها, لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنووسیی هاوبەشدا, لە تەک سەرۆکی ئەنجوومەنی دەوڵەتی چیینی (لی چیانگ), وتی: "باوەرم هەیە, کە بازرگانی ئازاد, ئەو رێگایەیە کە ئەبێت لەسەری برۆین, بەڵام بازرگانیی ئازاد دەبێـت بازرگانییەکی دادپەروەرانەش بێت", هەروەها وتی:" ئەبێت ئەوەمان لە بییر نەچێت, ئاستی پێشکەوتن لە وڵاتەکاندا وەکو یەک نییە, بەڵام, ئێمە حالەتێکمان ناوێـت کە باس لە هاتنەوەی نوێی داگییرکەریی بکاتەوە, چونکە ولاتانی هەژار ناتوان شانەخڕێ لەتەک ولاتە دەوڵەمەندەکاندا بکەن, بۆیە ئێمە پێویستییمان بە بازرگانییەکی دادپەروەرانەیە"(٨) . بەڵام لە ئەیلوولی ٢٠١٩, مەهاتییر, پەشیمانییەکی تەواوی دەربری و, رێرەوەی پشتێن و ڕێگای گۆری و, وتی "ئێمە, ئەبێت لەتەک چیین مامەڵەی هاوبەشمان هەبێت, چونکە ئەوە بەهێزترمان ئەکات و, ئەوەندە بەهێزیش نیین, هەتا بە چیین بلێین " نەخێر" و, بە چیین بڵێین تۆ ناتوانیت ئەمە بکەیت, چونکە ئەوە یاسای نێودەوڵەتییە, یان هەر شتێک لەم بارەیەوە."(٩) , بەڵام لە بەیانێکی هاوبەشدا, لە رۆژی ٢٠ی ئابی ٢٠١٩, کە وەزارەتی کاروباری دەرەوەی مالییزی دەری کرد, بە روونیی وتی: (کۆالامپوور) سوورە لەسەر ئەوەی, وەک بەشێک لە دەستپێشکەریی پشتێن و رێگا بمێنێتەوە, سەرباری هەبوونی هەندێ خۆپارێزیی لە بەرامبەر بەرنامەکە.
ڕێگەوشوێنگرتنی مەهاتییر, بۆ بەدەمەوەچوونی (BRI), لە لایەن میدیای رۆژئاواییەوە پشتیووانی لێ نەکرا. مەهاتییر, بەدەم کۆمپانیا تەکنۆلۆجیاییە چیینییەکانەوە چوو, وەک (هواوی) (Huawei), و ئامۆژگاریی ئەمەریکایشی کرد, کە ئیتر چاوەریی ئەوە نەکەن هەر لە لووتکەدا بمێننەوە. لە دەستکێشانەوەی مەهاتییردا, رەنگە بەشێک لە مێژووی مالییزیا تەواو بووبێت, بەڵام بەردی بناغەی پەیوەندیی مالییزیا –چیین دانا. لە ماوەی ساڵێک لە حوکمڕانییدا, بەمە تەنگژەکانی چواردەوری (BRI) خاوکردەوە(١٠).
بە گوێرەی ئەوروپایشەوە, لە راپۆرتێکی هەردوو رۆژنامەنووس, مینێر و مەتامۆرۆس, نیگەرانییە تووڕەکانی لە ناوەوە و دەرەوەی ئیتالیا بە کورتی نووسییوە:
بڕیاری ئیتالیا و لۆکسمبۆرگ بۆ چوونە ناو دەستپێشکەریی پشتێن و رێگای چیین (BRI), زەنگێکی تری لە واشنتۆن و برۆکسل لێدا, لە نیگەرانییەکی گەورەیان, بەرامبەر سەرکێشییەکانی هەژموونداریی جیهانیی (پەکیین), کە ببێتە مایەی تۆکمەبوونی " نموونەی تری لەبریی (ئەڵتەرناتییڤ) حوکمڕانیی بۆ یەکێتیی ئەوروپا", کە لە رووی لیبراڵیی رۆژئاواییدا بوەستێتەوە, نەک تەنها لە ئاسیا, بەڵکو لە سەرانسەری جیهاندا.
