د.مفید محمد نوری/ پسپۆڕی ئابوری/ بەریتانیا
 د.محمد سابیر كریم/ سیستەمە رامیاریەكان/ زانكۆی سلێمانی

   جیهانگیری یەك لەو دیاردانەیە كە بەدوای كۆتاهاتنی سیستەمی نێودەوڵەتی پێشووی باو و زاڵی جیهان هاتۆتەدەركەوتن و،تاهاتوە باڵادەستی وهەژموونی فرەرەهەندی خۆی لەسەرئاستە(ئابووری و رامیاری وژیاری وكۆمەلایەتی وكلتوریەكانی)كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەپاندوە و وەدیهێناوە.ئەم سیستەمە بەجۆرێك ئەو باڵاەستی وهەژموونە فراوان و سەرتاپاگیریەی خۆی پیادە و وەدیهێناوە،كەئیتر وایلێهاتبوو لەژێرسایەیدا دەیانوت(جیهان گوندێكی بچوكە)،بەلام دوای كەمتر لەدوو دەهە لەو باڵادەستی و هەژموونەی جیهانگیری،ئەوێستا ولەئەنجامی پەیدابوونی پەتایەكی شوم وماڵوێرانكەری شەڕەنگێزدا ئەو سیستەمە بەرەو لاوازی وپووكانەوە دەچێت وئەگەرەكانی شوێنچۆڵكردنی بۆ سیستەمێكی تری نوێی جیهانی زۆر بەهێز و لەبەردەم و چاوەڕوانكراون.

  ئامانجی سەرەكی ئەم نوسینە بریتیەلەوەی كە ئەو تەنگژە قووڵ وبەرفراوانەی كە(جیهانگیری) بەرەوڕووی بۆتەوە لەئێستادا لەئەنجامی بڵاوبونەوەی پەتای(كۆرۆنا ڤایرۆسی نوێبوە)وە ناسراو بە (كۆڤید19)،كەماوەی(5)مانگە سەریهەڵداوە ولەتائێستایدا گیانلەدەستدانی(زیاد لە 56هەزار كەس)و توشبونی(1ملیۆن كەس زیاتر)لەسەر ئاستی جیهانی لێكەوتۆتەوەو،ئەوە لەپاڵا گەیاندنی گورزی خنكێنەر بەسێكتەرە بنەڕەتیەكانی ئابووری و بازرگانی جیهانی،بەتایبەتیش دەوڵەتە پیشەسازیە پێشكەوتوەكان،ئەوەش بەكارەساتێكی مرۆیی گەورە دێتەژماردن،سەرەنجام ولەلێكەوتەكانی تائێستایدا لاوازبوون ودەركەوتنی بەهێزی نیشانەكانی رەوینەوەی ئەم سیستەمەی لێ بەدیدەكرێت.لەراستیدا ئەم دەركەوتە ودەرەنجامە زۆر گەورە و كاریگەرەی بڵابوبونەوەی(كۆڤید19)،هێمای بەهێزی بیركردنەوەیەكی لەگەڵخۆهەڵگرتوە كە گریمانەی بەهێزی لەناوچوونی ئەم سیستەمە وبەدواشیدا هاتنەئارای سیستەمێكی نوێی تری جیهانیە،كەزۆر گرنگە بتوانرێت تانوپۆ بنچینەیی وسەرەكیەكانی لەئێستادا دیاریبكرێتن.