بەڵام, هەموو پێکهاتەکانی حوکوومەتی ئیتالیا, بەم رێکەوتنە رازی نەبوون, ماسیۆ ساڵڤینی (Matteo Salvini) جێگری سەرەکوەزیران, کە سەر بە حزبی راسترەوی پەڕگییرە, هۆشیاریی داوە کە (BRI) مەترسیی " ئیمپریالیستانە"ی چیینە , بۆ بازاڕەکانی ئیتالیا(١١).
سەر لە بەر, لە ئاسیا و ئەوروپا, ئاستەنگ بۆ "دەستپێشکەریی پشتێن و ڕێگا" سەری هەڵداوە, تێگەیشتن لە نیازە خۆپەرستییە دوژمنکارییەکانی چیین, بۆ پەلبەستکردنی ناوچەیەکی فراوانی جیهان زیاتر بووە. ئەم کێشانە نوێ نیین, بە درێژایی ساڵانی رابردوو, تەنانەت بانکە چیینییەکانیش کە سەر بەر چیین خۆیین, هەوڵی خۆ دەربازکردن ئەدەن لە قەرزدانی زۆرتر بۆ ئەم دەستپێشکەرییە, بەلام سەرباری ئەم کێشانەش, بەرنامەکە بەردەوامە, پەلی بۆ ولاتان و کیشوەرکانی تر ئەکێشێت. هۆکاری سەرەکیش بۆخۆی روون بۆتەوە, کە هییچ بەرنامەیەکی سیاسیی دەرەوەی چیین, نییە, پێوەند نەبێت بە خۆ سەپاندنی کەسی (شیی جنپن) خۆیەوە. گرتنە دەستی سەرۆکایەتی هەمیشەیی حزب لە کۆنگرەی نۆزدەیدا, بەمانای ئەوە دێت, دەستپێشکەرییەکەی تاقانەیە بۆ سیاسەتی دەرەوەی چیین, و پێویستە سەربگرێت, بۆیە راستەوخۆ لە دەستووری حیزبیی کۆمۆنیستی چیینیی دا نووسرایەوە. بۆیە, لە ناوخۆدا, هەر هێرش و بەرەنگاربوونەوەیەک بۆ سەر دەستپێشکەرییەکە, بە هێرش بۆ سەر حیزب خۆی دائەنرێت. (شیی) سوورە لەسەر ئەوەی: هەموو دنیاش ئەبێت بزانێت کە (BRI) بۆیە بەردەوام ئەبێت, تەنها لەبەر ئەوەی کە لە بوناتی سەرکردەیەکی ئۆتۆکراتییدایە, لە ژوورێکدایە کە تەنها گوێی لە دەنگی خۆیەتی(١٢).
سەرکردەکانی حیزبی کۆمۆنیستی چیین, خەیاڵیان بۆ ئەوە ئەچێت , کە باربۆی زیاتری ئەو وڵاتانە بکەن, کە حوکمڕانییەکانیان تیا ئەگۆڕرێت, هەتا بە جۆرێک, لە سووککردنی فشاری ئۆپۆزسیۆن کەم بکاتەوە, بەلام تا ئێستا ئەم ئامادەسازییە رووی نەداوە. چونکە قەرزدانی تری زیادە, وا ئەکات کەڵەکەبوونی قەرز زیاتر بکات لەسەر ئەو وڵاتانە و, دواتر, ئەبنە هەڕەشە بۆ سەر وەبەرهێنانی پرۆژەکانی (BRI), کە وا ئەکات پاڵ بە هەندێ ولاتەوە بنێت, دوا بکەوێت لە دانەوەی قەرزەکانیدا. وەک ئەوەی پاکستان روویدا, ئەنجامیش, بووە هۆی ئەوەی, کە پەنا بۆ سندووقی نەختیینەی نێودەوڵەتیی ببرێـت. کەوا بوو, ئەنجامی کۆتایی وەبەرهێنانی چیین, بریتی ئەبێـت لە متمانەکردنە سەر, ئەو سیستەمە داراییەی کە رۆژئاوا سەرکردایەتیی ئەکات.
٥. شرۆڤەکاریی و, هەڵوێستی رۆژئاوا لە بەرامبەر " دەستپێشکەریی پشتێن و رێگا"دا
لەتەک نزیکبوونەوەی ستراتییجیی (شیی ) لە هەژموونگەرییەکەی لە ناو دڵی ئاسیاوە, بۆ باشووری ئۆقیانووسی هێمن و رۆژئاوای ئەفەریقا و ئەمەریکای لاتینیی, نیگەرانییەکان زیادیان کردووە. ئەمەریکاییەکان ترسیان لێ نیشتووە, کە ئەم دەستپێشکەرییەی پشتێن و رێگا, درێژبوونەوەی کۆششەکانی حیزبی کۆمۆنیستی چیین بێتـت, بۆ باڵکێشان بەسەر بونیادی ئاسایش و ئابووریی نێودەوڵەتیی دا. ئەوان ترسیان, لەم دەستبڵاوییەی چیین هەیە, کە زیاتر لەسەر حسابی دامودەستگا نێودەوڵەتیی و, هەژموونی دەسەڵاتەکانی ئەمەریکا بێـت.
ئەمەریکا, تەنها وەک رکابەرێکی ئابوورییانە سەیری چیین ناکات, بەڵکو لە چاودێرییەکی ورددا کەوتۆتە خۆی, کە هەژموونی سەربازیی و تەکنۆلۆجی چیین, مەبەستە سەرەکییەکان بن. پێی وایە, تەکنۆلۆجیای بەکاری لە دەستیاندایە, کە توانایان ئەشکێت بەسەر سیخوورییکردن بەسەر رۆژئاواوە. فەرەنساش, لە زاری ماکرۆن, لەپای هاسۆزیی ئیتالیا و لۆکسمبوورگ, ئەوپەڕیی هۆشیاری دا, کە پەیوەندییەکان لە تەک چیین دا, نابێـت بە شێوەیەکی سەرەکیی لەسەر بازرگانیی دابڕێژرێت.
ئەم نیگەرانییە, زیاتر خۆی لە پەنا دوایین راگەیاندنی ئەم دواییەی (The Asia-Pacific Economic Cooperation -APEC) دا مەڵاس ئەدات: ئوسترالیا و ژاپۆن و ئەمەریکا, دەستپێشکەرییەکی وەبەرهێنانی سێ لایەنەیان راگەیاندووە, تایبەتە بە کۆمەکی جێبەجێکردنی پێداویسییتەکانی ژێرخانی ناوچەی ئۆقیانووسی هێمن و هیندیی. بە لای هەندێکەوە, ئەمە بە تەنها بەس نییە؛ لە نوێتریین راپۆرت بۆ کۆنگرێسی ئەمەریکایی, لێژنەی چاودێری ئابووریی و ئاسایشی نێوان هەردوو حیزب لە ئەمەریکا و چیین , رایان سپاردووە, کە کۆنگرێس ئەبێت سندوقێکی زیادە پێک بهێنێت بۆ: پێشکەشکردنی کۆمەکی دووانەیی زیادە, بۆ ئەو ولاتانەی کە بە ئامانج کراون و رووبەرووی مەترسیی ئابووریی و دیبلۆماسیی چیینیی ئەبنەوە."
شرۆڤەکاران, پێیان وایە, ئەمە ئەو بەرپەرچە هەڵەیەی ئەمەریکایە بۆ "پشتێن و رێگا". خۆ فەرامۆشکردن لە ژاوەژاو چارەسەرە, چونکە پێیان وایە, ئەم دەستپێشکەرییە هەڵەی ستراتییجیی رەتێنەر ئەبێـت بۆ چیین, بەوەی کە گوونییە پارە, چارەسەری کێشە جیوپۆلەتیکە ئالۆزەکان ناکات, چیین هەڵەی قەبەی کردووە. دیکتاتۆریی وەهایە, کە دەوڵەت هەرگییز دان بە هەڵەی خۆیدا ناننێت, یان دەستبەرداری تەگبییری دەستەمۆی خۆی نابێت. بۆیە ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی هەق نییە, حۆیا بکەن بە خاوەنی هییچ هەڵەیەکی چیین.
رەنگە, ئەم " پشتێن و رێگا (BRI)" یە, بەردەوام بێت, بە لایەنی کەمەوە, چونکە ئەم پرۆژانە, زیاتر سەر بە (شیی جنپن)ی سەرۆکی چیینە. ئەم پرۆژەیە, لە دەستووری حیزبی کۆمۆنیستی چیین دا دارێژراوە, کە سنووری کات تییدا لابراوە, (شیی) پانتاییەکی فراوانیشی بۆ دەستپێشکەرییەکە خستۆتە بەردەم بۆ هەتا هەتایە بیەوێت.