   جیهانگیری پێناسە ولێكدانەوەی زۆر وجیاجیای بۆكراوە و،هەركام لەو پێناسانەش لەسەر پایە وبنەماگەلێك هزری و ئیدیۆلۆژی جیا لەیەك هاتوونەتەدەر وخۆگرتنەوە،ئێمە لێرەدا گرنگترین ئەو پێناسە زانستیانەی بۆ ئەم دیاردەیە كراوە دەخەینەبەردەم ولەم نوسینەدا دەیكەینە بنەمای دیدو راڤەكردنمان بۆئەم بابەتە.سەرەتا ولەپەیوەند بەناساندنی چەمكی(جیهانگیریدا)پێویستە ئاماژە بۆ ئەو راستیە بنچینەییە بكرێت كەئەم دیاردەیە هەرتەنها زادە ودەركەوتەی دونیای هاوچەرخ نیە،بەڵكو مێژوویەكی زۆر دێرین تری هەیە،بەڵام ئاخاوتن لەو لایەنە مێژووییە لە پەڕەتوێژینێكی وەهادا بواری نیە،هەربۆیەكە بەو بایەخ وپێگەیەی كەئەم چەمكە هەیبووە لەلای بەشێكی ناسراوی هزرمەند و فەیلەسوفانی سەردەمی نوێ‌،بەتایبەتیش فەیلەسوفانی(نوێگەرایی ــModernity )بەسدەبین و،بۆئەوەش ئاماژە بەو بەشداریە فەلسەفیە گرنگەی(ئیمانویل كانت 1724ـــ 1804) دەكەین،كەلە میانەی ئاخاوتنی لە چەمكی”دەوڵەتی هاونیشتیمانی مرۆڤیانەوە” كەبەشێوەیەكی روون لەدەقەكانیدا دیارن،ئاخاوتنی لەدیاردەی بەجیهانیبون كردوە،بەتایبەتیش”بابەتی ئاشتی جیهانی ویاسای گەلان”.جیهانگیری(Globalization)هەروەك(د.محمد عابد الجابری)پێناسەی دەكات بریتیەلە"هەبوونی ئیرادەی هەژمونخوازی وبەوپێیەش بریتیەلە سەركوت ودوورخستنەوەی هەموو شتێكی تایبەتخوازی ــ الخصوصی ــ،ئەم سیستەمە وەك ریتیمێك یان سیستەمێك خاوەن رەهەندگەلێكە كە بازنەی ئابووری تێپەڕدەكات و،وەك سیستەمێكی جیهانی ئەوەی لێدەخوازرێت كە بوارەكانی پوولی و بازاڕكردن وئاڵوگۆڕ وپەیوەندیكردنیش بگرێتەوە.كەواتە تەنها برتیینیە لە میكانیزمێك بۆ پەرەسەندنی”خۆییانەی”سیستەمی سەرمایەداری،بەڵكو بریتیەلە بندەست  ــ تبنی ــ كردنی نمونەیەكی دیاریكراو،بەواتایەكی تر جیهانگیری رەنگدانەوەی یەكێك لەروخسارە بنچینەییەكانی  ئەو پێشكەوتنە ژیارییەیە كە ئەم سەردەمەمان بەخۆیەوە دەیبینێت".هەروەها ئەو پێناسەیەی(كیت ناش)یش بۆ(جیهانگیری)دەكرێت لەهەر توێژینەوەیەكی ئەكادیمیدا سوودی لێوەربگیرێت،(كیت ناش)  دەڵێت"جیهانگیری بریتیەلە بەرجەستەكردنی لێكگرێدراوی هەرچی زیاتری جیهان،لەڕێگەی كردەگەلێك ئاڵۆز وبەیەكەوەبەستراو،كەبەشێوەیەكی سەرەكی بریتین لەكردە ئابووری و،تەكنۆلۆجی و،رۆشنبیری و، ژینگەیی و رامیاریەكان،بەمشێوەیە جیهانگیری هەموو ئەو تێڕژانەی شمەك و،سەرمایە و،مرۆڤ  و، زانیاریەكان و،هزرەكان و،وێنەكان و،مەترسیەكان كە سنورە نەتەوەییەكانیان تێپەڕكردوە دەگرێتەوە،كە هەموو ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتی و دامەزراوە رامیاریانەی دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتوبەند دەكەن زیاددەكرێت بۆیان". 

   سەبارەت بەو پرۆسەی دورخستنەوەی تایبەتخوازیە ئاماژەبۆكراوە كە جیهانگیری كردیە یەك لەئەرك و ئامانجە جەوهەریەكانی،(پول كینیدی)دەڵێت"ئەو خاڵی دەستپێكردنە ناهاوسەنگەی كە گەشەی جیهانی لەگەڵخۆیدا هێنای بوەهۆی لەدایكبونی چەندین كۆمپانیای فرە نەتەوەیی كە كەمتر گرێدراون بە داب (Value)و بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی وڵاتانی دایكیان،وایكرد كە ستراتیژیەتێكی بەرهەمهێنان و بنفەرمان ــ توڤیف ــ كردنی راستەوخۆیانە لەمسەر بۆئەوسەر زەوی پەرەپێبدەن،ئەوەش لەڕێگەی ئەو كێبڕكێیەوە لەگەڵا دامەزراوە ركابەرەكاندا لەپێناوی بەدەستهێنانی شوێنپێیەكی پێشەوەیی لە بازاڕی جیهانیدا،ئەو پرۆسەیەش بەپشتبەستن بە تەكنۆلۆژیایەكی پوولی و بەردەوامخوازی شۆڕگێڕانە بوو كەسەرەنجام بازاڕێكی جیهانی بۆ كەلوپەل وخزمەتگوزاریەكان دروستكرد".

   لەو خاڵەوە كە(جیهانگیری)وەك سیستەمێكی زاڵی قۆناغی دوای نەمانی ئەوەی بە(جەنگی سارد) دەناسرا،هەروەك لەو پێناسەی سەرەوەدا بەجوانی دیارە،دەرەنجامی كاركردنی بەخورت و ئەكتیڤانەی چەند هۆكارێكی سەرەكی بوە،كەگرنگترینیان هۆكاری ئابووری و پێشكەوتنی گەورەی تەكنۆلۆژیا و زانست(ئەوەی بەشۆڕشی ئیمفۆرماتیك هاتۆتەناسین)وهەروەها ئەوهێزە كۆمەڵایەتیەی كەهەڵگری ئیدیۆلۆژیای لیبرالیزم بو(بەتایبەتیش ئاڕاستەگەری نیولیبرالیزمە)...لێرەدا زۆر پێویستە لەسەر گرنگترین ئەو خاڵانە بوەستین وبیانناسێنین،ئەوخاڵانەی كە سیما وناسینە سەرەكیەكانی جیهانگیری پێكدەهێنن،ئەوەش بۆئەوەی ئامانجی سەرەكی ئەم نوسینە و تێگەیشتنی،زیاتر رونتر و ئاسانتر بكەین، ئاماژە بەگرنگترینیان دەكەین كەبریتین لە:ـ