بەپێی ئەوەی, کە ئەم دەستپێشکەرییە, تەنها پێج ساڵی بەسەردا تێپەر بووە (زۆربەی بەشداربووانیشی ماوەیەکی کورتە هاتوونەتە ناو پرۆژەکەوە), توێژەران ئەڵێن ناتوانرێـت بریار بەسەر ئەنجامە کۆتاییەکانیدا بدرێت. بەڵام, ئەکرێت هەلسەنگاندنێکی سەرەتایی بۆ بکرێت لە باشوور و باشوری رۆژهەلاتی ئاسیادا, ئەو ناوچەیەی کە چیین بە " تەوەرەی سەرەکی" دەستپێشکەرییەکەی داناوە. وێنەکە زۆر ئومێدبەخش نییە, سەدان ملیار دۆڵاری خەرجکراو, هێشتا نە داهاتی وەبەرهێنانی چاوەروانکراو و, نە دەستکەوتی سیاسییانەی حزبی کمۆمۆنیستی چیینیی نەهێناوەتە دیی. تەنانەت, بۆچوونەکان وەهان, کە دەستکەوتنی داهاتە داراییەکانی ئەم دەستپێشکەرییەش, بابەتێکی گۆمانلێکراوە, ئەو قەرزە سەروەوەریانەی کە لای ٢٧ دەولەتی ناو (BRI)ن, جگە لە وورد کە و پرتکە نەبێت, هییچی تر نیین.
لە گۆشەیەکی ترەوە, شرۆڤەکان سەردەکێشنە ناو رەهەندێکی تری ئەم بەرنامەیەوە, "وینسڵۆ رۆبێرتسۆن"و پسپۆڕی پەیوەندییە چیینیی و ئەفریقاییەکان, ئەڵێت: پێدانی پرۆژەی چیینیی, تەنها رواڵەتێکی پلانی ستراتییجێکی گەورەیە, ئەمە دەستپێشکەرییەکی ناوەندیی نییە, بە هێندی ئەوەی براندێکی بازرگانیی بێت.
هەموو پرۆژە خوازیارەکانی پشتێن و ڕێگا, تەنها بونیادنانی ژێرخانی تۆکمە تۆکمە نیین. چیین پلانی دامەزراندنی دادگای نێودەوڵەتیییە, لە (شینزیین - Shenzhen)و ناوەندی پێشووی سەرەکی ڕێگای ئاوریشمیین بووە, ئەمەش بۆ چارەسەری کێشەلەسەرە بازرگانییەکانی پەیوەست بە دەستپێکەریی (BRI).
" جوناسان هیڵمان", بەڕێوەبەری پرۆژەی بەستنەوەی ئاسیا بە ناوەندی دیراساتی ستراتییجیی و نێودەوڵەتیی لە واشنتۆن, ئەلێت: بۆ بیرخستنەوەتان, BRI, تەنها ,بەشێکی ئاوەدانکردنەوە و رێگاوبان و هێلی ئاسنییین و ژێڕخانی تۆکمە ئەگرێـتەوە", بەڵکو, ڕێگەسازییەکە, چیین یاسای نوێی پێ ئەنووسێتەوە, دامەزراندنی دامودەستگاگەلێکن کە بەرژەوەندییەکانی چیین بنێوێن, ژێرخانی ئاوریشمیینی پێ پێک بهێننەوە"
بەرپرسەکان وتیان, ئەم دادگایانە, کە ملکەچی یاسا و دادوەریی و بریکارەکان بن لە دادگای بالای چیین لە پەکیین, پەیڕەوی یاسا نێودەوڵەتییەکان ئەکەن و, شارەزای یاسایی لە دەرەوەی چیین بانگهێشت ئەکرێن بۆ بەشدارییکردن. شارەزا یاساییەکان, ئەڵێن: زیاتر ئەوە تێ ئەگەین, کە دادگاکان لەسەر رێ و شوێنێک دادەڕێژرێنەوە کە هاوشێوەی, دادگاکانی ناوەندی دوبەی دارایی جیهانیی و دادگا بازرگانییە نێودەوڵەتییەکەی سەنگافوورە بن. بەڵام چاودێرانی سەربەخۆیی سیستەمی دادوەریی لە چیین دا, کە هەمیشە, رەخنە لە حیزبی کۆمۆنیستی چیینی ئەگرێت, نیگەرانن لەسەر ئەوەی ئەم دادگایانە , بەرژەوەندیی حیزبە چیینییەکان ئەخەنە سەروو کۆمپانیا بیانییەکانەوە.(١٣)
لە بارەی چاوتێبرینی چیین بۆ ناو جەرگەی ئەوروپا, را و بۆچوونی رۆژئاواییەکان لەم ویستە بێ ئاگا نییە. شرۆڤەیەکی پوختکراو, لە نوسینێکی رۆژنامەی واشنتۆن پۆست, لە لایەن جۆرج میترۆڤیچ هەیە؛ جۆرج میترۆڤییچ,توێژەر لە دامەزراوەی ساڵتزمان بۆ دیراساتی جەنگ و ئاشتی لە زانگۆی کۆڵۆمبیا, خاوەنی کتێبی " بەکەمزانیینی کەرەملیین: ستراتییجییەتی ئەمەریکا بۆ لەگرێژەنەبردنی کوتلەی سۆڤییەتیی, ١٩٤٧-١٩٥٦". لە نووسیینەکەدا, بە ناونیشانی "ئەگەر چیین بیەوێـت سەرکردایەتی سیسەتمی جیهانیی بکات, ئەوا لە دەستپێشکەریی پشتێن و رێگا ی پێویستە". هەر لە سەرهەڵدانی (BRI) لە ساڵی ٢٠١٣, چیین زیاتر لە ٢٠٠ ملیار دۆڵاری وەک قەرز داوە و, بە نیازە, لە ٢٠٢٧ دا سەرتاپای کۆی وەبەرهێنانی خۆی بدات لە ١.٣ ترلیۆن دۆڵار. بۆیە, ئاگادارکردنەوەکان لەوەوە دێن, کە ئەم بەرنامەیە شان بەشانێکی یەکسانی "نەخشەی مارشاڵ" بێتە ناوەوە. ژمارەکان, ئاماژە ئەکەن بۆ ئەوەی (BRI) بە دوانزە ئەوەندە, لە پلانی مارشال گەورەترە, بە مانای ئەوە دێـت کۆششەکە زۆر گەورەیە و, مەبەستی پێکهێنانەوەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی لە رێی نووسیینەوەی رێسای نوێ و, دامەزراندنی دامودەستگای نوێیوە, هەمووی بە بەرژەوەندی چیین بشکێتەوە.
چیین خواستی ئەوەیە, خۆی بخاتە جێی ئەمەریکا لە ناو دڵی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی. بەڵام شرۆڤەکارە سیاسییەکان, وای بۆ ئەچن, کە ئەزموونی ئەمەریکا لە دوای جەنگی دووەم زۆر زۆر لە سەروو نەخشە و خواستی چیینەوەیە هەتا پابەند بێـت پێوەیان, بۆیە, (BRI) لە رووی قەبارە و کاریگەرییەوە, زۆر زەحمەتە بگاتە پلانی مارشاڵ, بە تایبەت, ئەگەر بەراوورد بکرێـت لە تەک بەرنامە هاوکارییەکانی ئەمەریکا لەو رۆژگارەدا.
بەڵام, خەرجکرنی چیین بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی وڵاتە ئامانجدارەکان, زیاترە وەک لەدجۆرزیینەوەی جێپێی قایم لە جیهاندا. بەڵام, هاوکارییەکانی ئەمەریکا لە دوای جەنگ زۆر زیاتر بوو لەمەی چیین, بەهۆیەوە توانی دیموکراسیی رزگار بکات و, بونیادی جیهان پێک بهێنێتەوە لە ساڵەکانی دواتری جەنگدا. تێچوونەکان زۆر بەرز بوون, بەڵام دەرئەنجامەکانی, بەشێوەیەک بوون کە یارمەتی جیهانی دا, کە زوو بریینەکانی ئەو جەنگە وێرانکاریە ساڕێژبێتەوە, لە ئاکامیشدا, سەرکردایەتی جیهان بداتە ئەمەریکا.