1ــ سڕینەوەی سنورە نیشتیمانیەكانی نێوان دەوڵەتان كە یەكە پێكهێنەرە بنەڕەتیەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتین،سەبارەت بەم تایبەتمەندیە جەوهەریەی جیهانگیری(كیت ناش)دەڵێت"جیهانگیری بەشێوەیەكی رێكخراو،هەڵدەستێت بە تێكڕماندنی سەربەخۆیی دەوڵەت تا ئاستی هێنانەخواری،یان داخزاندنی حكوماتەكان بە تەنها بۆ كردەگەلێك كارگێڕییانە،كە هییچ زاڵدەستیەكیان بەسەریدا نیە، كەواتە جیهانگیری ئابوریی بەو واتایە دێت كە رامیاریە نەختی و داراییەكانی حكوماتە نەتەوەییەكان لەلایەن بزاوتگەلێك بازاڕە داراییە نێودەوڵەتیەكانەوە حوكمدەكرێن تا ئەو رادەیەی كە تێیدا رێوشوێنە سەربەخۆیئامێزەكانی پلانی ئابووری نەتەوەییانە دەبێتە جێگەی گومانكردن لەلایەنی نرخەكانیەوە". 

2ـــ گوڕوتینی بەهێز و خێرای سەرمایەی دارایی،بەواتایەكی تر بڵێین زاڵدەستێتی بەهێز وگەورەی ئەم سەرمایەیە بەسەر كۆی سیستەمی ئابووری جیهانیدا،ئەمەش هەروەك(د.سمیر ئەمین)دەڵێت بریتیەلە "هەژموونی دارایی بەسەر ئابووریدا،بەواتای باڵادەستی پارێزراوێتی قازانجی بنفەرمانیە ــ توڤیفات ــ داراییەكان دێت بەسەر هەموو لەبەرچاودانراویەكانی ــ الاعتبارات ـــ تردا،ئەوە هەرچەندە لەسەر حسابی قازانجی وەبەرهێنانەكان بێت لە فراوانكردنی بەرهەمهێناندا".

3ـــ بەرجەستەبوونی ئاكتیڤ و بەرفراوانی ئیدیۆلۆژیای نیولیبرالیزمە وەك ئیدیۆلۆژیای چینی بۆرژوزای، ئەوچینە كۆمەڵایەتیەی كەهێزی سەرەكی و بنەڕەتی ئەم سیستەمە جیهانیەیە و،كۆی كردە وپرۆسەكانی سیستەمەكە بۆ وەدیهێنانی بەرژەوەندیە ئابووری و رامیاری و كۆمەڵایەتی وكلتورییەكانی ئەو چینەیە. هەریەك لە(جون س.درایزك وباتریك دنلی)بەمشێوەیە ئەم ئیدیۆلۆژیایە دەناسێنن كە لەبنەڕەتدا بریتیە لە ”لیبرالیەتی بازاڕ”و دەڵێن"لیبراڵا بازاڕگەراكان بانگەشەی ئەوەدەكەن كە لە كۆتایدا زاڵدەستیەكی كەمی حكومەت شتێكی دڵخوازئامێزانەیە و،ئیتر لەوكاتە(دەهەی 1970)بەدواوە،هاتنەسەر ئەو باوەڕەی كە خودی حكومەت دەكرێت بە رێگەیەكی دیاریكراو سەرلەنوێ‌ ئاڕاستەبكرێتەوە ئەوەش بەپێی پرەنسیپی بازاڕی لیبرالگەرایی.لەو كاتەدا ” تیۆری هەڵبژاردنی عەقڵانیانە ــ rational choice theory ـــ”پەرەیدا بە ئارگومێنتگەلێك بەرهەمهێنی كە بتوانرێت بەشێوەیەك دابڕێژرێتەوە كە وەسفی شێوەگەلێك باشتری حكومەتی پێبكرێتن.پاشان و لە دەهەكانی(1990،1980)كاندا،لیبرالیزمی بازاڕگەرا،بوە هاندەرێك بۆ گەیشتن بەلوتكەی كارتێكردنی جیهانیانە".

   بەمشێوەیە وبەوەستان لەسەر ئەو زانیاریانەی سەرەوە سەبارەت بەسیستەمی جیهانگیری،لەئێستادا كە پەتای شەڕانگێزی(كۆڤید 19ــ Epidemic 19 )سەرتاپای جیهانی گرتوە،بەتایبەتیش چەقی جیۆپۆلیتیكی ئەو هێزە نێودەوڵەتیانەی كە سەركردایەتی سیستەمی جیهانگیرییان لەسەرشانە، بەتایبەتیش وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا،دەكرێت لەمیانی ئەو دەركەوتە سەرەكی وگرنگانەی تائێستای بڵاوبونەوەی ئەم پەتایە ئاخاوتن لەونیشانە بەهێزانە بكەین كەهێما بۆ رەوینەوە و داخورانی ئەم سیستەمە دەكەن.ئەو پرۆسەی دیاریكردنەش لەسەر بنەمای لاوازبوونی گەورە و قووڵی هەریەك لەو (3) ناسینە و تایبەتمەندییە سەرەكیەی جیهانگیریی كەلەسەرەوەڕا ئاماژەمانپێداون ئەنجامدەدەین، بەواتایەكی تر بڵێین لەمیانی لاوازبوون وبە بنبەستگەیشتنی هەریەكێكیان لەبەرامبەر ئەو گۆڕانكاری و پەرەسەندنانەی كە(كۆڤید 19ــ Epidemic 19 )لەگەڵخۆی هێناویەتی،هەوڵی سەلماندنی ئەو گریمانە سەرەكیەی ئەم نوسینە دەدەین كەبریتیەلە(ئەگەری زۆری كۆتاهاتن و رەوینەوەی جیهانگیری لەئەنجامی كاریگەریەكانی ئەم پەتایە).   

1ــ كۆڤید19 Epidemic 19 ،لەتائێستایدا كاریگەریی زۆر گەورە ولەبەرچاوی لەسەر لاوازبوونی ئەو گۆڕانانەدا پێكهێناوە كە جیهانگیری بەسەر سنووری نێودەوڵەتاندا هێنابووی،بۆنموونە لەئێستادا زۆربەی دەوڵەتەكان لەهەوڵی داخستنی تەواوی سنورەكانیاندان بەڕووی یەكتردا،ئەوە تائاستی داخستنی تەواوەتی یان نیمچە تەواوەتیانە،ئەوەش راستیەكە دەكرێت بەچەندین بەڵگە ئاماژەی پێبدەین وراستبارێتی بسەلمێنین،بەمشێوەیەی خوارەوە:ـ

أــ وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا كە گەورەترین پشكی بازرگانی هێڵی ئاسمانی جیهانی بەدەستەوەیە  لەرۆژی(14/3/2020)بڕیاریدا تەواوی گەشتە ئاسمانیەكانی خۆی بۆ وڵاتی چین رابگرێت،لەهەمان رۆژدا (14/3/)سەرۆكی ئەمریكا(دۆناڵد ترامپ)باری لەناكاوی ــ حالە الگواری‌و ــ راگەیاند و بڕیاری دا هەموو گەشتە دەریاییە دەرەكیەكانی بۆماوەی(30)رۆژ رابگرێت و،لە(18/3)شدا راگرتنی هەموو گەشتە ئاسمانیەكان لە خۆیەوە بۆ وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا لەمانیشەوە بۆخۆی بۆماوەی(30)رۆژ جگە لەبەریتانیا،كە رۆژی دواتر ئەم وڵاتەشی گرتەوە،ئەو بڕیارە تەنها ئەندامانی دەستەی باڵوێزخانەكان نەگرتۆتەوە.بەهەمانشێوە هەمان بڕیاری بۆ گەشتە ئاسمانیەكانی بۆ وڵاتانی ئەمریكای لاتین دەركرد. هەروەها لە(13/3)حكومەتی(نەمسا)بڕیاری دا گەشتە ئاسمانیەكانی بۆهەریەك لە(فەرەنسا و ئیسپانیا وسویسرا)رابگرێت.هەروەها لە(16/3) حكومەتی روسیای فیدراڵی بڕیاری كەمكردنەوەی ژمارەی گەشتە ئاسمانیەكانی بۆ هەریەك لە یەكێتی ئەوروپا داوە و،هێڵی ئاسمانی(دالتا)كەبەناوبانگرتین هێڵی ئاسمانی وڵاتی میسرە،بڕیاری راگرتنی هەموو چالاكیەكانی خۆی لەسەر ئاستی جیهان داوە، هەروەها (3)كۆمپانیای گەورەی هێڵی ئاسمانی بەریتانیا لەناوەڕاستی مانگی(3/2020)بەڕێژەی لە(60%) گەشتكانیان لەسەر ئاستی جیهان كەمكردووە،هێڵی ئاسمانی(لۆفتانزا)ی ئەڵمانیش لە(6/3)ەوە هەمان بڕیاری لەو شێوەی وەرگرتوە و بەڕێژەی(70%) گەشتەكانیان كەمیكردوە.   

ب ــ دیمەنێكی تری داخستنی سنوورەكان لەژێی فشاری پەتای(كۆڤید19)دا برتیەلە هەستانی زۆربەی دەوڵەتان بەداخستنی سنورەكانیان لەگەڵ هاوسێكانیاندا بەشێوەیەكی راستەوخۆ،نموونەی ئەوەش داخستنی سنووری نێوان هەریەك لە وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ومەكسیك ئەم داخستنە كاریگەری زۆر گەورەی لەسەر ئابووری وڵاتی مەكسیك دروستكردوە كە لەئێستادا بەرێژەی(30%)مەزەندە دەكرێت.

2ـــ هەر بەدوای چەند رۆژێكدا لەدەركەوتنی ئەم پەتایە لەوڵاتی چین و بڵاوبوونەوەی خێرا وفراوانی لەم وڵاتەدا و،ئەو زیانە گیانی ومادییە گەورە و ترسناكانەی كە هێنای بەسەر ئەم وڵاتەدا بەتایبەتیش شاری (وهان)و هەرێمی(هوبای)،لەیەكەم كاردانەوە ودەرەنجامیدا گەورەترین كۆمپانیا جیهانیەكانی هەبووی ئەم وڵاتەی گرتەوە،ئەوەش لەسەر ئەم دوو ئاستە سەرەكیەی خوارەوە بەرجەستەبوو:ـ

أ ـــ بڕیاری زۆرێك لەو كۆمپانیایانە بەراگرتنی كارەكانیان وبەجێهێشتنی وڵاتی چین،ئەوەش خۆی لەسەرەتایترین دەلالەت و واتایدا،گوزارشتكردنی روون وئاشكرایە لە هەڵتەكاندن وهێنانەلەرزەی یەك لە بنەما وناسینە سەرەكیەكانی سیستەمی جیهانگیرییە كەلەسەرەوە دیاریمانكردوە وئاخاوتنمان لێكردوە، واتە دەركەتنی بەخورت و بەهێز وفراوانی چەندین كۆمپانیای گەورە وزەبەلاحی سەرمایەداری جیهانی، بەڵام ئێستا لەبەردەم لەكاریگەریە قورسەكانی(كۆڤید19 Epidemic 19 )دا ئەم تایبەتمەندیەی جیهانگیری روو لە پوكانەوە وگەڕانەدواوەیە بۆ دۆخی یەكەمجاری(قۆناغی پێش دەركەوتنی جیهانگیری). بەكورتیەكەی سەرلەنوێ‌ وەرگۆڕانی ئەو كۆمپانیایانەی كەبە(كۆمپانیا فرەرەگەز و سنووربەزێنەكان هاتبونە ناسین)بۆ كۆمپانیای لۆكاڵی و یان لەباشترین حاڵەتیاندا بۆكۆمپانیای هەرێمی.ئەوەش بەهەبوونی ئەم بەڵگانەی خوارەوە:ــ

ب ــ ناچاربونی بەشێك لەو كۆمپانیایانە بەفرۆشتنی بەشێكی زۆری پشكەكانیان بە وڵاتی(چین)،ئەوەش بەدوای ئەوەی كەحكومەتی چینی پێشنیاری كڕینی ئەو پشكانەی خستەبەردەمیان،بەمشێوەیە هەمووكۆمپانیا نێودەوڵەتیەكان بنكە ونوسینگەكانی خۆیان لە وڵاتی(چین)و وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا داخست وكارەكانیان راگرتوە وكارمەندەكانیان ناردۆتەوە ماڵەوە،لەنموونەی ئەو كۆمپانیایانەش كۆمپانیاكانی(ئەپڵ،فۆرد،ئازدا،ج.ئیم.مۆتۆرز و،نیلاڤیا)ئەمانە هەموو چاویانخشاندەوە بەكار وبەرنامەی خۆیان لەوڵاتی چین،بەو پێیەی كەئەم وڵاتە كانگای یەكەمی بڵاوبونەوەی(كۆڤید19 Epidemic 19)یە،لەم پێوەندەدا دەكرێت ئاماژە بەبڕیاری(ئاپڵ)بدەین بە"داخستنی سەدان نێوەندی فرۆشتنی كەرتكەرتیانەی لەدەرەوەی چین تاكو(27/ئازار)و،دەستكردن بەكاركردن لەدوورەوە بۆ یارمەتیدانی رێوشوێنەكانی پێشگرتن بەبڵاوبونەوەی كۆرۆناڤایرۆس".

  بەمشێوەیە كۆڤید19 Epidemic 19،دوای بڵاوبوونەوەی بەماوەیەكی كەم ئەوفشارەی لەسەر دەوڵەتە پێشكەوتوە پیشەسازیەكانی ئەوروپا ــ ئەمریكا دروستكرد كەخێرا بكەونەخۆ وهەوڵ وتەقەلای گەورە بەڕێبكەن بۆ ئارامكردنەوەی بازاڕەكانیان و،هاووڵاتیەكانیان لەكار دورنەكەونەوەو ئەوانەشی دوركەوتونەتەوە زووبگەڕێنەوە سەركارەكانیان،وەك بەڵگەیەكی ئاشكرای ئەو راستیەش لێرەدا ئاماژە بەو پەرەسەندنە دەدەین كە كۆمپانیا ئەمریكی و بەریتانیەكان ئەو باوەڕەیان لەلا پەیدابووە كەچۆن لەدوای پەتای(كۆڤید19 Epidemic 19)لە چوارچێوەی پرۆسەی داڕژتنەوەی بناغەی كۆمەڵگەیەكی نوێ‌ وئابوریەكی نوێ‌ كاری خۆیان دابڕێژنەوە.بەمشێوەیە ئەو دەوڵەتانە  بەتایبەتیش ئەوانەیان كە وەك زلهێزی جیهانی هاتونەتەپێكهاتن،هەستان بەدەستێوەردانی بازاڕ وكۆنتڕۆڵكردنی میكانیزمەكانی،بۆ نموونە وڵاتێكی وەك روسیای فیدراڵی بەئامانجی چەسپاندنی پارەی نەختی خۆی(رۆبڵ)وفەراهەمكردنی باڵادستی بازاڕی(مۆسكۆ)،زیاتر لە(603 بلیۆن$)ی خستەبازاڕەوە ونرخی سوودی(سعر الفائدە)كردە نیوە(واتە رێژەكەی دابەزاند بۆ4%) ئەوەش لەپێناوی یارمەتیدانی هەموو كۆمپانیا بچووك وگەورەكاندا. لەلایەكی ترەوە و لەپێوەند بەهەمان پرۆسەی ئەم دەستێوەردانەی بازاڕ وكۆنتڕۆڵكردنی میكانیزمەكانیدا، یان ئەو رامیاریە ئابووریە نوێیەی دەوڵەتانی سەرمایەداری پێشكەوتوو بەدوای بڵاوبوونەوەی پەتای (كۆڤید19 Epidemic 19)ودەرەنجامە قورس وخنكێنەرەكانی بۆسەر بازاڕ وئابووری جیهانی دەستیانداوەتە پیادەكردنی،بانكی یەكێتی ئەوروپیش The United Europe Bank)لەلای خۆیەوە بڕی زیاتر لە(750بلیۆن یۆرۆی)خستەبازاڕەوە بەمەبەستی كڕینی ئەو قەرزانەی كەلەبازاڕدا هەن،ئەوەش وەك هەوڵێك بۆ ئارامكردنەوەی باری دەروونی هاووڵاتیان،هەروەهابانكی(فید Fed)ئەمریكیش لەلای خۆیەوە كەوتە جوڵە و هەستا بەتەرخانكردنی بڕی (700بلیۆن$)بۆ پرۆگرامێك بەمەبەستی یارمەتیدانی بەهای دۆلاری وڵاتەكەی و هەروەها بەهاكەشی لەسەر ئاستی جیهان.هەروەها لەبەریتانیاش حكومەتی(بۆریس جۆنسۆن)یش پاكێجێكی(350بلیۆن پاوەنی)بۆ یارمەتی ئابووری هەموو كۆمپانیاكان و هەموو ئەوانەی كەبۆ كۆمپانیاكان كاردەكەن هێنایە رێكخستن وراگەیاندنەوە،بەوەش دەوڵەتی بەریتانیا بژاردەی لە (80%)ی بیمەی كارمەندانی كۆمپانیاكانی خستە سەرشانی خۆی.

  لێرەدا پێویستە ئەو راستیە ئاماژەپێبدەین كەلە(80%)ی هەماهەنگی وڵاتانی رۆژئاوا وپەیوەندیەكانیان بەوئامانجەیە كەلەم تەنگژەیەی پەتای(كۆڤید19 Epidemic 19)دا،بازاڕ هێمن بكەنەوە وباری دەروونی هاووڵاتیانیان ئارام رابگرن و،هەموشیان ئەوراستیە باشدەزانن كەهیچكامێكیان توانای خۆدەربازكردنیان نیە لەم كارەساتەی كەئەم پەتایە هێاویەتەئاراوە.
   لەسەر ئاستی دەوڵەتانی سەرمایەداری خۆرهەڵات وباشووری ئاسیاش،هەمان پرۆسەی دەستێوەردانی بازاڕ وكۆنتڕۆڵكردنی میكانیزمەكانی بەڕێوەچووە وهاتۆتەسەرهەڵدانەوە،بۆنموونە حكومەتی(هۆنگ كۆنگ)بڕیاری دا بڕی(1270$)بداتە هەرهاووڵاتیەكی خۆی كەلەژێر كاریگەریەكانی ئەم پەتایەدا زەرەرمەندبوە،دەوڵەتی سەنغافورەش بەخستنەبازاڕی دەیان بلیۆن دۆلار گرێدراوبوونی خۆی لەو پرۆسەیەدا بەرجستەوكاركرد كردوە.هەروەها پادشای عەرەبستانی سعودیش بەپاكیجێكی 32بلیۆن$) بازاڕی وڵاتەكەی ئارامكردەوە وبۆماوەی(3)مانگ هەموو پرۆسەكانی باجگیری راوەستاند،هەر لەمپێوەندەدا"(بانكی ئاسیا بۆگەشەپێدان)رایگەیاندوە كە تێچونی بەرەنگاربونەوەی(كۆڤید19 Epidemic 19) لەوانەیە(4000ملیار$)تێپەڕێنێت". 

3ـــ خۆدیتنەوەی لیبرالیزمی نوێ‌ لەبەردەم دۆخێكی تەواو نوێدا كە دەلالەتەكانی گەڕانەوەی بۆ دۆخی پێش جیهانگیری بەشێوەیەكی لەبەرچاو وبەهێز تێدا بەدیدەكرێت،بەمشێوەیە وهەروەك لەپێشەوە ئاماژەمان بەوەدا كە ئەم لیبرالیزمە لەلایەن گەورە هزرمەندانی هاوچەرخەوە،بە(لیبرالیزمی بازاڕگەرا) هاتبوە ناسین ونێوزەدكردنەوە،پەتای(كۆڤید19 Epidemic 19)ئەو میكانیزمە سەرەكی وژیانیەی لیبرالیزمی نوێی بەرەو بنبەست وچەقینێكی گەورە بردوە،ئەوەش لەمیانەی دانپیانانەكانی سەرانی (كۆمەڵەی20) لەدوا كۆبونەوەی ‌وخۆیاندا لە(26/ئازار/2020)دەردەكەوێت هەروەك ئەو راپۆرتەی (رۆیترز)ئاماژەی پێدەدات كە"وتوێژەكانی سەرانی كۆمەڵەی 20 فۆكەسیان زیاتر لەسەر چۆنێتی پاراستنی گرنگترین ئابووریەكانی جیهانە لەلێكەوتەكانی ئەو كاركردە ــ اجرا‌وات ــ وەرگیراوانەی كەبۆ پێشگرتن بەبڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە دەنرێن،ئەوە لەكاتێكدا كەلە ژێرسایەی راگرتنی گەشتە فرۆكەوانیەكان وداخستنی نێوەندە بازرگانیەكان و رێنەدراوی هاتوچۆدا،سێبەری پەنگخواردنێكی ئابووری ــ ركود اقتصادی ــ لەئاسۆدا دەردەكەوێت"،هەر ئەو مەترسیە گەورەیەشە ناچاریكردون كەلەم قۆناغەی پەتاكەدا"بڕی(5 تریلیۆن $)بهاوێژنە نێو ئابووری جیهانیەوە،وەكبەشێك لە رامیاریە دارایی و رێوشوێنە ئابووری وپلانە دڵنیاگەریەكانی بەرەوڕوبوونەوەی شوێنەوارە كۆمەڵایەتی و ئابووری و داراییەكانی پەتا شەڕەنگێزەكە".لێرەدا پێوستە ئەو راستیە ئاماژەپێبدرێت كە”كۆمەڵەی بیست”زادەی ئەو تەنگژە ئابووریە گەورەیەی ساڵی(2008)ە كەلەهەرەسهێنانی((قەرزە موڵكیە لاوەكیەكانەوە، سەرچاوەی گرتوە بە مایەچووبوونی بانكی”لیمان برازەرز” لە وڵاتە یەكگرتوەكانیئەمریكا". 

   ئەوەش خۆی بەڵگە و دەلالەتێكی بەهێزی شكست و بێتوانایی گەورەی نیولیبرالیزمەیە لەوەستانەوە بەڕووی كارەساتێكدا كە پەتایەك هێناویەتەئاراوە،كەواتە(كۆڤید19 Epidemic 19)لەتائێستایدا وبگرە هەرلەگەڵ دەركەوتنیدا توانیویەتی لاوازی سترەكتوری سەرەكیترین پایەی ئابووریانەی نیولیبرالیزمە كە ”لیبرالیزەكردنی بازاڕە”بسەلمێنێت و،بەڵكو ئەو هاوكێشە دینامیكیەشی لەمبوارەدا پێچەوانە بكاتەوە بەناچاركردنی گەورەترین ئاكتەری سەرەكی كەدەوڵەتە سەرمایەداریە پێشكەوتوەكانە لەپێشیشیانەوە وڵاتە یەكگرتوەكان ئەمریكا،بە پاشەكشەی دەستبەجێ‌ لە میكانیزمی بازاڕی ئازادی جیهانی و خۆگیركردن لەچوارچێوەی میكانیزمی بازاڕی لۆكاڵیدا،تەنانەت ئەم پەتایە ئەم بازاڕە لۆكاڵیانەشی زۆر سنورداركردوە.چونكەهەروەك لەراپۆرتێكی(أ ف ب و یورونیوز)دا هاتوە(كۆڤید19 Epidemic 19) بوەتەهۆی"لەماڵەوە مانەوەی زۆربەی هاووڵاتیان ئەوەش لەیەكەم لێكەوتەیدا هاتنەخواری گەورەی خواستی شمەك و كەلوپەلی نێوبازاڕەكانی لێدێتەدەركەوتنەوە.كەرەنتینە،هەروەها لەبەڵگە بەهێزەكانی كاریگەری گەورەی ئەم پەتایە لەسەر سەرمایەی دارایی جیهانی،ئەو زەرەرە گەورەیەیە كە گەورە ملیاردێرەكانی جیهان بەریانكەوتوە،نموونەی ئەوەش وەك لەراپۆرتێكی ئاژانسی”بلومبیرگ”دا هاتوە كە "بەڕێوەبەری گشتی كۆمەڵەی كۆمپانیەكانی كۆمپانیای زەبەلاحی ئەمریكی”ئەمازۆن”بەناوی(جیف بیزوس)رۆژی دوشەمە(24/2/2020)زیاتر لە(4.8ملیار$)ی لەدەستداوە،هەروەها سەرۆكی جێبەجێكاری (كۆمپانیای فەیسبوك)(مارك زوركربیرگ) بڕی(3.48ملیار$)لەدەستداوە.هەروەها وهەرلەم چوارچێوەیەدا، بەهۆی كەوتنی ئاڵووێرە جیهانیەكان و چوونەسەری ململانێی بازرگانی نێوان(ئەمریكا وچین)بوەتەهۆی لەدەستدانی(10)لەهەرە دەوڵەمەندەكانی جیهان بەبڕی(144ملیار$)تەنها لەرۆژی(21/2/2020)". 

   لەسەر ئەو راستیانەی سەرەوە دەكرێت بوترێت كە زیان وگورزگەیاندنەكانی پەتای(كۆڤید19 Epidemic 19)،بۆ ئابووری جیهانی لەتائێستایدا،ئەوەی لێكەوتۆتەوە كە زۆرێك لەئابوریناسان و شارەزایانی بواری پرۆسەكانی ئاڵووێری جیهانی وبازاڕ لەلایەك و،زانایان و توێژەرانی زانستی رامیاری وكۆمەڵناسی رامیاری،ئەم پەتایە وەك كارەساتێكی جیهانی شوم و شەڕەنگێز چاولێبكەن و وەئەژماربهێنن،لەمبارەشەوە ئاماژەبەدیدوبۆچوونی ئەو ئابوریناسە ئەڵمانیانە دەدەین كەلە نزیكەوە لەگەڵ بانكی”وۆچلاند”كاردەكەن ووای بۆدەچن كە"كۆرۆناڤایرۆس تەنگژەیەكی هێناوەتەئارا كە كارەساتێكی ئابووری گەورە بەدوایخۆیدا دەهێنێت و ڕەنگدانەوەی تا(100)ساڵی تر بەردەوامبێت، بەوهۆیەشەوە  گەشەی ئابووری بەڕێژەی(6%)بەرەو داكشان دەڕوات،ئەمەش وایكردوە كە وەبەرهێنەكان بەرچاویان روننەبێت و،دواڕۆژی كارەكانیان تەمومژاوی دەبینن.بەمشێوەیە بەتێڕوانینی ئەم وەبەرهێنانە ئابوری جیهان لەئێستادا وەستاوە و،ئەوەی كەبۆچوونێكی وەهاش دەسەلمێنێت بریتیەلەوەی كە كۆششی زۆربەی بەڕێوەبەرەكانی كۆمپانیا ئەمریكی وبەریتانیەكان بۆ راكێشانی وەبەرهێنەر بۆ بازاڕی وەبەرهێنان بێ ئەنجامبوە،هەرلێرەشەوەیە كەئاخاوتن لەوەدەكەن كەوەبەرهێنان بەڕێژەی(70%) كەمیكردوە".

   لەكۆتاییدا دەگەینەئەوەی بڵێین كە بڵاوبوونەوەی پەتای(كۆڤید19 Epidemic 19)لەتائێستایدا و، كاریگەریی و ئەو لێكەوتەو دەرەنجامانەی كەلەتائێستیایدا هێناوینیەتەدەر و پێكهاتنەوە،لەسەر ئاستی جیهان بەگشتی ودەوڵەتە پیشەسازیە پێشكەوتووەكان بەتایبەتی،هەڵگری ئاماژەی بەهێزن بۆئەوەی كە سیستەمی جیهانگیری بەرەو داكەوتن ولێكهەڵوەشانەوەی دیار وگەورە هاتوە وهەنگاودەنێت،ئەم پەتایە گورزی گەورە و خنكێنەری ئاڕاستەی بنەما و پایە سەرەكی ودینامیكیەكانی ئەم سیستەمە كردوە، بەتایبەتیش ئەو پایانەی كەلەم پەڕە توێژینەدا ئاخاوتنیان لێكراوە وەك(نەمانی سنووری نێوان دەوڵەتەكان و باڵادەستی وهەژموونی گەورە وسەرتاپاگیریانەی كۆمپانیاگەورە و زەبەلاحەكان و زاڵدەستێتی بەهێز وفراوانی لیبرالیزمی نوێ‌ لەمیانەی میكانیزمە سەرەكیەكەیەوە ”بازاڕی ئازاد”.

سەرچاوە بەكارهاتوەكان:
1ــ د.علی عبود المحمداوی،الإشكالیە السیاسیە للحداپە،گ1،منشورات الإختلاف،الجزائر،2011.
2ــ بول كینیدی،الإعداد للقرن الواحدوالعشرین،ت،نسیم واكیم یازجی،گ1،منشورات دار علا‌والدین،دمشق ،2004.
3ـــ د.محمد العابد الجابری،العولمە وأزمە اللیبرالیە الجدیدە،الكتاب الپانی،گ1،الشبكە العربیە لڵابحاپ والنشر،بیروت،2009.
4ـــ د.سمیر أمین،فی مواجهە أزمە عصرنا،گ1،سینا للنشر،القاهرە،1997.
5ـــ كیت ناش،السوسیولوجیا السیاسیە المعاصرە،ت،د.حیدر حاج اسماعیل،گ1،المنڤمە العربیە للترجمە،بیروت،2013.
6ــ جون س.درایزك،باتریك دنلفی،نڤریات الدولە الدیمقراگیە،ت،هاشم احمد محمد،گ1،المركز القومی للترجمە،القاهرە،2013.
7ــ یوم المراجعە:1/4/2020 www.Arabic.euronews.com                                                   
8 ـــ قناە(France 24 Arabic)،تقریر خبری لمراسل القناە یوم (٢٨/3/2020).
9ـ Financial Time 15-31 March,2020.                                                                            
10ــ The Daily Telegraph, 15-31, March, 2020.