بانگەشەکارانی (BRI), ئەڵێن گوایە ئەرکی چیین سەختترە, بەوەی رووبەڕووی ئەمەریکا و یەکێتیی ئەوروپا و ژاپۆن بووەتەوە, بەڵام ئەمەریکا لە دوای جەنگ, تەنها لە رووبەرووبوونەوەی رووسیادا بوو! شرۆڤەکاران, ئەم بانگەشەیە بە توندی بەرپەرچ ئەدەنەوە و, رایان وایە, رۆژگاری سەختی دوای جەنگ زۆر ئەستەم تر بوو, بەڵام نەخشەی مارشاڵ توانی ئەوروپا , بە تایبەتیی, بهێنێتەوە سەر سکەی خۆی. دەیان ملیۆن کەس تیا کوژران, داری بەسەر بارەوە نەمابوو, کیشوەرێکی سوتماک, برسێتی و بێ لانەیی و ئاوارەییو زەبوونی خەڵکیی لە هەموو قوژبنێکی ئەوروپادا, هەرچیی هیوا بڵێیت لە هییچ شوێنێک بوونی نەمابوو!هەژمارە ئابوورییەکان ئاماژەیەکی ترسناک ئەدەن, بە بەراوورد بە نەخشەی مارشاڵ, بەوەی کۆمەکە سەرەکییەکانی (BRI) لە شێوەی قەرزدان و, زۆربەشیان هیچ جەدوای ئابوورییان نییە و , تەنها هەڕەشەیەکی مەڵاسدراون, کە ئەبن بە " تەڵەی قەرز" بۆ ئەو وڵاتانە و, سەروەریەکانیانی لە بەرامبەردا ئەدۆڕێنن. بەڵام نەخشەی مارشاڵ, بەخششێ بوو بێ گێرانەوە, بەمەرجی ئەوەی هەر ولاتەی بە پێی نەخشەی ئابووریی خۆی, لە تەک دراوەکەیدا بووجەی خۆی دارێژێت, مارشاڵ دەستکەوتێکی مێژوویی بوو, گونجاندن و رێکخستنێکی ئابووریی گەشەسەندوو بوو, بۆ بەشداریی وڵاتە ئەوروپاییەکان لەتەک یەکتریی و , دواجار پێکهاتنبوو لە یەکێتیی ئەوروپادا(١٤).(رەنگە, باسێکی تەرخانکراو پێویست بێت بۆ بەراوردکاریی نێوان نەخشەی مارشاڵ و دەستپێشکەریی پشتێن و ڕێگا).
سەرچاوەکان:
(1) D. Blumenthal, The Unpredictable Rise of China, Atlantic,Feb.3, 2019
(2) T. Greer, One Belt, One Road, One Big Mistake, Foreign Policy – the Global Magazine of News and Ideas,Dec. 6, 2018.
(3) D. Blumenthal, The Unpredictable Rise of China, Atlantic,Feb.3, 2019
(4) بە رنامەی مارشاڵ:بەرنامەی ژیانەوەی ئابووریی ئەمەریکایی بوو کە سەرلەنوێ ئەوروپای بونیادنایەوە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانیی و سەدە و رۆژگاری ئەمەریکایی دروست کرد"
(5) L. Kuo and Niko Kommenda, What is China's Belt and Road Initiative? The Guardian, Jul 30, 2018.
(6) A. MANUEL China Is Quietly Reshaping the World, Atlantic, Oct. 17, 2017
(7) T. Greer, One Belt, One Road, One Big Mistake, Foreign Policy – the Global Magazine of News and Ideas,Dec. 6, 2018.
(8) L. Hornby, Mahathir Mohamad warns against ‘new colonialism during China visit in Beijing, Financial Times, Aug. 20 2018.
(9) M. Zhou, Mahathir: “We have to go to the Chinese' for infrastructure”, Asian Journal Review, Sept.27, 2019.
(10)A. MANUEL China Is Quietly Reshaping the World, Atlantic, Oct. 17,
2017
(11)L. Hornby, Mahathir Mohamad warns against ‘new colonialism during
China visit in Beijing, Financial Times, Aug. 20 2018.
(12) L. Miner and C. Abellan-Matamoros, China's Belt and Road plan: Why did Italy sign it and why is Brussels worried?, Associated Press, Reuters , Eurovision, 09/04/2019
(13) L. Kuo and Niko Kommenda, What is China's Belt and Road Initiative? The Guardian, Jul 30, 2018.
(14) G. Mitrovic, If China wants to lead the global order, it will need more than the Belt and Road Initiative, The Washinton Post, April 25, 2019.
د. ڕزگار ئاغا
دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی