وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا: هەفتەنامەی ئاوێنە بەهۆی كێشەی داراییەوە لەچاپكردن وەستاوە
  2019-04-16       3099       

لەراپۆرتی مافی مرۆڤی وڵاتان بۆ ساڵی 2018 ی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمریكا ئاماژەبەوە كراوە هەفتەنامەی سەربەخۆی ئاوێنە بەهۆی كێشەی داراییەوە لەچاپكردن وەستاوە، باس لەوەش دەكات لەهەرێمی كوردستانی عێراق راگەیاندنی سەربەخۆ كەمبوەتەوە.


ئاوێنە: لەراپۆرتی ساڵانەی خۆیدا كە تایبەتە بە رەوشی مافی مرۆڤی وڵاتان،  وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمریكا رایدەگەیەنێت  لە هەرێمی کوردستانی عێراق راگەیاندنی سەربەخۆ کەمبۆتەوە، چونکە ناتوانن کێبەرکێ لەگەڵ راگەیاندنە گەورەکانی حیزبە سیاسییەکان و بەرپرسەکان بکەن، دەشڵێت  "بەڕای شارەزایانی راگەیاندنی ناوخۆیی، راگەیاندنە حیزبییەکان، رۆژنامەنوسان بەکاردەخەن و لە راگەیاندنی سەربەخۆ دووریان دەخەنەوە، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازتربونی راگەیاندنی سەربەخۆ، لە 5 حوزەیران، هەفتەنامەی سەربەخۆی ئاوێنە لە چاپکردن وەستا بەهۆی کێشەی داراییەوە".

دەقی راپۆرتەكە

 

  راپۆرتی مافی مرۆڤ لە عێراق 2018 

پوختەی کارگێڕی
 
عێراق کۆمارێکی پەرلەمانی دەستورییە. هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکان لە 2018، ئەگەرچی  بێخەوش نەبوو، بەڵام بەگشتی لەئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی هەڵبژاردنی ئازاد و دادپەروەردا بوو و بووە هۆی گواستنەوەی ئاشتییانەی دەسەڵات لە سەرۆک وەزیرانی پێشوو حەیدەر عەبادی بۆ سەرۆک وەزیران عادل عبدالمهدی.
 
دەسەڵاتە مەدەنییەکان، توانای کۆنترۆڵکردنی کاریگەریی هەندێک لە هێزەکانی ئاسایشیان نەبوو، بەتایبەتی هەندێک یەکەی دیاریکراوی هێزەکانی حەشدی شەعبی، کە سەربە ئێرانن.

توندوتیژی بەدرێژایی ساڵ بەردەوام بوو، بەزۆری بەهۆی کردارەکانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا (داعش). حکومەت لە کانونی یەکەمی 2017 سەرکەوتنی بەسەر داعش راگەیاند، پاش کەمبوونەوەی توانای گروپەکە بۆ ئەنجامدانی تاوان و پێشێلکاری، بەڵام هێشتا ئەندامانی گروپەکە بەردەوام بوون لە ئەنجامدانی پەلامار کوشندە و رفاندن. باڵادەستبوونەوەی دەسەڵاتی فیدراڵی لە ناوچە جێناکۆکەکانی هاوسنوور لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراق، پاش ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان لە ئەیلولی 2017، هۆکار بوو بۆ دەرکەوتنی راپۆرتەکان لەسەر پێشێلکاری و تاوانەکان لەلایەن هێزەکانی ئاسایش، لەناویاندا هێزەکانی سەربە حەشدی شەعبی.

گرنگترین گرفتەکانی مافی مرۆڤ بریتین لە راپۆرتەکان لەسەر کوشتنی نایاسایی لەلایەن هەندێک لە ئەندامانی هێزەکانی ئاسایشی عێراقەوە، بەتایبەتی هەندێک پێکهاتەی هێزەکانی حەشدی شەعبی سەربە ئێران؛ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ، ئەشکەنجە، دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکیی و دۆخی سەخت و مەترسیدار لەسەر ژیان لە زیندان و شوێنەکانی دەستبەسەرکردن، دەستوەردانی نایاسایی لە تایبەتمەندیی، سنووردارکردنی ئازادییەکانی دەربڕین، ئازادییەکانی راگەیاندن و ئەنتەرنێت، وەک سانسۆر، بلۆککردنی ماڵپەڕ، دادگاییکردن لەسەر ناوزڕاندن، بەربەستی یاسایی لەسەر ئازادیی جووڵەی ئافرەتان، بەربڵاوی گەندەڵی بەرپرسان، چەکدارکردنی نایاسایی  و چەکدارکردنی منداڵان لەلایەن ئەو پێکهاتانەی حەشدی شەعبی کە سەربە ئێرانن و لە دەرەوەی کۆنترۆڵی حکومەت کاردەکەن، بازرگانیکردن بە مرۆڤ، بەتاوانکردنی رەفتاری هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزییان گۆڕیوە (LGBTI)، توندوتیژی لەدژی هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزییان گۆڕیوە (LGBTI). هەڕەشەی توندوتیژی لەدژی ئاوارە ناوخۆییەکان و ئاوارە گەڕاوەکان کە تۆمەتبارن بە پەیوەندی لەگەڵ داعش، هاوکات سنوورداری هەبووە لەسەر مافەکانی کرێکار، وەک دانانی بەربەست بۆ دروستکردنی سەندیکای سەربەخۆ و راپۆرت هەبووە لەسەر کارکردنی منداڵان. 
حکومەت، هەروەها ئۆفیسی سەرۆک وەزیران، لێکۆڵینەوەیان کرد لە تۆمەتەکانی پێشێلکاری و تاوانی ئەنجامدراو لەلایەن هێزەکانی ئاسایشی عێراقەوە؛ بەڵام بەدەگمەن ئەنجامەکانی ئەم لێکۆڵینەوانە بڵاودەکرێنەوە یان کەسانی بەرپرسیار لە پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ سزادەدرێن. لیژنەی باڵای هەڵسەنگاندن و وەڵامدانەوەی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لێکۆڵینەوەی کرد لە تۆمەتی پێشێلکاریەکانی پیشمەرگە لەدژی ئاوارەکان و لە راپۆرت و بڵاوکراوە گشتییەکانیدا بێتاوانی راگەیاندن، بەڵام رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، گومانیان لە دروستی ئەم لێکۆڵینەوانە هەیە. پەنادانی بەرچاو لە سزا هەبووە بۆ بەرپرسانی حکومەت و کارمەندانی هێزی ئاسایش، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق، پۆلیسی فیدراڵی، حەشدی شەعبی، پێشمەرگە و هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان.

داعش بەردەوام بوو لە ئەنجامدانی پێشێلکاری و تاوانی گەورە، وەک کوشتن لەڕێگەی خۆتەقاندنەوە و تەقینەوەی ئامادەکراو و چێندراو. حکومەت بەردەوام لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی ئەنجامداوە لە تۆمەتەکانی پێشێلکاری و تاوانەکانی داعش، هەندێک جار حوکمدانی ئەندامە گومانلێکراوەکانی داعشی راگەیاند بەپێی یاسای دژەتیرۆر 2005.


بڕگەی 1. رێزگرتن لە شکۆی کەس، لەوانە ئازادی لە: 

a.بێبەشکردنی هەڕەمەکیی لە ژیان و جۆرەکانی تری کوشتنی نایاسایی یان بە پاڵنەری سیاسیی

چەندین راپۆرت هەبوون کە هەندێک لە هێزەکانی حکومەت، لەناویاندا حەشدی شەعبی و ئاسایش، کوشتنی نایاساییان ئەنجامداوە، هەروەها داعش و گروپە تیرۆرستیەکانی تریش ئەنجامیانداوە. (بڕوانە بڕگەی .1.g). لەماوەی ساڵدا دۆخی ئاسایش ناسەقامگیر مایەوە لە هەندێک ناوچە، بەهۆی پێکدادانی پچڕپچڕی نێوان هێزەکانی ئاسایشی عێراق و داعش؛ بەتایبەتی لە ناوچە دوورەدەستەکان، هەبوونی میلیشیا لە ناوچە ئازادکراوەکان، کە بەتەواوی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتدا نین، لەوانە هەندێک لە یەکەکانی حەشدی شەعبی، لەگەڵ توندوتیژی بەپاڵنەری مەزهەبی، ئیتنی و دارایی. لە 1 کانونی دووەم تا 31 ئاب، نێردەی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هاوکاری عێراق (UNAMI) راپۆرتیداوە لەسەر کوژرانی زیاتر لە 700 کەسی مەدەنی لە وڵات.

هەندێک لە هێزەکانی ئاسایشی حکومەت تۆمەتبارکراون بە ئەنجامدانی کوشتنی نایاسایی و بێ دادگاییکردن؛ حکومەت بەدەگمەن دەستنیشانکردن و دادگاییکردنی تۆمەتبارە دیاریکراوەکانی پێشێلکاری و تاوانەکانی راگەیاندوە. رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە کارمەندانی وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی بەرگری ئەشکەنجەی گیراوەکانیان داوە تا مردوون. بۆ نموونە، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (Human Rights Watch) لە مانگی ئاب راپۆرتیداوە، کە بەلای کەمەوە سێ کەس لە بنکەی پۆلیسی موسڵ و زیندانی فەیسەڵیە لە رۆهەڵاتی موسڵ لەژێر ئەشکەنجەدا مردوون. راپۆرتەکەی مانگی ئاب، وردەکاری تێدایە لەسەر ئەزموونی "محمود" کە دەڵێت لە زیندانی فەیسەڵیە دەستبەسەرکراوە و ئەشکەنجەدراوە لە کانونی دووەم تا مایس، هەروەها باس لە مردنی ئامۆزای زیندانیەکی تر دەکات کە ناوی "عمار" بووە. "محمود" دەڵێت کە دوو شەو لەسەریەک، گوێی لە هاواری ئامۆزاکەی "عمار" بووە، کاتێک ئەفسەرەکانی زیندان تا بێهۆشبوون لێیان دەدا. "محمود" دەڵێت، پاش شەوی دووەم، جلەکانی ئەو پیاوەی داناوە بۆ ئەوەی یارمەتی بدات، دوو برینی گەورە لەسەر هەردوولای سکی هەبووە، لەگەڵ پەڵەی سەوز لەسەر قۆڵەکانی و سووتاویەکی گەورە بەدرێژایی ئەندامی نێرینەی.   

هێزەکانی ئاسایش تەقەیان لە خۆپیشاندەران کرد و لێیاندان، کە خۆپیشاندانیان دەکرد لەدژی بێکاری و خراپی خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک ئاو و کارەبا لە پارێزگای بەسرە و شوێنی تر لە باشوری عێراق، لەنێوان تەموز و ئەیول. چادێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆریداوە، کە هێزەکانی ئاسایش،  بەزۆری ئەوانەی وەزارەتی ناوخۆ، هێزی لەڕادەبەردەر و بکوژیان بەکارهێناوە بۆ کۆنترۆڵکردنی خۆپیشاندانەکان، کە هەندێک کات توندوتیژی لێکەوتۆتەوە. رێکخراوە ناحکومییەکان و راگەیاندنەکان، راپۆرتیانداوە کە بەلای کەمەوە هەشت کەس لە خۆپیشاندانەکانی مانگی تەموزدا مردوون. لە 5ی ئەیلول، بەلای کەمەوە حەوت کەس کوژران لە پێکدادان لەگەڵ هێزەکانی ئاسایش لەکاتی خۆپیشاندانەکانی بەسرە. هەندێک لە خۆپیشاندەرەکان توندوتیژیان بەکارهێناوە و ئاگریان بەرداوەتە باڵاخانە حکومییەکان، کونسڵخانەی ئێران و ئۆفیسی میلیشیا و حیزبەکانی نزیک لە ئێران. رێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، هێزەکانی ئاسایشی عێراق، هەروەها عەسائیبی ئەهلی حە‌قی سەربە حەشدی شەعبی، تۆمەتبار دەکەن بە بەکارهێنانی هێزی لەڕادەبەر، لەگەڵ تەقەمەنی زنیدوو لەدژی خۆپیشاندەران، و داوایان لە حکومەت کرد لێکۆڵینەوە ئەنجام بدات لە کوشتنەکان و توندوتیژییەکانی کاتی خۆپیشاندانەکان.

وەک کاردانەوە بەرامبەر خۆپیشاندانەکان، سەرۆک وەزیران عەبادی فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی بەسرەی لەسەرکار لابرد. تا مانگی تشرینی یەکەم، حکومەت هیچ راپۆرتێکی بڵاونەکردۆتەوە لەسەر ئەنجامی لێکۆڵینەوە لە کوشتنی خۆپیشاندەران.  

لە ساڵی 2017 ئۆفیسی سەرۆک وەزیران لیژنەیەکی لێکۆڵینەوەی پێکهێنا بۆ بەدواداچوونی تۆمەتەکان لەدژی هێزەکانی ئاسایشی عێراق کە پێشێلکاری و تاوانیان ئەنجامداوە لەکاتی ئۆپەراسیۆنی رزگاکردنی موسڵ لە داعش. دەڵێت، حکومەت چەند ئەفسەرێکی هێزەکانی ئاسایشی عێراقی دەستگیکردوە و پلان هەیە بۆ دادگایکردنیان. چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) لە لە مانگی نیسان راپۆرتیداوە، کە حکومەت بەڵگەکانی لەناوبردوە سەبارەت بە ئەگەری تاوانی جەنگ کە لەدژی ئەندامانی داعش ئەنجامدراون، وەک لابردنی 80 لاشە لە خانوویەکی رووخاو لە موسڵ، پاشان سووتاندنی خانووەکە. چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) دەڵێت کە بەلای کەمەوە یەکێک لە لاشەکان قاچەکانی بەسترابووەوە، هەروەها هیچ ئاماژەیەک نەبوو کە حکومەت بەڵگە کۆدەکاتەوە و بەرپرسانی حکومەت ئامادەنەبوون هیچ زانیارییەک بدەن بە توێژەرەکانی رێکخراوەکە لەسەر ئەو شوێنەی لاشەکانی بۆ دەگوازنەوە. تا مانگی تشرینی یەکەم، حکومەت هیچ زانیارییەکی دیاریکراوی بڵاونەکردۆتەوە لەسەر رێکاری دادوەری لەدژی هیچ ئەندامێکی هێزەکانی ئاسایش. 

رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە گروپەکانی میلیشیای حەشدی شەعبی سەربە ئێران، بەشداربوون لە کوشتن، رفاندن و سەرانەسەندن (ابتزاز) لە سەرانسەری وڵات، بەتایبەتی لەو پارێزگایانەی لەڕووی ئتنیکی و ئاینییەوە تێکەڵن. راگەیاندنەکان راپۆریانداوە کە لە مانگی نیسان، ئەندامانی میلیشیای سەرایا سەلامی سەربە حەشدی شەعبی و پۆلیسی فیدراڵی، هەستاون بە کوشتنی عەمید شەریف اسماعیل المرشدی، کە فەرماندەی بەتالیۆنێک بوو کە بەرپرسبوون لە پاراستنی سەرۆک وەزیران و ناوچەی سەوز، کە لەگەڵ دوو لە پاسەوانەکانی کوژران لە خاڵێکی پشکنینی حەشدی شەعبی لە سامەڕا، پارێزگای سەلاحەدین. راگەیاندنەکان راپۆریانداوە کە لە مانگی ئاب، ئەندامانی خێڵی بەنوخەزرەج لە دوجەیل، پارێزگای سەلاحەدین، عەسائیبی ئەهلی حە‌قیان تۆمەتبارکردوە بە رفاندن و کوشتنی سێ شێخی خێڵەکەیان لە مانگی ئاب، هەفتەیەک پاش پێکدادانی نێوان هەردوو گروپەکە. 

چالاکوانانی کۆمەڵی مەدەنی دەڵێن کە میلیشایاکانی سەربە ئێران، بەتایبەتی عەسائیبی ئەهلی حەق، بەرپرسیاربوون لە چەندین پەلامار لەدژی ئافرەتانی ناسراو. رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە گروپەکانی میلیشیا و هەوادارەکانیان، لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هەڕەشەیان بڵاوکردۆتەوە لەدژی چالاکوانی دیاریکراوی ئافرەت، کە بەشداربوون لە خۆپیشاندانەکانی بەسرە لە مانگی ئەیلول، هەروەها لە 25 ئەیلول، چالاکوان سوعاد العلی، لە بەسرە تەقەی لێکراو و کوژرا. چالاکوانانی مافی مرۆڤ دەڵێن کە لەو بڕوایەدان عەسائیبی ئەهلی حەق بەرپرسیارە، ئەگەرچی پۆلیس لێکۆڵینەوە لە هاوسەری پێشووی ئافرەتەکە دەکات. لە 27 ئەیلول، گروپێکی چەکدار لە بەغداد، تەقەیان لە ئەستێرەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان و مۆدێلی عێراقی تارا فارس کرد و کوشتیان. گروپەکانی کۆمەڵی مەدەنی دەڵێن لەو بڕوایەدان کە میلیشیاکانی سەربە ئێران، بەتایبەتی عەسائیبی ئەهلی حەق، تارا فارس و خاوەنی سێ ساڵۆنی جوانکارییان کوشتوە لە مانگەکانی ئاب و تشرینی یەکەم (بڕوانە بڕگەی 6، ئافرەتان). 

توندوتیژی تیرۆریستی بەدرێژایی ساڵ بەردەوام بوو، لەوانە پەلامارەکانی داعش (بڕوانە بڕگەی 1.g.). 

کوشتنی نایاسایی لەلایەن چەکداری نەناسراو و توندوتیژی بە پاڵنەری سیاسیی لەسەرانسەری وڵات زۆرجار روویداوە. بۆ نموونە، لە مانگی مایس، پۆلیس راپۆرتیداوە کە لە بەسرە، دوو چەکداری دەمامکدار لە ئۆتۆمبیلەوە تەقەیان لە سێ کەس کردوە و کوشتویانن، هەروەها لە نزیک موسڵ، پەلاماردەری نەناسراو تەقەیان لە قائیمقامی حەمام عەلیل کردوە و کوشوتویانە، کاتێک لە ماڵ هاتۆتەدەر.

شەڕی ئیتنی و مەزهەبی بەردەوام بوو لە پارێزگا تێکەڵەکان، ئەگەرچی بەڕێژەی کەمتر لە ساڵی 2017. لەکاتێکدا کە گروپەکانی داکۆکیکردن لە کەمایەتییەکان راپۆرت دەدەن لەسەر پەلامار لەدژی کۆمەڵگەکانیان، سەخت بوو هەندێک لە رووداوەکان وەک رووداو تەنها بە پاڵنەری ئیتنی یان ئاینیی پۆڵێن بکرێن، چونکە زۆرجار ئاین، سیاسەت و ئیتنیک پێکەوەگرێدراون. 

لە 23 تەموز، سێ چەکدار، کە دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەڵێن پەیوەندییان هەبووە بە گروپێکی تیرۆریستییەوە، چوونە ناو بینای پارێزگای هەولێر لە سەنتەری شاری هەولێر و فەرمانبەرێکی مەسیحیان کوشت. دەسەڵاتداران دەڵێن کە لەو بڕوایەدان کە پەلاماردەرەکان، کە دواتر پۆلیس توانی بیانکوژێت، لەبەر هۆکاری ئاینیی قوربانییەکەیان کردۆتە ئامانج. 

b.بێسەروشوێنکردن 

راپۆرتی بەردەوام هەبوو لەسەر بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ، لەلایەن یان لەجیاتی هێزەکانی حکومەت، لەوانە هێزەکانی ئاسایشی عێراق، پۆلیسی فیدراڵی، حەشدی شەعبی، پێشمەرگە و ئاسایش، هەروەها لەلایەن میلیشیا ناحکومییەکان و باندەکانی تاوان. بەڵام داعش، بەرپرسیار بوو لە زۆربەی کەیسەکانی بێسەروشوێنکردن. کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی بێسەروشوێن (International Commission on Missing Persons) مەزەندەی کردوە کە نزیکەی 250.000 تا یەک ملیۆن کەس هێشتا بێسەروشوێنن لە ئەنجامی دەیان ساڵ لە شەڕ و پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ.

زۆر گومانلێکراو بە ئەندامێتی داعش و کەسانی نزیک لێیان لەناو ئەو کەسانەدا بوون کە بێسەروشوێنکراون. لە مانگی نیسان، رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (Amnesty International) راپۆریداوە کە هێزە حکومییەکان (حکومەتی ناوەندیی و حکومەتی هەرێمی کوردستان) بەرپرسیان لە بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێی هەزاران پیاو و کوڕ لە ساڵی 2014ەوە. لێبوردنی نێودەوڵەتی راپۆریداوە کە لە موسڵ و دەوروبەری، زۆربەی دەستگیرکردنە نایاساییەکان و بێسەروشوێنکردنە زۆرەملێکان، لە خاڵەکانی پشکنینی نزیک بە هێڵەکانی پێشەوەی شەڕ ئەنجامدراون، کە لەلایەن هێزە حکومییەکانەوە بەڕێوەدەبران، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق، حەشدی شەعبی و پێشمەرگە، بەبێ پەیڕەوکردنی رێککارەکانی دادوەری. راپۆرتی مانگی ئەیلولی رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) 74 کەیسی دیاریکراوی پیاو و چوار کەیسی کوڕی دۆکۆمێنتکردەوە، کە لەلایەن هێزەکانی حکومەتەوە بێسەروشوێنکراون لەنێوان نیسانی 2014 تا تشرینی یەکەمی 2017. رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) بەرپرسیارێتی 28 بێسەروشوێنکردن دەخاتە ئەستۆی گروپی تیرۆریستی (کەتائیب حزب اللە)ی ناو حەشدی شەعبی کە سەربە ئێرانە، هەروەها بەرپرسیارێتی 14 کەیس دەخاتە ئەستۆی هێزە تایبەتەکانی سەرۆک وەزیران، و 12 دەخاتە ئەستۆی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق.  

راپۆرتی مانگی ئەیلولی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) وردەکاری تێدایە لەسەر کەیسی پیاوێکی خەڵکی قائیم، کە دەڵێت، هاوسەری کوڕەکانی وتویانە، لە ساڵی 2016 کەتائیبی حزب اللە کوڕەکانیان دەستگیکردوە لە خاڵی پشکنینی (رەزازە) لە پارێزگای کەربەلا ، کاتێک لەگەڵ خێزانەکانیان دەچوون بۆ بەغداد. پیاوەکە دەڵێت، کەتائیبی حزب اللە ئافرەتەکانیان ئازادکردوە، بەڵام پێیان نەگوتوون کە بۆ پیاوەکان دەستگیردەکەن، کە تا ئێستا بێسەروشوێنن. 

تاکەکەس، میلیشیا و گروپی رێکخراوی تاوانکار، رفاندنیان ئەنجامداوە بۆ دەستکەوتی تایبەت یان بە پاڵنەری سیاسیی و مەزهەبی. بۆ نموونە، راگەیاندنەکان، راپۆرتیانداوە کە لە 8ی حوزەیران، چەکداری نەناسراو ئەفسەرێکی خانەنشینی سوپایان رفاند، کە لە بازاڕ کاری دەکرد لە مەحاویل، پارێزگای بابل.  
 
c.ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێن

ئەگەرچی بەپێی دەستور و یاسا کردەی لەم جۆرە قەدەغەیە، بەڵام ئەو جۆرە رەفتارانە دیاری ناکەن کە بە ئەشکەنجە هەژماردەکرێن، هەروەها دادوەران دەسەڵاتی تەواویان پێدراوە بۆ بڕیاردان لەسەر پەسەندکردنی ددانپیانانی تۆمەتبار. چەندین راپۆرت هەبوو لەسەر ئەوەی کاربەدەستانی حکومەت ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێنیان بەکارهێناوە، هەروەها دادگاکان بەشێوەیەکی رۆتینی ددانپێدانانی زۆرەملێیان وەک بەڵگە پەسەندکردوە، کە لە زۆر کەیسی دژەتیرۆری پەیوەست بە داعش، تاکە بەڵگەی بەردەست بووە. 

وەک لە ساڵانی رابوردودا، راپۆرتی پشتڕاستکراوە هەبوون لەسەر ئەوەی کە هێزە حکومییەکان، لەناویاندا پۆلیسی فیدراڵی، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، حەشدی شەعبی و ئاسایش، پێشێلکاری و ئەشکەنجەیان ئەنجامداوە لەدژی خەڵک، بەتایبەتی عەرەبی سوننە، لەکاتی گرتن، راگرتنی پێش دادگایکردن و پاش حوکمدان. دەستبەسەرکراو و بەندکراوانی پێشوو و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دۆکۆمێنتی کەیسەکانی ئەشکەنجە و و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێنیان کردوە لە شوێنەکانی سەربە وەزارەتی ناوخۆ، تاڕادەیەکی کەمتر لە بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی بەرگری، هەروەها لەو شوێنانەی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستاندان،

لە راپۆرتی ئاب، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) دۆکۆمێنتی وردەکارییەکانی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێنیان کردوە لە دژی بەندکراوان لە زیندانەکانی سەربە وەزارەتی ناوخۆ لە موسڵ. لەوانە ئۆفیسی پۆلیسی موسڵ، ئۆفیسی هەواڵگری و دژەتیرۆر و بەندینخانەی فەیسەڵیە لە رۆژهەڵاتی موسڵ، هەروەها لە بەندینخانەی گەیارە، کە بەپێی راپۆرتەکان پێکهاتووە لە سێ خانووی چۆڵ و داڕوخاو لە باشوری موسڵ. بەپێی رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)، یەکێک لە چاوپێکەوتن لەگەڵکراوان راپۆرتیداوە کە ئەزموونی ئەشکەنجەی بەردەوامی کردوە و بینەری بووە لەکاتی لێکۆڵینەوەکاندا لە بەندینخانەی فەیسەڵیە لەنێوان کانونی دووەم تا مایس، وەک هەڵواسین بەدەست بەستراوی لەپشتەوە؛ لێدان بە بۆری پلاستیک و ئاسن و بە کەیبڵ لە بەری پێ، سوتاندنی ئەندامی نێرینە بە پارچە ئاسنی گەرمکراو، هەڵواسین بە قولاپدا و بەستنەوەی بوتڵی ئاو بە ئەندامی نێرینە؛ چەمانەوە لەکاتێکدا کە دەستەکان لە پشتەوە بەستراونەتەوە. راپۆرتی مایس ئاماژەدەدات بە پیاوێک کە راپۆرتیداوە، پیاوانی تری بینیوە کە لە لێکۆڵینەوە گەڕاونەتەوە و نیشانەی جەستەیی ئەشکەنجەیان پێوەدیار بووە، لەماوەی ئەو ساڵەدا کە لە بەندینخانەکانی گەیارە و فەیسەڵیە بووە. رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) ئاماژەدەدات بەوەی کە شکستخواردنی حکومەت لە لێکۆڵینەوەی گونجاو لە راپۆرتەکان، بۆتە هۆی بڵاوبوونەوەی کولتوری پاراستن لە سزا لەناو هێزەکانی ئاسایش. لە مانگی ئەیلول، حکومەت راپۆرتیدا کە لیژنەیەکی لێکۆڵینەوەی پێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لە تۆمەتەکان. 

هاوکات رێگرتن لە دەستگەیشتن بە چارەسەری پزیشکی گرفتێکی تر بوو. رێکخراوە ناوخۆییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە هێزەکانی حکومەت لە پارێزگای بەسرە رێگرییان کردوە لە نەخۆشخانەکان چارەسەری ئەو کەسانە بکەن کە لە خۆپیشاندانەکانی دژی حکومەت لە مانگی ئەیلول برینداربوون. 

لە مانگی مایس، ڤیدیۆیەک لەلایەن رێکخراوە ناوخۆییەکانی مافی مرۆڤ بڵاوکرایەوە، کە تێیدا رەیان ئەلکەلدانی، سەرۆکی گروپی حەشدی شەعبی (کەتائیب بابیلۆن) کە سەربە ئێرانە، گوێی بەندکراوێکی کەلەپچەکراو دەبڕێت. 

راپۆرت هەبوون لەسەر لێکۆڵینەوەی تووند و پێشێلکارانە لە هەندێک لە بەندینخانەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان و خزمەتگوزاری هەواڵگری حیزبە سەرەکییەکان – پاراستنی پارتی دیموکراتی کوردستان و زانیاری یەکێتی نیشتیمانی کوردستان. بەپێی رێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، مامەڵەی خراپ لەگەڵ بەندکراو و دەستگیرکراوان لە هەرێمی کوردستان، بەگشتی پێش گواستنەوەیان بۆ بەندینخانە فەرمییەکان روودەدات. 

لە مانگی ئەیلول، کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤی هەرێمی کوردستان راپۆرتیداوە، لە بنکەی نەوجەوانانی هەولێر 56 کوڕ بەندکراون بە تۆمەتی پەیوەست بە داعش، لەوانە 42یان سزادراون لەسەر تاوانەکان و 14یان هێشتا چاوەڕوانی دادگاییکردنن. زۆربەی کوڕەکان حەشدی شەعبی و هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان تۆمەتبار دەکەن بە چەندین جۆر پێشێلکاری، لەوانە لێدان. لە مانگی ئاب، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)  راپۆرتیدا، ئەو پێشێلکارییانەی ئەم کوڕانە بانگەشەی دەکەن، لە ماوەی نێوان دەستبەسەرکردنیان و گەیشتنینان بە بەندینخانەی درێژمەودا روویانداوە، نەک لە خودی بەندینخانەکان.

دۆخی زیندان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن 

دۆخی زیندان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن سەختن و مەترسین لەسەر ژیان، بەهۆی کەمی خۆراک، قەرەباڵغی زۆر، ئازاردانی جەستەیی و دەستنەگەیشتنی گونجاو بە شوێنەکانی خاوێنی و چاودێری تەندروستی.

دۆخی جەستەیی: قەرەباڵغی زۆر لە بەندینخانەکانی حکومەت کێشەیەکی سیستماتیکە، کە خراپتر بووە بەهۆی زۆری ژمارەی گومانلێکراوانی داعش کە لەمیانەی ساڵدا دەستگیرکراون. هاوکات سێ لە 24 چاکسازی بەڕێوەبراو لەلایەن خزمەتگوزاری چاکسازییەکانی عێراق، کە دامەزراوەی حکومییە و دەسەڵاتی یاسایی هەیە بۆ راگرتنی بەندکراوان پاش حوکمدان، لەکاردا نین بەهۆی دۆخی ئاسایشەوە. 

بەندینخانەی ناوەندیی ناسریە، هاوکات ناسراوە بە بەندینخانەی ئەلهوت، لە پارێزگای زیقار، دروستکراوە بۆ جێکردنەوەی 2.400 بەندکراو، بەڵام چاودێرانی کۆمسیۆنی باڵای مافەکانی مرۆڤ لە مانگی تەموز راپۆرتیاندا کە بەندینخانەکە نزیکەی 9.000 بەندکراوی تێدایە.   

قەرەباڵغی بۆتە هۆی زیادبوونی گەندەڵی لەناو هەندێک لە ئەفسەرانی پۆلیس و فەرمانبەرانی کارگێڕیی بەندینخانە، کە بەپێی راپۆرتەکان بەرتیل وەردەگرن بۆ داخستنی کەیس، کەمکردنەوەی ماوەی سزا، یان ئازادکردنی پێشوەختی بەندکراو.  

دەسەڵاتداران لە زرۆبەی کەیسەکاندا دەستبەسەرکراوانیان لە حوکمدراوان جیاکردۆتەوە. ئەو زیندانییانەی تۆمەتی تیرۆریان لەسەرە، لە زیندانییەکانی دیکە دابڕاون و ئەگەری زۆرە تا ماوەیەکی درێژ دەستبەسەر بمێننەوە لای وەزارەتی ناوخۆ یان وەزارەتی بەرگری.

ئەگەرچی حکومەت سەرپەرشتی زۆرینەی نەوجەوانانی دەستبەسەرکراو دەکات پێش دادگاییکردن و پاش حوکمدان لە بنکەکانی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی کە زیندانەکانی وەزارەتی داد، بنکەکانی پۆلیسی وەزارەتی ناوخۆ و بەندینخانەکانی تری وەزارەتی ناوخۆ هەندێک نەوجەوانیان لایە لە بەندینخانەی جیاواز یان تێکەڵ لەگەڵ گەوران.  

وەزارەتی داد دەڵێت شوێن نییە بۆ ئەو بەندکراوانەی کە کەمئەندامیان هەیە، هەروەها پرۆژەیەکی پێشتری وەزارەت بۆ دروستکردنی شوێن بۆ ئەم جۆرە دەستگیرکراوانە بەتەواوی جێبەجێ نەکراوە تا مانگی ئاب.

بەندکراوان و بنکەکانی دەستبەسەرکردنی حکومەت زۆرجار خواردنی پێویست و ئاوی خواردنەوە، خاوێنی، هەواکێش، رووناکی و چاودێری تەندروستیان نییە. هەندێک لەو بنکانەی دەستبەسەرکردن لەناو بنکە دەرمانخانە یان نۆڕینگەیان نییە و دەسەڵاتداران دەڵێن کە تەنانەت ئەگەر هەشبن، دەرمانخانەکان زۆربەی کات پێداویستیان بۆ دابین ناکرێت، هەروەها ئەفسەرانی حکومەت هەندێک کات دەستگیرکراو و بەندکراوان بێبەش دەکەن لە دەرمان و چاودێری تەندروستی. زیندانەکانی ئافرەتان شوێنی گونجاویان نییە بۆ چاودێری منداڵ بۆ ئەو نیشتەجێیانەی منداڵیان پێیە، کە بەپێی یاسا رێگەپێدراون تا تەمەنی چوار ساڵی لەگەڵ دایکیان بمێننەوە. ژێرخانی سنووردار و کۆن بۆتە هۆی خراپتربوونی خاوێنی، دەستگەیشتنی سنووردار بە ئاوی پاک، کە بۆتە هۆی خراپ ئامادەکردنی خواردن لە زۆربەی زیندانەکان. راپۆرتدراوە کە دەسەڵاتداران بەندکراوەکان لە ژوورەکانیان دەهێڵنەوە بۆ ماوەی درێژ، بەبێ پێدانی دەرفەت بۆ راهێنان یان بەکارهێنانی گەرماو و شوێنەکانی خاوێنی. 

لە مانگی تەموز، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق ددانی بەوەدا ناوە کە 400 بەندکراوی لایە (زۆربەیان بە نایاسایی) لە بەندینخانەیەکی نهێنی لە رۆژهەڵاتی موسڵ. شوێنەکە خانویەکی دووقاتە لە تەنیشت ئۆفیسی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق لە گەڕەکی ئەلشورتە. پێدەچێت هیچ دەسەڵاتێکی یاسایی نەبێت بۆ کردنەوەی ئەم بەندینخانەیە و پێشتر نکوڵی لە هەبوونی دەکرا. لە مانگی نیسان، فەیسەڵ جەبر، بە (HRW)ی گوت کە ئەو یەکێک بووە لە نزیکەی 80 بەندکراو لە ژوورێکی 13 پێ بە 16 پێ و نیو، کە تەنها یەک پەنجەرە و هەواکێشی بچووکی هەبوو. بەپێی جەبر، نیوەی بەندکراوان بەپێوە دەوەستان و نیوەکەی تر دادەنیشتن، چونکە شوێنی دانیشتنی هەموویان نەدەبووە لەهەمان کاتدا. جەبر دەڵێت شەوی یەکەم، کەسێک لەژێر ئەشەکەنجەدا مردوە و کەسێکی تر تووشی پەرکەم بووە، بەڵام هیچ چاودێریەکی تەندروستی بۆ دابین نەکراوە. هەندێک کەس بەرتیلیان دەدا بە پاسەوانەکان تا بتوانن راستەوخۆ پەیوەندی بکەن بە خێزانەکانیانەوە، بەڵام بەپێی راپۆرتەکان هیچ سەردانێکی خێزانی رێگەی پێنەدراوە، تەنانەت پاش دوو ساڵ لە بەندکردن. رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە دۆخی بەندینخانەی ئەلشورتە هاوشێوەی بەندینخانەکانی گەیارە و حەمام عەلیلە، کە رێکخراوەکە لە ساڵی 2017 سەردانی کردوون. 
بەپێی یونامی (UNAMI) بەندینخانە تازەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە شارە گەورەکان بەباشی راگیراون، ئەگەرچی هێشتا دۆخەکە لە هەندێک لە بنکە بچووکترەکانی دەستبەسەرکردن خراپن کە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەدەبرێن. دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە هەندێک بنکەی دەستبەسەرکردنی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بنکەکانی پۆلیس، نەوجەوانیان دەستبەسەرکردوە لە هەمان هۆڵ لەگەڵ گەوران. راپۆرتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی کوردستان دەڵێت تا مانگی تشرینی دووەم، زیاتر لە 40 نەوجەوان، لە تەمەنی شەش مانگی تا 12 ساڵان، لە بەندینخانەکانی هەولێر لەگەڵ دایکیانن کە حوکمدراون. رێکخراوی (UNICEF) کۆمەکی پاشکۆیەکی کردوە بۆ بەندینخانە، تایبەت بەم نەوجەوانانە، بەڵام هێشتا دەستیان ناگات بە پەروەردە. پاش راپۆرتەکان لەسەر خراپی خۆراک لە بەندینخانەکان، پارێزگاری هەولێر ئەو کۆمپانیایانەی گۆڕی کە گرێبەستیان لەگەڵ کرابوو بۆ دابینکردنی خۆراک لە بەندینخانەکانی هەولێر و دڵنیایی کرد لەوەی کە گرێبەستە تازەکان ستانداردی تووندی کواڵیتی لەخۆدەگرن. 

کارگێڕیی: حکومەتی ناوەندیی دەڵێت کە هەنگاوی گونجاوی ناوە بۆ چارەسەرکردنی تۆمەتەکانی خراپ مامەڵەکردن لە زیندانەکانی حکومەتی ناوەندیی؛ بەڵام ئاستی ئەم هەنگاوانە بەتەواوی نەزانراون. چەند رێکخراوێکی مافی مرۆڤ دەڵێن، دادوەران زۆرجار لێکۆڵینەوەی پێویست ناکەن لە دروستی تۆمەتە بەهێزەکان لەدژی هێزەکانی ئاسایش کە تۆمەتبارانی تیرۆر ئەشکەنجە دەدەن، هەروەها زۆر جار تۆمەتباران حوکم دەدەن لەسەر بنەمای ددانپێدانان کە بانگەشە دەکرێت بەزۆر وەرگیراوە (کە زۆرجار تاکە بەڵگەیە).  

بەپێی راپۆرتەکان، دەسەڵاتدارانی بنکەکانی دەستگیرکردن و بەندینخانەکان هەندێک کات ئازادکردنی بەندکراوانیان دواخستوە، تەنانەت پاش دەرکەوتنی بێتاوانی، بەهۆی نەبوونی تۆماری بەندکراو یان گرفتی تری رۆتینات، یان داوای بەرتیلیان کردوە لە بەنکدکراوان بەرامبەر ئازادکردنیان پاش تەواوکردنی ماوەی سزاکەیان. گروپە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن کە دەسەڵاتداران لە چەندین کەیسدا رێگرییان کردوە لە سەردانی کەسوکاری دەستگیرکراوان و سزادراوان. بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە زۆرجار پاسەوانەکان داوای بەرتیل دەکەن یان لێدان بەکاردەهێنن، کاتێک دەستیگیرکراوان داوا دەکەن تەلەفۆن بۆ کەسوکاریان یان پارێزەر بکەن. بەرپرسێکی پارێزگای نەینەوا دەڵێت کە حەشدی شەعبی دەستگیرکراو و بەندکراویان ئازادکراوە کە گومانی هەبووە لە پەیوەندییان لەگەڵ داعش، پاش ئەوەی بەرتیلیان داوە. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی یەکگرتووی نییە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ تۆمەتی پێشێلکاری لەلایەن ئەفسەرانی وەزارەتی ناوخۆ  و ئاسایشەوە. لە مانگی ئادار، کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی کوردستان راپۆرتیدا کە هەندێک لە زیندانەکان پابەندنین بە ستانداردە بنەڕەتییەکان و پاراستنی مافەکانی مرۆڤی بەندکراوان. راپۆرتەکە جەخت دەکاتەوە لە پێداویستی بینای نوێ و دەرکردنی یاسا بۆ پاراستنی مافەکان و زامنکردنی سەلامەتی بەندکراوان، وەک جیاکردنەوەی بازرگانان و بەکارهێنەرانی ماددە هۆشبەرەکان. لە مانگی مایس، حەوت بەندکراو کوژران و 18ی تر برینداربوون لە ئەنجامی کەوتنەوەی ئاگر لەکاتی پشێووی لە بەندینخانەی زرکا لە پارێزگای دهۆک. 

چاودێری سەربەخۆ: خزمەتگوزاری چاکسازییەکانی عێراق رێگەدەدات بە سەردانی بەردەوامی چاودێرانی سەربەخۆی ناحکومی. لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور (The International Committee of the Red Cross) راپۆرتیداوە کە وەزارەتەکانی داد، ناوخۆ، بەرگری و کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بەگشتی رێگەیان پێدەدەن دەستیانبگات بە زیندانەکان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن. هاوکات دەسەڵاتداران رێگەیانداوە بە (UNAMI) بۆ دەستگەیشتن بە زیندانەکان و بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی داد لە بەغداد. راپۆرت هەبوون لەسەر هەندێک دەستوەردانی دامەزراوەیی لە سەردانەکانی زیندان، لە هەندێک کەیسدا دامەزراوەکان داوای ئاگادارکردنەوەی پێشوەختی بەڕێوەبەر و کاربەدەستانی زیندان دەکەن بۆ سەردانی چاودێری دەرەکیی. حکومەت نکوڵی دەکات لە هەبوونی بەندینخانەی نهێنی، بەڵام ددان دەنێت بە هەبوونی بەندینخانەی ئەنجومونەی ئاسایشی نیشتیمانی لە ئەلشورتە، رۆژهەڵاتی موسڵ، ئەگەرچی پێشتر نکوڵی لێدەکرد، هەروەها رێگەیداوە سەردانی شوێنە تازەکە بکرێت. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی رێگەیداوە بە رێکخراوە ناحکومییەکانی مافی مرۆڤ و رێکخراوە نێوان-حکومییەکان، سەردانی سزادراوان و دەستبەسەرکراوانی پێش دادگاییکردن بکەن، بەڵام هەندێک کات دەسەڵاتداران بۆ هەندێک کەس دەستگەیشتنیان دواخستوە یان رەتکردۆتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی کەیسی تیرۆریزم. نەتەوە یەکگرتووەکان و لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور دەستگەیشتنی بەردەوامیان هەبووە بۆ زیندانەکان و بنکەکانی دەستبەسەرکردن لە هەرێمی کوردستانی عێراق. رێکخراوی ناوخۆیی (چاودێری مافی مرۆڤی کوردستان) (KHRW) راپۆرتیداوە کە ئەگەرچی پێشتر دەیانتوانی سەردانی بەندینخانەکانی هەرێمی کوردستان بکەن بەبێ ئاگادارکردنەوە، ئێستا پێویستە داوای مۆڵەتی پێشوەخت بکەن بۆ سەردانکردن. بەگشتی مۆڵەتیان پێدەدرێت، بەڕێژەیەکی زیاتر و خێراتر لە بەندینخانەکانی وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بە بەراورد بەوانەی ئاسایش. هاوکات (KHRW) دەڵێت کە هەندێک کات ئاسایش نکوڵی دەکات لە هەبوونی بەندکراو لای ئەوان، بۆ ئەوەی رێکخراوە سەربەخۆکان دەستیان پێی نەگات. رێکخراوی (KHRW) دەڵێت لە مانگی تەموز بەڵگەیان هەبووە لەسەر دەستگیرکردنی دوو گەنج کە لە مانگی ئادار دەستگیرکرابووون بە گومانی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان و لە بەندینخانەی ئاسایش مابوونەوە بەبێ دادگاییکردن، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئاسایش بێئاگایی خۆیان دەربڕی لە کەیسەکانیان. 

d.گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی 

دەستور و یاسا گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی قەدەغە دەکەن، هەروەها ماف دەدات بە هەر کەسێک کە لە دادگا سکاڵا بکات لەدژی دەستبەسەرکردن و بەندکردنی نایاسایی. بەڵام سەرەڕای ئەم گەرەنتیانە، چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی، بەزۆری لەدژی عەرەبی سوننە و ئاوارە ناوخۆییەکان. 

رۆڵی پۆلیس و دەزگاکانی ئاسایش 

چەندین هێزی ئاسایش لە سەرانسەری وڵاتدا لەکاردان. سوپای چەکداری نیزامیی و جێبەجێکارانی خۆجێی یاسا لەناو وڵاتدا یاسا دەپارێزن. حەشدی شەعبی، کە چەترێکی رێکخراوی سەربازیی پاڵپشتیکراوە لەلایەن دەوڵەتەوە و پێکدێت لە نزیکەی 60 گروپی میلیشیا، لە سەرانسەری وڵاتدا کاردەکەن. هەندێک پێکهاتەی حەشدی شەعبی، لەوانە عەسائیبی ئەهلی حەق و کەتائیب حزب اللە، بەگشتی بەشێوەیەکی سەربەخۆ لە دەسەڵاتدارانی عێراق کاردەکەن و گوێڕایەڵی ئێرانن. هەندێک کات، سەربەخۆ لە سەرکردایەتی سیاسیی یان فەرماندە سەربازییەکان ئۆپەراسۆن ئەنجام دەدەن، هەروەها رەچاوی دەسەڵاتی فەرماندەکانیان نەکردوە لەکاتی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکاندا. فرەیی یەکەکانی حەشدی شەعبی نوێنەرایەتی پێکهاتەی دیموگرافی وڵات دەکەن، کە زۆرینە شیعەن. میلیشیای عەرەبی شیعە لە سەرانسەری وڵات چالاکن، بەڵام لەناو حەشدی شەعبی، یەکەی سوننە، ئێزیدی و مەسیحی و کەمینەکانی تری تێدایە کە لە یان لەنزیک ناوچەکانی خۆیان کاردەکەن. پێشمەرگە، لەناویاندا میلیشیاکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، ئارامیی هەرێمی کوردستانی عێراق دەپارێزن.

هێزەکانی ئاسایشی عێراق پێکدێن لەو هێزانەی لەڕووی کارگێڕییەوە لەناو وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری، هێزەکانی حەشدی شەعبی و دەزگای دژەتیرۆر رێکخراون. وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسیارە لە جێبەجێکردنی یاسا ناوخۆییەکان و پاراستنی نیزام، سەرپەرشتی پۆلیسی فیدراڵی، پۆلیسی خۆجێی، خزمەتگوزاری پاراستنی دامەزراوەکان، بەرگری مەدەنیی و فەرمانگەی پاراستنی سنوور دەکات. پۆلیسی وزە، سەربە وەزارەتی نەوت، بەرپرسیارە لە پاراستنی ژێرخانی نەوت. سوپای نیزامی سەربە وەزارەتی بەرگری بەرپرسیارە لە بەرگری لە وڵات، بەڵام هاوکات ئۆپەراسیۆنی دژەتیرۆر و ئاسایشی ناوخۆ بەهاوبەشی لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆ ئەنجام دەدات. دەزگای دژەتیرۆر راستەوخۆ بەرپرسیارە بەرامبەر سەرۆک وەزیران و سەرپەرشتی فەرماندەیی دژەتیرۆر دەکات، ئەو رێکخراوەی سێ لیوای هێزەکانی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان لەخۆدەگرێت. هەروەها ئاژانسی هەواڵگری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، راستەوخۆ بەرپرسیارە بەرامبەر سەرۆک وەزیران. 

لە مانگی ئادار سەرۆک وەزیران فەرمانێکی دەرکرد بۆ بەفەرمیکردنی تێکەڵکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی لەناو هێزەکانی ئاسایشی عێراق، هەروەها یەکسانکردنی موچەکانیان و پابەندکردنیان بە یاساکانی خزمەتی سەربازی. لەکاتێکدا کە بەپێی یاسا، حەشدی شەعبی کارەکانی سنووردارە تەنها بۆ عێراق، لە هەندێک کەیسدا راپۆرت هەیە لەسەر ئەو یەکانەی کە پاڵپشتی رژێمی بەشار ئەسەد دەکەن لە سوریا، بەشێوەیەکی سەربەخۆ لە دەسەڵاتی حکومەتی عێراق کاردەکەن. حکومەتی عێراق ئەم جەنگاوەرانە وەک هێزەکانی حەشدی شەعبی ناناسێنێت، تەنانەت ئەگەر رێکخراوەکانیان بەشێک بن لە هێزەکانی حەشدی شەعبی. هەموو یەکەکانی حەشدی شەعبی بەرپرسیارن لەبەردەم راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق و لەژێر دەسەڵاتی سەرۆک وەزیراندان، بەڵام چەندین یەکە لە پراکتیکدا هاوکات گوێڕایەڵی ئێران و سوپای پاسدارانن. لە کۆتایی ساڵدا سەرۆک وەزیران، راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی و هێزەکانی ئاسایشی عێراق نمایشی فەرمان و کۆنترۆڵی تەواو و تەبایان نەکرد لەسەر هەموو چالاکییەکانی حەشدی شەعبی، بەتایبەتی ئەو یەکانەی سەربە ئێرانن. کردارەکانی ئەم یەکانەی حەشدی شەعبی، ئاستەنگەکانی ئاسایش و گرژی تائیفی خراپتر دەکەن، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی نەینەوا و کەرکوک.

دوو پارتە سەرەکییە کوردییەکە، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، دەزگای ئاسایشی خۆیان هەبوو. بەپێی دەستوری فیدراڵی، حکومەتی هەرێمی کوردستان مافی هەیە هێزی ئاسایشی ناوخۆیی هەبێت، بەڵام یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان، بەجیا هێزی پێشمەرگەی زیاتریان لەژێڕ کۆنترۆڵدایە. هاوکات یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان، هێزی خزمەتگوزاری ئاسایشی ناوخۆ و هەواڵگری جیاوازیان هەیە، کە بەناو سەربە وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستانن.  

هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان گومانلێکراوانی دەستبەسەرکردوە لەو ناوچانەی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی هەرێمدا بوون. نادیاری سنوورە کارگێڕییەکان و ناوچە جێناکۆکەکان لەنێوان هەرێمی کوردستانی عێراق و ناوچەکانی تری وڵات، بوونەتە هۆی بەردەوام هەڵەتێگەیشتن لەسەر دەسەڵاتی هێزەکانی ئاسایش و دادگاکان. 

هێزە حکومییەکان هەوڵی سنوورداریان داوە بۆ رێگرتن لە یان کاردانەوە بەرامبەر توندوتیژی کۆمەڵایەتی، لەوانە توندوتیژی ئیتنیی و مەزهەبی، کە بە درێژایی ساڵ بەردەوام بوو لە پارێزگاکانی کەرکوک و نەینەوا. 

دەسەڵاتە مەدەنییەکان کۆنترۆڵی کارایان نەبوو لەسەر هەندێک پێکهاتەی هێزەکانی ئاسایش، بەتایبەتی یەکەکانی حەشدی شەعبی سەربە ئێران. پەنادان لە سزا کێشە بوو. راپۆرت هەن لەسەر ئەشکەنجە و پێشێلکاری لەسەرانسەری وڵات لەو شوێنانەی لەلایەن وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگرییەوە بەکاردەهێنرێن، هەروەها شوێنەکانی حەشدی شەعبی و ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق. بەپێی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ، پێشێلکاری بەشێوەیەکی سەرەکیی لەمیانەی لێکۆڵینەوە لە دەستگیرکراوەکان لەکاتی دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن ئەنجامدراوە. لەناو هێزەکانی پۆلیسی خۆجێی لە وڵات، کێشەکان بەردەوام بوون، لەناویاندا گەندەڵی. سوپا و پۆلیسی فیدراڵی لەسەر ئاستی نیشتیمانی سەرباز و پۆلیس دادەمەزرێنن. ئەم شێوازە بۆتە هۆی سکاڵای کۆمەڵگە خۆجێیەکان کە ئەندامانی سوپا و پۆلیس بەهۆی جیاوازی ئیتنی و مەزهەبییەوە خراپ مامەڵە دەکەن. 

لێکۆڵەرانی سەربە ئۆفیسی پشکنەری گشتی لە وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسیارن لە ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەکان لە پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ لەلایەن هێزەکانی ئاسایشەوە، کە دەبێت لەماوەی 30 رۆژدا راپۆرتی بەرایی پێشکەش بکەن. وەزیری ناوخۆ یان سەرۆک وەزیران، دەتوانن فەرمان بدەن بە لێکۆڵینەوە لە تۆمەتە گەورەکانی پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ، وەک روویدا پاش راپۆرتەکان لەسەر پێشێلکارییەکانی هێزەکانی ئاسایشی عێراق لە خۆپیشاندانەکانی ئەیلول لە بەسرە. زۆر بەدەگمەن حکومەت ئەنجامەکانی ئەم لێکۆڵینەوانە بڵاودەکاتەوە، یان کەسانی بەرپرس لە پێشێلکارییەکان سزا دەدات. 

کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە کوردستان، وەزارەتی ناوخۆ ئاگاداردەکاتەوە لە تۆمەتی پشتڕاستکراوەی پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لەلایەن پۆلیسەوە. لیژنەی باڵای حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ هەڵسەنگاندن و وەڵامدانەوەی راپۆرتە نێودەوڵەتیەکان، لێکۆڵینەوەی کردوە لە تۆمەتەکانی پێشێلکاری لەلایەن پێشمەرگە، بەتایبەتی لەدژی ئاوارە ناوخۆییەکان و لە راپۆرتی بڵاوکراوەدا بێتاوانی پێشمەرگەی راگەیاندوە، بەڵام رێکخراوەکانی مافەکانی مرۆڤ گومان لە دروستی ئەم لێکۆڵینەوانە دەکەن.  

رێکارەکانی گرتن و مامەڵەی دەستبەسەرکراوان 

بەپێی یاسا، دەستبەسەرکردن و هێشتنەوەی کەسەکان قەدەغەیە، تەنها بە فەرمانی دادوەر یان دادگای خاوەن دەسەڵات نەبێت یان بەپێی رێکارە دیاریکراوەکان لە یاسای رێوشوینەکانی دادگای تاوان یان (قانون اصول المحاكمات الجنائیە). یاسا ئەرکی داناوە بۆ هەموو دەسەڵاتەکان، هەستن بە تۆمارکردنی ناو، شوێنی گرتن، هۆکاری گرتن و بنەمای یاسایی بۆ گرتن، کە ماوەی 24 کاتژمێر پاش دەستگیرکردن - ماوەیەک کە دەتوانرێت لە زۆربەی کەیسەکاندا درێژبکرێرتەوە بۆ بەلای زۆرەوە 72 کاتژمێر. بۆ ئەو تاوانانەی سزای مردنیان لەسەرە، دەسەڵاتداران دەتوانن بەشێوەیەکی یاسایی داوالەسەرکراو بهێڵنەوە بۆ درێژترین ماوە کە پێویست بێت بۆ تەواوکردنی پرۆسەی دادوەری. وەزارەتی داد بەرپرسیارە لە هەڵگرتن و نوێکردنەوەی ئەم تۆمارانە. بەپێی یاسا پێویستە وەزارەتەکانی ناوخۆ و بەرگری و ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، رێنمایی دەربکەن بۆ فەرماندەکان لە مەیدانی شەڕ تا لەکاتی شەڕدا دەستگیرکراوان لە تۆمارێکی ناوەندیدا تۆماربکەن. هاوکات بەپێی یاسا قەدەغەیە هەر لایەنێک، جگە لەوانەی بە یاسا دەسەڵاتیان پێدراوە، خەڵک دەستبەسەر بکەن.  
 
رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆریانداوە کە هێزە حکومییەکان، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق، پۆلیسی فیدراڵی، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، حەشدی شەعبی، پێشمەرگە و ئاسایش، زۆرجار یاسا پشتگوێ دەخەن. راگەیاندنە ناوخۆییەکان و گروپەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە، کە دەسەڵاتداران گومانلێکراویان دەستگیرکردوە لە پشکنیکی بێمۆڵەتی ئاسایش، بەتایبەتی بەپێی یاسای دژەتیرۆر، هەروەها زۆرجار ئەم دەستگیرکراوانەیان بۆ ماوەی درێژ بەندکردوە بەبێ تۆمارکردن یان بردنە پێش دادگا. حکومەت هەندێک جار دەستگیرکراوانی ئازادکردوە، بەگشتی پاش گەیشتنە ئەنجام کە بەڵگەی پێویست نەبووە بۆ دادگاییکردنیان لە دادگاکان، بەڵام زۆری تر لە بەندینخانە ماونەتەوە لە چاوەڕوانی یەکلاکردنەوەی تۆمەتی تر. لە راپۆرتی مانگی تەموز رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) دەڵێت کە ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق ددانی ناوە بەوەدا کە زیاتر لە 400 کەس (کە زۆربەیان بە نایاسایی) دەستگیرکراون، بۆ ماوەی درێژ تا دوو ساڵ دەستبەسەرکراون، ئەگەرچی دەسەڵاتی یاسایی نییە بۆ ئەنجامدانی ئەم کارە (بڕوانە بڕگەی 1.c.).  

بەپێی رێکخراوە ناحکومییەکان، ئەو دەستبەسەرکراو  و بەندکراوانەی کە لەلایەن دەسەڵاتی دادوەرییەوە فەرمانی ئازادکردنیان دراوە، هەندێک کات رووبەڕووی دواکەوتن دەبنەوە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆ یان وەزارەتەکانی تر بۆ یەکلاکردنەوەی تۆمارەکانیان و تۆمەتی تر پێش ئەوەی ئازادبکرێن. 

یاسا رێگەدەدات بە ئازادکردن بە کەفالەتی کەسیی بۆ دەستگیرکراوان لەسەر تاوان (بەڵام ئاسایش نا). دەسەڵاتداران بەدەگمەن دەستبەسەرکراوان بە کەفالەت ئازاد دەکەن. یاسا دەسەڵات دەدات بە دادوەران پارێزەری بەکرێ دیاریبکەن بۆ هەژاران. پارێزەرانی دیاریکراو لەلایەن دادگاوە زۆرجار سکاڵا دەکەن لە دەستنەگەیشتنی گونجاو بە دەستگیرکراوان کە دەبێتە رێگر لە راوێژکاریی نێوان پارێزەر و دەستگیرکراو. لە زۆر داوالەسەرکراوان نەیانتوانیوە پارێزەرەکانیان ببینن تا رۆژی دیاریکراوی دادگاییکردن. چەندین راپۆرت هەبوو لەسەر دەستنەگەیشتنی داوالەسەرکراوان بە نوێنەری یاسایی لە قۆناغی لێکۆڵینەوەدا، پارێزەری دابینکراو کاتی پێویستیان نەبووە بۆ ئامادەکردنی بەرگری، هەروەها دادگاکان لێکۆڵینەوەیان نەکردوە لە بانگەشەی ئەشکەنجەدان لەماوەی دەستبەسەرکردن. 

لە راپۆرتی مانگی تەموزی رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)، پارێزەرێکی بەرگری دەڵێت کە لە کەیسەکانی تیرۆردا هەرگیز داوای مۆڵەت ناکەن بۆ نوێنەرایەتیکردنی بریکارەکانیان لە قۆناغی لێکۆڵینەوەدا، لەترسی ئەوەی هێزەکانی ئاسایش و دادوەران لە دادگای لێکۆڵینەوە ناویان نەنێن "پارێزەری داعش" و رووبەڕووی دەستگیرکردنیان نەکەنەوە. لەجیاتی ئەوە چاوەڕوانی دادگا دەکەن پارێزەرێک دەستنیشان بکات، پاشان دەستبەکاردەبن تەنها پاش ئەوەی کە کەیسەکە چووە دادگای تاوان، کە لەوێ مەترسی گێچەڵ و هەڕەشە کەمترە. پارێزەرانی بەرگری تایبەت، نوێنەرایەتی هیچ تۆمەتبارێکیان نەکردوە لەو 18 کەیسەی تاواندا کە (HRW) چاودێری کردن لە بەغداد و نەینەوا، هەروەها پارێزەری دیاریکراو لەلایەن دەوڵەتەوە، چالاکانە بەرگرییان نەکردوە یان هەوڵیان نەداوە داوای لێکۆڵینەوە بکەن لە تۆمەتی ئەشکەنجەدان. ئەندامێکی سەندیکای پارێزەرانی عێراق لە بەغداد بە رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)ی گوت کە حکومەت بڕی 25.000 دیناری عێراقی (21 دۆلار) دەدات بۆ هەر کەیسێک، بەدەرلە کاتی تەرخانکراو، ئەمەش هیچ پاڵنەرێک دابین ناکات بۆ پارێزەران چاویان بە بریکارەکانیان بکەوێت پێش لێکۆڵینەوە، بەوردی کەیسەکە بخوێننەوە، یان بەردەوام بن لە نوێنەرایەتیکردنیان لە دانیشتنەکانی تری دادگا. پارێزەران دەڵێن کە نەبوونی نوێنەرایەتی یاسایی بۆتە هۆی لاوازتربوونی داوالەسەرکراوان و زیادبوونی ئەگەری رووبەڕووبوونەوەی ئازار. 

هێزەکانی حکومەت چەندین گومانلێکراوی تیرۆریان دەستگیرکردوە، بەبێ مۆڵەتی دەستگیرکردن و گوازراونەتەوە بۆ شوێنی نەناسراو (بڕوانە بڕگەی 1.b.).   

گرتنی نایاسایی: چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر دەستگیرکردنی هەڕەمەکی یان نایاسایی لەلایەن هێزەکانی حکومەت، لەوانە هێزەکانی ئاسایشی عێراق، پۆلیسی فیدراڵی، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، حەشدی شەعبی، پێشمەرگە و ئاسایش. ئەگەرچی ئامارێکی دروست بەردەست نییە لەسەر ژمارەی کرداری لەم جۆرە یان ماوەی دەستبەرسەرکردن. دەسەڵاتداران زۆرجار خێزانی دەستگیرکراوانیان لە گرتن و شوێنی دەستبەرسەرکردن ئاگادارنەکردۆتەوە، ئەمەش بۆتە هۆی دەستبەسەرکردن بەبێ پەیوەندی، ئەگەر نەڵێین بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ (بڕوانە بڕگەی 1.b.). هاوکات رێکخراوە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە لە زۆر دۆخدا، هێزەکانی حکومەتی ناوەندیی، دەستگیرکراوانیان لە هۆکاری دەستگیرکردنیان یان تۆمەتی ئاراستەکراو ئاگادارنەکردۆتەوە. زۆربەی راپۆرتەکان لەسەر گرتنی هەڕەمەکیی یان نایاسایی، پەیوەستن بە کەیسی گومانلێکراو یان هەوادارانی داعش و وابەستەکانیان و ئەندامانی خێزانەکانیان، زۆربەی ئەو کەسانەی بە هەڕەمەکیی یان نایاسایی دەستگیرکراوون، عەرەبی سوننەن، لەناویاندا ئاوارە ناوخۆییەکان. راپۆرت هەبوون لەسەر گروپەکانی ناو حەشدی شەعبی کە سەربە ئێرانن، بەشێوەی هەڕەمەکیی یان نایاسایی کورد و تورکمانی کەرکوک و مەسیحییەکان و ئەندامانی کەمینەکانی تریان لە رۆژئاوای نەینەوا و دەشتی نەینەوا دەستگیرکردەوە. رێکخراوێکی مەدەنی لە نەینەوا راپۆرتیداوە کە بڵاوبوونەوەی ئاژانسەکانی پۆلیس، ئاسایش و هەواڵگری، هەروەها حەشدی شەعبی، بۆتە هۆی ئاڵۆزبوونی دەستگیرکردنەکان و خێزانی دەستگیرکراوەکان نازانن کام ئاژانس دەستگیری کردوون. هاوکات راپۆرت هەبوو کە هێزەکانی ئاسایش لە گومانلێکراوانیان داوە، خانووەکانیان رووخاندون و دەستیان بەسەر موڵک و بەشەخۆراکیاندا گرتووە لەکاتی ئۆپەراسیۆنەکانی دەستگیرکردنی ئەوانەی پەیوەندی نزیکی خێزانیان لەگەڵ داعش هەبووە.

چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) لە راپۆرتی مانگی ئەیلول، باس لە ئەزموونی پیاوێک دەکات کە بانگەشەی ئەوە دەکات بەشێوەیەکی نایاسایی لەلایەن (کەتائیبی حزب اللە)ەوە لە ساڵی 2014 بۆ ماوەی چوار مانگ دەستگیرکراوە و هێشتا کوڕەکەی بێسەروشوێنە. پیاوەکە دەڵێت کە خۆی و کوڕەکەی و شۆفێری تەکسیەکەیان لە خاڵێکی پشکنینی (کەتائیبی حزب اللە) لە حللە دەستگیرکراون، بۆ ماوەی سێ رۆژ لە خانوویەکی نزیک لە خاڵی پشکنین هێڵراونەتەوە، کە شوێنی دەستبەسەرکردنی نافەرمیی بووە. راپۆرتدراوە کە (کەتائیبی حزب اللە) شۆفێرەکەی ئازادکردوە، بەڵام پیاوەکە و کوڕەکەیان تۆمەتبارکردەوە بە هاوسۆزی لەگەڵ داعش. پیاوەکە باس لەوە دەکات کە (کەتائیبی حزب اللە) بە دار، کەیبڵی ئاسن و بە دەست لە خۆی و کوڕەکەیان داوە. دواتر (کەتائیبی حزب اللە) ئەم دوو کەسە دەگوێزنەوە بۆ بنکەیەکی گەورەتری دەستگیرکردنی نافەرمیی، کە لەوی 64 دەستگیرکراوی تر دەبینن، کە زۆربەیان ئەندامی یەک خێڵن. پاش زیاتر لە چوار مانگ لە دۆخی خراپ، پیاوەکە دەڵێت (کەتائیبی حزب اللە) خۆی و دوو پیاوی بەتەمەنیان لەسەر شەقامێکی خێرای بەغداد فڕێدا، پاش ئەوەی پزیشکێک کە سەردانی کردبوون بە (کەتائیبی حزب اللە)ی وتبوو کە لەوانەیە ئەم پیاوانە بمرن. پیاوەکە دەڵێت، بەپێی زانیاریەکانی ئەو، کوڕەکەی هێشتا لە هەمان شوین دەستبەسەرە. 

دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن: وەزارەتەکانی داد، بەرگری، ناوخۆ و کار و کاروباری کۆمەڵایەتی دەسەڵاتی یاساییان هەیە بۆ هێشتنەوەی دەستبەسەرکراوان پێش دادگاییکردن، بەهەمان شێوە ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق دەسەڵاتی هاوشێوەی سنوورداری هەیە بۆ ماوەی کورت. دەستبەسەرکردنی درێژ بێ پرۆسەی دروست و رێککاری دادوەری کێشەیەکی سیستماتیکی بوو، بەتایبەتی بۆ ئەوانەی کە تۆمەتبارن بە پەیوەندی لەگەڵ داعش. بەڵام ئاماری سەربەخۆ نییە، بۆ ژمارەی دەستبەسەرکراوانی پێش دادگاییکردن لە بەندینخانەکانی حکومەتی ناوەندیی، رێژەی سەتی بەندینخانەکان و ژمارەی بەندکراوانی پێش دادگاییکردن یان ماوەی مانەوەیان.
چەند هۆکارێک هەن بۆ نەبوونی پێداچوونەوەی دادوەری، لەوانە زۆری ژمارەی دەستبەسەرکراوان، دەستگیرکردنی تۆمار نەکراو، هێواشی پرۆسەی لێکۆڵینەوەی تاوان، کەمی ژمارەی دادوەران و کارمەندی راهێنراوی دادوەری، بێتوانایی یان بێباکیی دەسەڵاتداران بۆ بەکارهێنانی کەفالەت یان مەرجەکانی تری ئازادکردن، نەبوونی ئاڵوگۆڕی زانیاری، بەرتیل و گەندەڵی. قەرەباڵغی هێشتا کێشەیە لە زۆربەی شوێنەکانی دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن. 

دەستبەسەرکردنی درێژ پێش دادگاییکردن بەتایبەتی بەربڵاو بوو لەو ناوچانەی کە لە داعش ئازادکراون، کە ژمارەیەکی زۆر دەستبەسەرکراوی پەیوەست بە داعش هەبوون و شوێنی هەموارکراو بەکاردەهێنرا، ئەمەش بۆتە هۆی قەرەباڵغی زۆر و نەگونجاوی خزمەتگوزارییەکان. راپۆرت هەبوو لەسەر هێشتنەوەی دەستبەرسەرکراوان پاش بڕیاری دادوەری بۆ ئازادکردنیان، هەروەها تۆمەتی ئازادکردنی نایاسایی هەبوو. وێرانبوونی بەندینخانە فەرمییەکان لەکاتی شەڕی داعش، هۆکار بوو بۆ بەکارهێنانی شوێنی کاتی، بۆ نموونە راپۆرتدراوە کە وەزارەتی ناوخۆ، لە خانووی کرێدا لە پارێزگای نەینەوا دەستگیرکراوانی داناوە. 

حکومەت ئاماری وردی بڵاونەکردۆتەوە لەسەر دۆخی زیاتر لە 1.400 ئافرەت و منداڵی بیانی، کە لە ئابی 2017 دەستگیرکران لەکاتی هەڵمەتە سەربازییەکانی تەلەعفەر لە پارێزگای نەینەوا. لە مانگەکانی شوبات و حوزەیران، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە لەسەر کێشەکانی دەستبەسەرکردن و دادگاییکردنی ئەم ئافرەت و منداڵە بیانیانە.

راپۆرت هەیە کە دەسەڵاتداران هەندێک کەسیان بەبێ دادگا بۆ ماوەی چەندین مانگ یان ساڵ پاش گرتنیان هێشتا بە دەستبەرسەری هێشتۆتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی بەپێی یاسای دژەتیرۆر دەستگیرکراون. هەندێک کات دەسەڵاتداران دەستگیرکراوان بەدابڕاوی و بێ پەیوەندیی دەستبەسەردەکەن، بەبێ دەستگەیشتن بە پارێزەر یان بەبێ بردنە بەردەمی دادوەر لە ماوەی رێگەپێدراوی یاساییدا. دەسەڵاتداران هەندێک کات هاوسەر یان ئەندامانی تری خێزانی داواکراوی هەڵهاتوویان دەستبەسەرکردوە – بەتایبەتی سوننەکان کە داواکراون لەسەر تۆمەتی تیرۆر – ئەمەش بۆ ناچارکردنی داواکراوان بۆ خۆبەدەستەوەدان.  

راپۆرت هەیە کە دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستبەسەرکراوانیان هێشتۆتەوە بۆ ماوەی درێژ لە قۆناغی پێش دادگاییکردندا. بەپێی بەرپرسانی دادوەری هەرێمی کوردستانی عێراق، یاسای هەرێمی کوردستانی عێراق رێگەدەدات بە درێژکردنەوەی دەستبەسەرکردنی پێش دادگاییکردن بۆ ماوەی شەش مانگ لەژێر چاودێری دادگادا. بەڵام بەپێی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان و کۆمیسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستانی عێراق، زیندانییکراوان لە زیندانەکانی ئاسایش هەندیک جار بۆ ماوەی زیاتر لە شەش مانگ دەمێننەوە بەبێ دادگاییکردن. کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان، بەدواداچوون بۆ چوار کەیس دەکات، کە بەلای کەمەوە چوار ساڵە دەستبەسەرکراون. 

توانای دەستبەسەرکراو بۆ تانەدان لە یاساییبوونی دەستبەسەرکردنەکەی لەبەردەمی دادگا: دەستور و یاسا مافیان داوە بە دەستبەسەرکراوان بۆ ئەوەی دادگا بەخێرایی بڕیاربدات لە یاساییبوونی دەستگیرکردنیان، هەروەها مافی ئازادکردنی خێرا. سەرەڕای یاسای چاکسازی 2016 سەبارەت بە مافەکانی دەستبەسەرکراوان، رێکخراوە ناحکومییەکان دەڵێن کە دەستبەسەرکراوان توانایان سنووردارە بۆ تانەدان لە نایاسایبوونی دەستبەسەرکردنیان لەبەردەم دادگا، هەروەها بەرتیل زۆر کات پێویستە بۆ هەڵگرتنی تۆمتەکان بەنایاسایی یان بۆ ئازادبوون لە دەستبەسەرکردنی نایاسایی. لەکاتێکدا کە مافێکی دەستوری هەیە، یاسا رێگەنادات بە قەرەبووکردنەوەی ئەو کەسەی کە دەرکەوت بە نایاسایی دەستبەسەر کراوە. 

لێبوردنی گشتی: لە مانگی کانونی یەکەمی 2017 پەرلەمانی کوردستانی عێراق یاسای لێبوردنی گشتی دەرکرد بۆ کەمکردنەوەی ماوەی سزای بەندکراوان لە سزای مردنەوە بۆ 15 ساڵ بەندکردن، جگە لە کەیسەکانی تیرۆریزم، هەڕەشەکردن لە ئاسایشی نیشتیمانی، یان کوشتنی ئافرەت بە بیانوی شەرەف. لەکاتێکدا کە هەندێک لە رێکخراوە ناحکومییەکان رەخنەیان هەبوو لەم لێبوردنە گشتگیرە، لەبەرئەوەی سیستمی دادوەری لاوازدەکات، کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان دەڵێت کە پەرلەمانی کوردستان راوێژیان لەگەڵ کردوون و هەموو راسپاردەکانی کۆمسیۆنیان لە یاساکەدا جێکردۆتەوە. 

e.بێبەشکردن لە دادگاییکردنی رەوا و کراوە 

دەستور دامەزرێنەری دادوەرییەکی سەربەخۆیە، بەڵام هەندێک ماددەی یاسایی سەربەخۆی و بێلایەنی دادوەرییان سنووردار کردووە. دۆخی ئاسایشی وڵات و مێژووی سیاسی، بوونەتە هۆی لاوازبوونی دادوەری و وابەستەبوونی بە بەشەکانی تری حکومەتەوە. دادگای باڵای فیدراڵی بڕیار دەدات لەو پرسانەدا کە پەیوەستن بە فیدراڵیزم و دەستوریبوونەوە، هەروەها ئەنجومەنی باڵای دادوەری بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیاری سیستمی دادگایە، لەناویاندا بابەتەکانی تەمبێکردن. 

راپۆرت هەیە لەسەر ئەوەی کە گەندەڵی و تەنگپێهەڵچنین کاریگەرییان هەیە لەسەر هەندێک دادوەر لە کەیسەکانی تاوان لە ئاستی دادگاییکردن و لە ئاستی تێهەڵچوونەوە لە دادگای تێهەڵچوونەوە. 

چەندین هەڕەشە و کوشتن لەلایەن پێکهاتەی مەزهەبی، خێڵەکیی، توندڕەو و تاوانکارەوە بوونەتە هۆی زیانگەیاندن بە سەربەخۆیی دادوەری. زۆرجار دادوەران، پارێزەران و ئەندامانی خێزانەکانیان رووبەڕووی هەڕەشەی کوشتن و پەلامار دەبنەوە. بۆ نموونە لە مانگی نیسان کۆمەڵێک چەکدار تەقەیان لە دادوەری پارێزگای میسان کرد و برینداریان کرد. بەپێی راپۆرتەکان، دادوەرەکە سەرپەرشتی لێکۆڵینەوەی دەکرد لە کۆمەڵێک کەیسی گەندەڵی لەدژی بەرپرسان. هەروەها لە مانگی نیسان، راگەیاندنەکان راپۆرتیاندا کە جێگری سەرۆکی دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای دیالە بە تەقینەوە کوژراوە.  

پارێزەران بەشدارییان کرد لە خۆپیشاندانەکان کە داوای پاراستنی باشتری حکومییان دەکرد لە هەڕەشەکان و توندوتیژی. لە مانگی تەموز کۆمەڵێک پارێزەر لە بەسرە خۆپیشاندانیان کرد لەدژی کوشتنی هاوکارێکیان کە بەرگری لەو خۆپیشاندەرانە دەکرد کە خۆپیشاندانیان بۆ ئاوی پاک و کارەبا کردبوو. پارێزەران داوایان لە حکومەت کرد بیانپارێزێت. لە مانگی ئەیلول، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە هێزەکانی حکومەت هەڕەشەیان لە پارێزەران کردوە و دەستگیریان کردوون لە موسڵ و دەوروبەری لە پارێزگای نەینەوا، کە گومانیان لێکردوون پاڵپشتی یاساییان پێشکەش کردوە بە گومانلێکراوانی داعش یان پاڵپشتیکارانی داعش و هاوکارەکانیان و ئەندامانی خێزانەکانیان.

لە مانگەکانی شوبات و حوزەیران، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە حکومەت دادگاییکردنی خێرای ئەنجامداوە بۆ ئەو ئافرەت و منداڵانەی کە تۆمەتبارن بە هاتنی نایاسایی بۆ وڵات و ئەندامێتی یان هاوکاریکردنی داعش. پارێزەرانی بەرگری دەڵێن زۆر بە دەگمەن دەستیانگەیشتوە بە بریکارەکیان پێش دادگاییکردنەکە، هەروەها هەڕەشەیان لێکراوە لەسەر بەرگری لێکردنیان. رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەرپرسانی دادوەریی وەک پێویست رەچاوی دۆخی تاکەکەسەکانیان نەکردوە لەهەر کەیسێکدا یان زامنی دادگاییکردنێکی رەوایان نەکردوە بۆ تۆمەتبارەکان. زۆربەی ئافرەتە بیانییەکان سزای مردن یان هەتاهەتایی دران، ئەو منداڵانەی لە سەروو تەمەنی هەشت ساڵییەوە بوون لە هەندێک کەیسدا سزای 5 ساڵ بەندکردن دران لەسەر ئەندامێتی داعش تا 15 ساڵ بەندکردن لەسەر بەشداریکردن لە کردەی توندوتیژیدا. لەماوەی ساڵدا تا مانگی ئاب بەلای کەمەوە 23 ئافرەتی بیانی – لەوانە 17 خەڵکی تورکیا، دوو کازاخستان، دوو ئازربایجان و دوو خەڵکی ئەڵمانیا بوون – سزای مردنیان وەرگرتووە لەسەر پێشێلکردنی یاسای دژەتیژرۆ. 

ئەنجومەنی دادوەری کوردستان لەڕووی یاسایی، دارایی و کارگێڕییەوە سەربەخۆیە لە وەزارەتی دادی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵام دەسەڵاتی جێبەجێکردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەری هەبووە لەسەر کەیسە هەستیارەکان لەڕووی سیاسییەوە. 

رێکارەکانی دادگاییکردن 

دەستور و یاسا مافی دادگاییکردنی رەوا و کراوەی داوە بە هەموو هاووڵاتیان، بەڵام دەسەڵاتی دادوەری ئەم مافەی بۆ هەموو تۆمەتباران جێبەجێ نەکردوە. هەندێک بەرپرسی حکومەت، نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی راپۆرتیانداوە کە رێکارەکانی دادگاییکردن لە ئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکاندا نەبوون. 

بەپێی یاسا کەسی تۆمەتبار بێتاوانە تا تاوانەکەی دەسەلمێنرێت. بەڵام هەندێک جار دادوەران لە کەیسەکانی پەیوەست بە داعش، تاوانی تۆمەتبارییان سەلماندوە تەنها لەڕێگەی ئامادەبوونی کەسەکە لە شوێنێکی جوگرافی نزیک لە چالاکییەکانی داعش، یان بەهۆی پەیوەندی هاوسەری یان برایەتی لەگەڵ تۆمەتبارێکی تر، وەک رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەدرێژایی ساڵ لە راپۆرتەکانیاندا ئاماژەیان پێداوە. بەپێی یاسا پێویستە دەستبەسەرکراوان بەخێرایی ئاگاداربکرێنەوە لە وردەکارییەکانی تۆمەتی ئاراستەکراو و مافیان بۆ دادگایکردنێکی رەوا و کراوە و گونجاو لەڕووی کاتەوە. بەڵام، بەشێوەیەکی رۆتینی بەرپرسان دەستبەسەرکراوانیان ئاگادارنەکردۆتەوە لە تۆمەتە ئاراستەکراوەکان. دادگاییکردنەکان کراوە بوون، تەنها لە هەندێک کەیسی ئاسایشی نیشتیمانی نەبێت. چەندین تۆمەتبار رووبەڕووی دواکەوتنی ناپێویستی دادگاییکردن بوونەتەوە. 

مافەکانی داوالەسەرکراوان بەپێی یاسا بریتین لە ئامادەبوون لەکاتی دادگاییکردن و مافی دیاریکردنی پارێزەری تایبەت یان دیاریکراو لەلایەن دادگاوە لەسەر تێچووی گشتی ئەگەر پێویستی کرد. دەستنەگەیشتنی گونجاوی داوالەسەرکراوان بە پارێزەری بەرگری کەموکوڕییەکی بەرچاو بووە لە رێکارەکانی لێکۆڵینەوە، دادگاییکردن و تێهەڵچوونەوە. چەندین تۆمەتبار تەنها لەکاتی دادگاییکردندا پارێزەرەکانیان بۆ یەکەم جار بینیوە و دەستگەیشتنی سنوورداریان هەبووە یان هەر نەیانبووە بۆ راوێژی یاسایی لە قۆناغی پێش دادگاییکردن. ئەمە بەتایبەتی راست بووە لە دادگاکانی دژەتیرۆر، کە کارمەندانی دادوەری هەوڵی حوکمدان و سزادانی هەزاران گومانلێکراوی داعشیان داوە لە ماوەیەکی کورتدا، هەندێک جار لەڕێگەی دادگاییکردنی بەکۆمەڵ. 
هاوکات بەپێی یاسا داوالەسەرکراوان مافیان هەیە وەرگێڕی بێبەرامبەر بەکاربهێنن، ئەگەر پێویستی کرد. شیاوی و کارامەیی وەرگێڕەکان جیاوازی زۆری هەبووە. هەندێک کات کونسوڵە بیانییەکان خۆیان وەرگێڕیان دابین کردوە، کاتێک هاووڵاتی خۆیان دادگاییکراوە، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) لە مانگی حوزەیران، راپۆرتیداوە کە لە هەندێک کەیسدا دادگا رێگەچارەی کاتیی دۆزیوەتەوە، بۆ نموونە داوا لە رۆژنامەنووسێکی ئامادە کراوە، وەرگێڕان بکات بۆ تۆمەتبارێکی خەڵکی ترینیداد و تۆباگۆ. کاتێک وەرگێڕ بەردەست نەبووە، دادەواران دادگاییکردنەکەیان دواخستوە و داوالەسەرکراوی بیانییان ناردۆتەوە بۆ بەندینخانە.   

دادوەران بەڵگەکان کۆدەکەنەوە و بڕیار لە تاوانباری یان بێتاوانی دەدەن. تۆمەتباران و پارێزەرەکانیان، بەپێی یاسا، مافیان هەیە رووبەڕووی شاهیدی دژیان ببنەوە و شاهید و بەڵگەی خۆیان پێشکەش بکەن. نابێت ناچاربکرێن وتە پێشکەش بکەن یان ئیعتیراف بکەن. بەڵام هەمیشە تۆمەتباران و پارێزەرەکانیان مافی دەستگەیشتنیان پێنەدراوە بە بەڵگەکان، یان بەرپرسانی حکومەت داوای بەرتیلیان کردوە بەرامبەر دەستگەیشتن بە فایلەکانی کەیسەکە. لە چەندین کەیسدا، دادوەران پشتیان بەستوە بە ئیعتیرافی بەزۆر یان ناچاریی، وەک بەڵگەی سەرەکیی یان تاکە بەڵگە بۆ سزادان، بەبێ پشتڕاستکردنەوەی بە بەڵگەی پزیشکی دادوەری یان وتەی شاهیدی سەربەخۆ. 

لە راپۆرتی مانگی تەموز، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW)، روونی کردۆتەوە کە چۆن دادوەران زۆرجار شکستیانخواردوە لە لێکۆڵینەوە و سزادانی هێزەکانی ئاسایش، کە بانگەشە لەدژیان کراوە کە گومانلێکراوەکانیان ئەشکەنجەداوە، بەتایبەتی ئەوانەی بە تیرۆریزم و هاوکاری داعش تۆمەتبارکراون. لەجیاتی ئەوە، دادوەران زۆرجار ئەو بانگەشانەی ئەشکەنجەدانیان پشتگوێخستوە و تۆمەتبارەکانیان سزاداوە لەسەر بنەمای ئیعتیرافی وەرگیراو بەزۆر یان بەناچاری. لە هەندێک کەیسدا، دادوەران سزای تۆمەتباریان داوە بەبێ فەرمانی دووبارەکردنەوەی دادگایی، تەنانەت پاش ئەوەی راپۆرتی پزیشکی ئاماژەی بە نیشانەکانی ئەشکەنجە کردوە. شارەزایانی یاسایی تێبینیان کردوە، کە نەبوونی پسپۆڕی لە بەڕێوەبردنی بەڵگەی تاوان لەناو دادوەرانی لێکۆڵینەوە و لێکۆڵەرانی پۆلیس، هۆکارە بۆ پشتبەستنی سەرەکییان بە ئیعتیراف. 

یاسا مافی تێهەڵچوونەوەی داوە، ئەگەرچی ماوەی یاسایی سنووردار هەیە بۆ رەوانەکردنی کەیس بۆ دادگای تێهەڵچوونەوە، بەڵام دادگای تێهەڵچوونەوە پێداچوونەوە دەکات بۆ کەیسەکانی تاوان. بەپێی یاسا پێویستە دادگاییکردن دووبارە بکرێتەوە بۆ ئەو تۆمەتبارانەی حوکمدراون بەهۆی ئیعتیرافی بەزۆر یان بەناچاری وەرگیراوە یان بەهۆی بەڵگە پێشکەشکراو لەلایەن هەواڵدەری نهێنییەوە. وەزارەتی داد دەڵێت کە دەسەڵاتداران 7.900 بەندکراویان ئازادکردوە لە بەندینخانەکانی حکومەت لەماوەی نێوان دەرکردنی یاساکە لە 2016 تا 31 تەموز. هەندێک کات دادگاکانی تێهەڵچوونەوە ئەو سزایانەیان پشتڕاستکردۆتەوە کە دراون پاڵپشت تەنها بە ئیعتیرافی بەزۆر یان بەناچاری. 

بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرنجیانداوە کە داواکارانی گشتی و پارێزەرانی بەرگری رووبەڕووی ئاستەنگ بوونەتەوە لەکاتی ئەنجامدانی کارەکانیان، هەروەها دادگاییکردنی زیندانییەکان بەشێوەی ناپێویست دواکەوتوون لەبەر هۆکاری کارگێڕیی. بەپێی کۆمسیۆنی سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەستبەسەرکراوان لە زیندانەکانی ئاسایشی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان ماونەتەوە بۆ ماوەی درێژ تەنانەت پاش بڕیاری دادگا بۆ ئازادکردنیان. پارێزەرانی دابینکراو لەلایەن رێکخراوە ناحکومییە نێودەوڵەتییەکانەوە دەستگەیشتنی بەردەوامیان هەبووە و نوێنەرایەتی یاساییان پێشکەش کردوە بەو نەوجەوانانەی پارێزەریان بۆ دیاری نەکراوە. 

زیندانیی و دەستبەسەری سیاسی

حکومەت هیچ کەسێکی دەستبەسەر وەک زیندانیی یان دەستبەسەری سیاسیی نابینێت و دەڵێت کە هەموو ئەو کەسانەی لە زیندانن یان سزادراون یان بەپێی یاسای تاوان حوکمدراون یان گیراون و لەژێر لێکۆڵینەوەدان و چاوەڕوانی دادگاییکردن دەکەن. سەخت بوو هەڵسەنگاندن بکرێت بۆ ئەم بانگەشانە، بەهۆی نەبوونی شەفافیەتی حکومەت، بەربڵاوی گەندەڵی لە رێکارەکانی دەستگیرکردن، هێواشی بەڕێکردنی کەیس، و دەستگەیشتنی زۆر سنووردار بە دەستبەسەرکراوان، بەتایبەتی ئەوانەی لە زیندانەکانی دژەتیرۆر، هەواڵگری و شوێنە سەربازییەکاندا دەستبەسەرن. نەیارانی سیاسیی حکومەت جەختیان کردەوە لەوەی کە حکومەت خەڵکی زیندانی کردوە، بەهۆی چالاکیی یان بڕوای سیاسیی، لەژێر پەردەی تۆمەتی تاوانەکانی وەک گەندەڵیی تا تیرۆریزم و کوشتن. 
چەند راپۆرتێکی دابڕاو هەبوو لەسەر زیندانی یان دەستبەسەری سیاسی لە هەرێمی کوردستان. بەپێی رێکخراوێکی کۆمەڵی مەدەنی لە هەرێمی کوردستانی عێراق، لە مانگی مایس، ئاسایشی سەربە پارتی دیموکراتی کوردستان، پێشمەرگەیەکی دێرین، کە فەرماندەیەکی ناسراو و ئەندامێکی جیابوەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان بووە و چۆتە پاڵ حیزبێکی ئۆپۆزسیۆن، بۆ ماوەی سێ مانگ دەستبەسەرکردوە. لە مانگی تەموز، قائیمقامی پێشووی ئەلقوش لە پارێزگای نەینەوا، بانگەشەی ئەوەی کرد کە ئاسایش دەستبەرسەریان کردوە، لێیانداوە و پاشان ئازادیان کردوە، بەمەبەستی ئەوەی رێگری لێبکەن لە چونە سەر کار. 

نیاز سەڵاح عزیز، کە لە ساڵی 2012 سزادرا بەهۆی دزەپێکردنی زانیاری پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەست بە ساختەکاری هەڵبژاردن، هێشتا لە زیندانی حکومەتی هەرێمدایە، سەرەڕای تەواوکردنی ماوەی سزاکەی لە 2014. 

رێکارەکان و چارەسەری دادوەری مەدەنیی

تاکەکەسەکان و رێکخراوەکان دەتوانن داوای چارەسەر، یان پێداچوونەوەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بکەن. هاوکات چارەسەری کارگێڕی هەیە، حکومەت بەکارایی چارەسەرە مەدەنی و کارگێڕییەکانی بۆ پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ جێبەجێ نەکردوە، بەهۆی خۆتەرخانکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بۆ بواری ئاسایش، هەروەها بەهۆی کەمی کارمەندانی دادوەری و وابەستەبوونی بە دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە.  

جیاواز لە یاسای فیدراڵی، یاسای هەرێمی کوردستان مافی قەرەبووکردنەوە دەدات بەو کەسانەی کە رووبەڕووی گرتن و دەستبەسەرکردنی نایاسایی بوونەتەوە. وەزارەتی شەهیدان و کاروباری ئەنفالی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەم جۆرە کەیسانە بەڕێوەدەبات. کۆمسیۆنی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستان، راپۆرتیداوە کە نزیکەی 5.000 کەیس (لەناویاندا چەندین کەیسی کۆن) پەسەندکراون بۆ قەرەبووکردنەوە بە پارچە زەویەک، موچەیەکی 10 ساڵی و کرێی خوێندنی زانکۆ بۆ یەک ئەندامی خێزان، بەڵام حکومەت نەیتوانیوە قەرەبووەکان بدات بەهۆی قەیرانی بودجەوە. وەزارەت دەڵێت کە 13.000 کەیسی گرتنی نایاسایی هەیە کە چاوەڕوانی بڕیاری قەرەبووکردنەوەن. 

گەڕاندنەوەی موڵک 

دەستور و یاسا دەستبەسەرداگرتنی موڵک قەدەغە دەکەن، تەنها بۆ سوودی گشتی نەبێت، ئەویش بەرامبەر قەرەبووی دادوەرانە. بەڵام هەندێک هێز و بەرپرسی حکومەت، لە چەند پارێزگایەک، گومانلێکراوان و هاوکارانی داعشیان بەزۆر لە ماڵەکانیان دەرکردوە، خانوو و موڵکیان داگیرکردووە بەبێ رێکاری دادوەری یان قەرەبووکردنەوە.

لە مانگی نیسان، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە هەندێک پۆلیس و بەرپرسی دادوەری لە پارێزگای نەینەوا لەو بڕوایەدان کە یاسای دژەتیرۆر رێگەدەدات بە دەستبەسەرداگرتن و گواستنەوەی یاسایی خاوەندارێتی خانوو یان موڵک، ئەگەر تۆمارکراو بوو بەناوی ئەندامی داعش. لیژنەی قەرەبووکردنەوەی موسڵ، پارێزگای نەینەوا، دەڵێت کە خێزانی ئەندامانی داعش دەتوانن قەرەبوو وەربگرنەوە، ئەگەر ئەستۆپاکی ئاسایشیان لە ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق وەرگرت، بەڵام رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە ئەستۆپاکی نادرێت بە هیچ خێزانێکی گومانلێکراوانی داعش. بەپێی راپۆرتی رێکخراوەکە لە مانگی نیسان، 16 خانووی تۆمارکراو بەناوی گومانلێکراوانی داعش یان خزمەکانیان لە موسڵ، پارێزگای نەینەوا، کە دەستیان بەسەرداگیراوە لەلایەن حەشدی شەعبی، پۆلیسی فیدراڵی یان پۆلیسی خۆجێی یان خێزانی تر؛ لە هەر یەکێک لە کەیسەکان، خاوەنەکەی یان کەسوکارەکەی نەیانتوانیوە موڵکەکانیان وەربگرنەوە، تەنانەت پاش گرتنەبەری رێکاری دادوەری. ژمارەیەک بەرپرسی خۆجێی لە پارێزگای نەینەوا، ددانیان بەوەدا ناوە کە هێزەکانی حکومەت بەم شێوەیە خانوویان نایاسایی داگیرکردەوە یان دەستبەسەرداگرتووە.

هەندێک داگیرکردن و دەستبەسەرداگرتنی خانوو و موڵک پاڵنەری ئیتنی یان مەزهەبییان هەبووە. بۆ نموونە، کەتیبەی 30 شەبەک، کە گروپێکی حەشدی شەعبیە و سەربە ئێرانە، لە رۆژهەڵاتی موسڵ چالاکیی دەکات، بەپێی راپۆرتەکان کەسانی مەسیحی و کاکەیی دەستگیکردوە و گێچەڵی پێکردوون، لەوانە پیاوێکی کاکەیی کە لە مانگی تەموز دەستگیرکرابوو تا رازی بوو خانووەکەی بفرۆشێت بە سەرکردەیەکی حەشدی شەعبی. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە دادوەران و بەرپرسە خۆجێیەکان، زۆرجار بەرتیل وەردەگرن بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەی موڵکداری لەم جۆرە. 

f.دەستوەردانی هەڕەمەکیی و نایاسایی لە تایبەتمەندی، خێزان، ماڵ یان پەیوەندییەکان 

دەستور و یاسا کرداری لەم جۆرە قەدەغە دەکات، بەڵام چەندین راپۆرت هەبوون کە هێزەکانی حکومەت رێزیان لەم قەدەغەکردنانە نەگرتووە. 

هێزە حکومییەکان زۆرجار چوونەتە ماڵان، بەبێ مۆڵەتی دادوەری یان رێگەپێدانی شیاو. 

چەندین راپۆرت هەبوو لەسەر ئەوەی کە هێزەکانی حکومەت و دەسەڵاتە خۆجێیەکان، ئەندامانی خێزانی ئەندامانی داعش یان کەسانی تۆمەتبار بە هاوسۆزی داعشیان سزاداوە. بۆ نموونە، لە هەندێک دۆخدا، رابەرانی کۆمەڵایەتی خۆجێی هەڕەشەیان لە ئەندامانی خێزانەکانیان کردوە کە لە ماڵەکانیان دەریان دەکەن؛ بیلدۆزەر دەدەن لە ماڵەکانیان؛ برینداریان دەکەن یان دەیانکوژن. رێکخراوە ناحکومییە نێودەوڵەتییەکان دەڵێن کە گروپەکانی حەشدی شەعبی، هەزاران خێزانیان بەزۆر ئاوارە کردوە، خانووی هەندێکیان رووخاندوە یان دەستبەسەرداگرتوە، هەندێک دایک و باوکیان ناچارکردوە منداڵەکانیان بەجێبهێڵن، مەڕوماڵاتیان دزیوە، هەروەها ئازاریان گەیاندوە بە هەندێک لە ئاوارە ناوخۆییەکان. هاوکات راپۆرتی بەردەوام هەبوون لەسەر ئەوەی کە هێزەکانی حکومەت، بەتایبەتی حەشدی شەعبی، بەڵام هاوکات پۆلیسی فیدراڵی و پۆلیسی خۆجێی، رێگرییان کردوە لە گەڕانەوەی ئاوارە ناوخۆییەکان بۆ ماڵەکانی خۆیان، سەرەڕای هەبوونی ئەستۆپاکی ئاسایش و رێگەپێدانی حکومەت بۆ گەڕانەوەیان. 

g.پێشێلکارییەکان لە ناکۆکی ناوخۆییدا 

کوشتن: یونامی (UNAMI) راپۆرتیداوە، لە 1 کانونی دووەم تا 31 ئاب، زیاتر 700 کوژرا و 1.300 برینداری مەدەنی هەبوون. ئەمەش دابەزینە بە بەراورد بە نزیکەی 2.800 کوژراو و 3.700 بریندار لەهەمان ماوەدا لە ساڵی 2017. روون نەبوو چەند کەس بەمەبەست کراونەتە ئامانج. 

سەرەڕای شکستی مەیدانی لە کانونی یەکەمی 2017، داعش هێشتا ئەنجامدەرێکی سەرەکیی پێشێلکاری و تاوان بوو. ئەم پێشێلکارییانە بەتایبەتی بەدیدەکران لە پارێزگاکانی ئەنبار، بەغداد، دیالە، کەرکوک، نەینەوا و سەلاحەدین، کە داعش بەشێوەیەکی رۆتینی خەڵکی مەدەنی دەکوشت و دەڕفاند و پەلاماری هێزەکانی ئاسایشی دەدا. بەدرێژایی ساڵ داعش، چەندین تەقینەوە بە ئۆتۆمبیل و تەقینەوەی خۆکوژی ئەنجامداوە. 

لە 15 کانونی دووەم، داعش دوو تەقینەوەی خۆکوژی ئەنجامدا کە بووە هۆی کوشتنی بەلای کەمەوە 27 کەس لە گۆڕەپانی گیران، کە مەیدانی کرێکارانی بەغدادی لێیە. هاوکات داعش بەرپرسیارێتی راگەیاند لە پەلامارێکی خۆکوژی لە 23 مایس لە بەغداد، کە بووە هۆی کوژرانی چوار کەس و برینداربوونی 15 کەس. لە مانگی ئاب، خۆکوژەکانی داعش پەلاماری بنکەی حیزبی سیاسی (ئەلحەل)یاندا لە هیت، ئەنبار، سێ ئەندامی هێزەکانی ئاسایشی عێراقیان کوشت و نۆ کەسی مەدەنییان بریندار کرد، کە یەکێکیان ئافرەتێکی کاندیدی هەڵبژاردنەکان بوو. لە چێشتخانەیەکی نزیک تکریت لە سەلاحەدین لە 12 ئەیلول، لە تەقینەوەیەکی خۆکوژیدا، بەلای کەمەوە شەش کەس کوژران و 42 کەسی برینداربوون؛ کارمەندانی ئاسایش لەو بڕوایەدابوون کە داعش بەرپرسیارە. هاوکات بەپێی راپۆرتەکان بۆمبە چێنراوەکان کە داعش لەدوای شکستی مەیدانی بەجێیهێشتوون، لەگەڵ تەقەمەنی تری پاشماوەی جەنگ، بەردەوام قوربانی مەدەنییان لێدەکەوێتەوە.   
لە مانگی مایس، سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، (کەریم خان)ی وەک نێردەی تایبەت و سەرۆکی تیمی لێکۆڵینەوە دیاریکرد بۆ لێپرسینەوە لە داعش، کە بەپێی بڕیاری (2379)ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزراوە، بۆ پاڵپشتیکردنی هەوڵە ناوخۆییەکان بۆ لێپرسینەوە لە داعش. ئەرکی تیمی لێکۆڵینەوە بریتییە لە کۆکردنەوە، پاراستن و هەڵگرتنی بەڵگەکان لە عێراق، پەیوەست بەو کردارانەی دەچنە چوارچێوەی تاوانەکانی جەنگ، تاوان دژی مرۆڤایەتی و جینۆساید کە لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون – تیمەکە بەفەرمی لەمانگی ئابدا دەستبەکاربوو.  

رفاندن: راپۆرتی بەردەوام هەبوون لەسەر بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لەلایەن یان بەناوی هێزە حکومییەکان، لەوانە هێزەکانی ئاسایشی عێراق، پۆلیسی فیدراڵی، حەشدی شەعبی، پێشمەرگە و ئاسایش، هەروەها لەلایەن میلیشیا ناحکومییەکان و باندەکانی تاوانەوە. داعش بەرپرسیار بوو لە زۆربەی رفاندن و بێسەروشوێنکردنە زۆرەملێکان و زۆرجار هێزە حکومییەکانی دەکردە ئامانج. پۆلیسی موسڵ راپۆرتیداوە کە نزیکەی 11.000 مەدەنی هێشتا بێسەروشوێنن لە شارەکە لەکاتی داگیرکردنی لەلایەن داعش و ئازادکردنیەوە.  

داعش بەرپرسیارێتی راگەیاند بۆ پەلاماری 20 ئادار لە خاڵێکی پشکنینی ساختە لەسەر رێگەی خێرای نێوان بەغداد و کەرکوک لە قەزای سەرحە، پارێزگای دیالە، کە پەلاماردەرەکان هەشت ئەفسەری پۆلیسی فیدراڵیان رفاند. پاش چەند رۆژێک داعش ڤیدیۆی کردەکەی بڵاوکردوە. 

دەسەڵاتداران راپۆرتیانداوە کە تا مانگی ئەیلول، زیاتر لە 3.200 ئیزیدی، کە زۆرینەیان ئافرەت و منداڵن، هێشتا لای داعش دەستبەسەرن لەناو و لە دەرەوەی وڵات، کە رووبەڕووی کۆیلایەتی سێکسی و ئیستیغلال، هاوسەرگیری بەزۆر و پێشێلکاری تر بوونەتەوە. بەپێی وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئاینیی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تا تشرینی یەکەم زیاتر لە 3.300 ئێزیدی رایانکردوە، رزگارکراون یان ئازادکراون لە داعش. لە ساڵی 2014ەوە تا مانگی ئاب، ئۆفیسی رزگارکردنی ئێزیدییەکان، کە لەلایەن سەرۆک وەزیران نێچێرڤان بارزانییەوە دامەزراوە، زیاتر لە 10 ملیۆن دۆلاری خەرجکردوە بۆ رزگارکردنی ئێزیدییە دیلەکان لای داعش. 

راپۆرتێکی مانگی تەموزی (نیو یۆرک تایمز) باس لە کچێکی شانزە ساڵانی ئێزیدی دەکات کە ناوی (سوهەیلە)یە، پاش سێ ساڵ لە دەستبەسەری و کۆیلایەتی سێکسی لای داعش لە عێراق رایکردوە پاش ئەوەی لە بۆمبارانی فڕۆکەدا ئەو کەسەی دەستبەسەری کردبوو کوژرا. 

رێکخراوێکی مەدەنی لە هەرێمی کوردستانی عێراق راپۆرتیداوە کە داعش و باندەکانی تاوان بازرگانیانی نێودەوڵەتییان بە ئافرەت و منداڵی ئێزیدییەوە کردوە، بەتایبەتی لە سوریا و تورکیا، بەڵام هاوکات لە میسر، سعودیە، دەوڵەتەکانی کەنداو، ئەوروپا، ئەفگانستان، پاکستان و کۆماری چیچانی روسیا. بەپێی راپۆرتەکە ئەمە بازرگانیکردن بە ئەندامانی جەستەش لەخۆدەگرێت.  

کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابدا راپۆرتیداوە کە 600 تورکمانی رفێندراو لەلایەن داعشەوە، کە زیاتر لە 120یان منداڵ بوون، هێشتا نادیارن، لەکاتێکدا کە رێکخراوێکی مەدەنی تورکمانی راپۆرتیداوە کە زیاتر لە 1.300 تورکمان هێشتا بێسەروشوێنن. رێکخراوەکە بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەڵگەیان هەیە داعش بازرگانی بە ئافرەتە تورکمانەکانەوە کردوە لە تورکیا، سوریا و کۆماری چیچانی روسیا. 

وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئاینیی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی تشرینی یەکەم راپۆرتیداوە کە 250 مەسیحی رایانکردوە، رزگارکراون یان لای داعش ئازادکراون، بەڵام هێشتا نزیکەی 150 کەس بێسەروشوێنن. بەپێی وەزارەتی پێشمەرگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، زیاتر لە 60 پێشمەرگە کە لەکاتی شەڕەکاندا لەگەڵ داعش بە بارمتە گیراون، هێشتا بێسەروشوێنن. 

پێشێلکاریی جەستەیی، سزا و ئەشکەنجە: راپۆرتەکانی گروپە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن کە هێزە حکومییەکان، لەوانە پۆلیسی فیدراڵی، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، حەشدی شەعبی و ئاسایش پێشێلکارییان بەرامبەر زیندانیی و دەستبەسەرکراوان کردوە، بەتایبەتی عەرەبە سوننەکان. پاش شکستی مەیدانی لە کانونی یەکەمی 2017، تواناکانی داعش بۆ بەدیلگرتنی خەڵک زۆر کەمبۆتەوە. 

منداڵی سەرباز: هیچ راپۆرتێک نەبوو کە وەزارەتەکانی ناوخۆ یان بەرگری حکومەتی ناوەند منداڵان دادەمەزرێنێت بۆ خزمەتکردن لەناو هێزەکانی ئاسایش. حکومەت و رابەرانی ئایینی شیعە بەڕوونی قەدەغەیان کردوە منداڵانی خوار 18 ساڵان لە شەڕدا خزمەت بکەن. بەپێچەوانەی ساڵانی رابوردو، بەڵگە نەبوو لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەسەر خزمەتکردنی منداڵان لە بەرەکانی جەنگ. بەڵام حکومەتی عێراق رووبەڕووی ئاستەنگ بۆتەوە، لەکاتی هەوڵدان بۆ نمایشکردنی کۆنترۆڵ لەسەر هەندێک یەکەی حەشدی شەعبی، ئەمەش تواناکانی حکومەتی سنووردارکردوە بۆ رێگرتن لە بەسەربازکردنی منداڵ لەلایەن ئەم گروپانەوە، لەناویاندا ئەو یەکانەی ئێران پاڵپشتیان دەکات وەک میلیشیاکانی عەسائیبی ئەهلی حەق، بزوتنەوەی حیزب اللە النجبا‌و، کەتائیبی حزب اللە. لە مانگی مایس گروپی کاری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری منداڵان و شەڕی چەکداری، لە راپۆرتەکەیدا نیگەرانی دەربڕیوە لەوەی کە لە ساڵی 2017 حکومەت نەیتوانیوە رێگری بکات لە یەکەکانی حەشدی شەعبی بۆ بەکارهێنانی منداڵ لە باشوری عێراق، وەک پارێزگاکانی نەجەف و قادسیە، کە منداڵیان کردوە بە سەرباز و کەمپی راهێنانی سەربازییان بۆ منداڵانی قوتابخانە ئامادەییەکان کردۆتەوە، کە هەندێکیان تەمەنیان لەخوار هەژدە ساڵە. تیمی کاری نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر منداڵ و پێکدادانی چەکداری پشتڕاستی 10 رووداوی کردۆتەوە پەیوەست بە 19 کوڕ لە سەرانسەری وڵات لەمیانەی چارەکی یەکەمی ساڵ، کە بریتی بوون لە: پێنج بەسەربازکردن لە موسڵ، چوار کوشتن، و 10 برینداربوون لە ئەنجامی کەرەستەی تەقەمەنی لە پارێزگاکانی نەینەوا، کەرکوک و سەلاحەدین. رێکخراوەکانی بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە هەندێک گروپی حەشدی شەعبی، لەوانە عەسائیبی ئەهلی حەق و حیزب اللە النجبا‌و، بەردەوامبوون لە بەسەربازکردنی کوڕانی گەنجی خوار 18 ساڵان، بۆ شەڕکردن لە سوریا و یەمەن.  

لە سەرەتای 2018ەوە، چەندین سەرچاوە راپۆرتیانداوە کە پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)، یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) و یەکینەکانی بەرخۆدانی شەنگال (یەبەشە) کە میلیشیایەکی ئێزیدییە و بنکەی لە شەنگال لە پارێزگای نەینەوا و هەرێمی کودستانی عێراقە، بەردەوام بوون لە بە سەربازکردن و بەکارهێنانی منداڵان. بەپێی رێکخراوی ناحکومی ئێزیدی (یەزدا)، لە کۆی 400 منداڵی ئێزیدی کە تەمەنیان لە خوار 18 ساڵان بووە و لەلایەن (پەکەکە) و (یەبەشە)ەوە کراون بە سەرباز، نزیکەی 100 منداڵیان تا مانگی تشرینی دووەم، لەناو میلیشیاکاندا ماونەتەوە، بەڵام زۆربەی ئەوانی تر گەڕاونەتەوە ناو خێزانەکانیان. 

لە ساڵانی رابوردودا، داعش ناسرابوو بە بەکارهێنانی منداڵ و بەسەربازکردنیان. بەهۆی شکستی مەیدانی داعش لە ساڵی 2017، زانیاری کەم بەردەست بوو لەسەر بەکارهێنانی منداڵان لەلایەن داعشەوە لە وڵات لەماوەی ساڵدا. 

لە مانگی شوبات (واشنتن پۆست) باس لە ئەزموونی کوڕێکی خەڵکی نەینەوا دەکات کە لەلایەن داعشەوە بەکارهێنراوە لە تەمەنی 17 ساڵی بۆ ئەوەی خواردن بۆ جەنگاوەرەکان دروست بکات. پاش چەند مانگێک، مامێکی لەناو حەشدی شەعبی، دەیکات بە سیخوڕ بەسەر داعشەوە لە بەرامبەردا بڕی سێ ملیۆن دیناری عێراقی (2.514 دۆلار)ی پێدەدات. بەپێی راپۆرتەکان داعش کوڕەکەی بەندکردوە پاش ئەوەی بینیویانە وێنەدەگرێت. دواتر کوڕەکە رایکردوە، بەڵام لەلایەن هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەستگیرکراوە و سزای بەندکران دراوە و ئێستا لە چاکسازییە لە هەرێمی کوردستان. 

هەروەها بڕوانە راپۆرتی ساڵانەی وەزارەتی دەرەوە، راپۆرتی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەم لینکە: 
www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/

پێشێلکاری تری پەیوەست بە پێکدادان: پێکدادان ژیانی سەدان هەزار کەسی لە سەرانسەری وڵاتدا شێواند، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی بەغداد، ئەنبار و نەینەوا.   

هێزە حکومییەکان، لەوانە هێزەکانی ئاسایشی عێراق، حەشدی شەعبی و پێشمەرگە بەربەستیان لەسەر رێگەکان دانابوو کە بوونە هۆی ئاستەنگکردنی هاتوچۆی هاوکاری مرۆیی بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەی کە پێویستیان بوو، بەتایبەتی لە ناوچە جێناکۆکەکانی وەک شەنگال، لە پارێزگای نەینەوا. خاڵەکانی پشکنینی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی ئەوانەی پارتی دیموکراتی کوردستان، ئاستەنگیان دروست کرد بۆ هاتوچۆی خۆراک، دەرمان و کەرەستەی پزیشکی و کاڵای تر بۆ هەندێک لە ناوچەکان. 

راپۆرتەکان دەڵێن کە بە ئامانجکردنی وێرانکردنی ژێرخانی مەدەنی لەلایەن داعشەوە دیاردەیەکی بەربڵاوبووە، لەوانە پەلاماردانی ژێرخانی کارەبا و ئاو لە کەرکوک و پارێزگاکانی تر. 

بڕگەی 2. رێزگرتن لە ئازادییە مەدەنییەکان، لەوانە:

a.ئازادی دەربڕین و ئازادی راگەیاندن 

دەستور مافی ئازادی دەربڕینی بە ئازادی راگەیاندنیشەوە بەخشیوە، بەمەرجێک کە نابێت پێشێلی نیزام و ئادابی گشتی بکات، پاڵپشتی دەرببڕێت بۆ حیزبی بەعسی قەدەغەکراو، یان بانگەشە بکات بۆ گۆڕینی سنووری وڵات لەڕێگەی توندوتژییەوە. سنووردارکردنی سەرەکیی لەسەر پیادەکردنی ئەم مافانە لەلایەن تاکەکەس و میدیاوە بریتی بوو لە خود-سانسۆرکردن بەهۆی ترسی راستەقینە لە تۆڵەسەندنەوە لەلایەن حکومەت، حیزبە سیاسییەکان، هێزە ئیتنی و مەزهەبییەکان، گروپە تیرۆریستی و توندڕەوەکان یان باندە تاوانکارەکان. 

ئازادی دەربڕین: سەرەڕای پاراستنی دەستوریی بۆ ئازادیی دەربڕین، هەندێک کات چاودێری و سانسۆری حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستان، بوونەتە هۆی دەستوەردان لە کارەکانی راگەیاندن، هەندێک جار بوونەتە هۆی داخستنی کەناڵی راگەیاندن، سنووردارکردنی رووماڵ، رەتکردنەوەی دەستگەیشتن بە زانیاری گشتی و دەستوەردان لە خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت. کەسەکان توانیویانە بەڕێگەی گشتی یان تایبەت رەخنە لە حکومەت بگرن، بەڵام ترسی کاردانەوەیان هەبووە. 

هێزەکانی حکومەتی ناوەندیی و حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو خۆپیشاندەر و چالاکوانانەیان دەستگیرکردوە کە رەخنەگری دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیی و حکومەتی هەرێمی کوردستانن، ئەمەش بەپێی وتەی بەرپرسانی حکومەت، پەیوەندییەکانمان لەگەڵ رێکخراوە ناحکومییەکان و راپۆرتەکانی راگەیاندنەکان. 

لە مانگی مایس دانیشتوانی ناسریە، پارێزگای زیقار، خۆپیشاندانیان کرد لەدژی بێسەروشوێنکردنی چالاکوانێکی مەدەنی لە 8 مایس، کە وتاری لە دژی گەندەڵی نووسیوە و رەخنەی لە حیزبە سیاسییەکان گرتبوو. خوپیشاندەران داوایان لە حکومەتی خۆجێی و هێزەکانی ئاسایش کرد، لێکۆڵینەوە بکەن و ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکە بڵاوبکەنەوە.  

لە مانگی تەموز تۆڕی راگەیاندنی عێراق، سکرتێری نووسینی گۆڤاری تۆڕی راگەیاندنی عێراقی دەرکرد، پاش ئەوەی رەخنەی لە حکومەت گرت لەسەر پێگەی تایبەتی خۆی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و پاڵپشتی دەربڕی بۆ خۆپیشاندەران لە بەسرە. لە مانگی ئەیلول، کەناڵی تەلەڤزیۆنی ئەلحوڕە، هەڕەشەی تووندوتیژی لێکرا، پاش بڵاوکردنەوەی کۆمەڵێک بابەت کە وەک بڵاوکردنەوەی روانگەی دژە ئێرانی دەبینرا. هەندێک لە رەخنەگرانی حکومەت لەسەر ئەنتەرنێت ناوی خوازراو بەکاردەهێنن، بۆ خۆپاراستن لە تۆڵەی حکومەت و گروپە چەکدارەکانی سەربە بەرپرسە هەڵبژێردراوەکان. بۆ نموونە، لە 26 و 27ی ئادار، هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، رێگرییان کرد لە پەیامنێرانی چەند تەلەڤزیۆنێکی هەرێمی کوردستانی عێراق، بۆ رووماڵکردنی خۆپیشاندانەکانی مامۆستایان و فەرمانبەران لەدژی دواکەوتنی موچە، لە چەند شوێنێکی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک. لە 26 مایس، هێزەکانی ئاسایشی دهۆک رۆژنامەنووسی فریلانس (مستەفا ساڵح بامەڕنێ)یان بۆ ماوەی دە رۆژ دەستگیرکرد، لەسەر رەخنەگرتن لە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان. 

ئازادی رۆژنامەوانی و راگەیاندن: راگەیاندنەکان چالاکن و دەربڕی چەندین بۆچوونن، کە بەگشتی بەرجەستەی دیدگای سیاسیی خاوەنەکانیان دەکەن. هاوکات راگەیاندن پەیڕەوی خود-سانسۆری کردوە بەمەبەستی پابەندبوون بە سنووردارییەکانی حکومەت لەدژی "پێشێلکردنی نیزامی گشتی"، هەروەها بەهۆی ترس لە تۆڵەسەندنەوە لەلایەن حیزبە سیاسییەکان، میلیشیاکان، گروپە تیرۆریستیەکان، رێکخراوە تاوانکارەکان و کەسانی تایبەت، لەناویاندا کەسایەتییە سیاسییەکان. ئەو کەناڵانەی راگەیاندن، کە ناتوانن تێچووی پەخش پڕبکەنەوە لەڕێگەی داهاتی ریکلام، زۆرجار پشت دەبەستن بە کۆمەکی لایەنە سیاسییەکان، کە دەبێتە هۆی رووماڵکردنی لایەندار. حیزبە سیاسییەکان کاریگەریی زۆریان هەیە لەسەر، یان کۆنترۆڵی تەواوەتی، زۆرینەی ئەو چەند سەد رۆژنامە و هەفتەنامە چاپکراوە دەکەن کە دەردەچن، لەگەڵ دەیان کەناڵی رادیۆ و تەلەڤزیۆن.  

رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان دەڵێن، لە هەرێمی کوردستانی عێراق راگەیاندنی سەربەخۆ کەمبۆتەوە، چونکە ناتوانن کێبەرکێ لەگەڵ راگەیاندنە گەورەکانی حیزبە سیاسییەکان و بەرپرسەکان بکەن. بەڕای شارەزایانی راگەیاندنی ناوخۆیی، راگەیاندنە حیزبییەکان، رۆژنامەنووسان بەکاردەخەن و لە راگەیاندنی سەربەخۆ دووریان دەخەنەوە، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازتربوونی راگەیاندنی سەربەخۆ. لە 5 حوزەیران، هەفتەنامەی سەربەخۆی ئاوێنە لە چاپکردن وەستا بەهۆی کێشەی داراییەوە. 

پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، دوو حیزبە سەرەکییەکەی هەرێمی کوردستان، ئەولەویەتی دەستگەیشتن دەدەن بەو راگەیاندنانەی سەربە خۆیانن. لە ناوچەی دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستان، تەلەڤزیۆنی کوردستان، رووداو و (K24) دەستیان دەگات بە هەموو شوێن و زانیارییە گشتییەکان، لەکاتێکدا لە ناوچەی دەسەڵاتی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە پارێزگای سلێمانی، تەلەڤزیۆنی کوردسات و گەلی کوردستان هەمان ئیمتیازیان پێدراوە. بەپێچەوانەوە ئەو راگەیاندنانەی سەربە حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکانن یان پەیوەست نین بە هیچ حیزبێکەوە، دەستگەیشتنیان سنووردارە بە زانیارییە گشتییەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق. 

لە 27 ئادار، ئاسایشی فڕۆکەخانەی هەولێر رێگریان کرد لە تیمەکانی رادیۆ و تەلەڤزیۆنی نالیا و تەلەڤزیۆنی پەیام بۆ رووماڵکردنی کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانی بەڕێوەبەری فڕۆکەخانەی هەولێر. لە 5 تەموز، ئۆفیسی سەرۆک وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، رێگرییان کرد لە تەلەڤزیۆنی (KNN) بۆ رووماڵکردنی کۆنفرانسی رۆژنامەوانی سەرۆک وەزیران لە هەولێر. 

هەندێک کات هێزەکانی حکومەت رێگرییان لە رووماڵی رۆژنامەنووسان کردوە، بە بیانوی هۆکاری ئاسایش. هەندێک رێکخراوی راگەیاندن راپۆرتیانداوە لەسەر دەستگیرکردن و گێچەڵ بە رۆژنامەنووسەکانیان، هەروەها لەسەر هەوڵەکانی حکومەت بۆ رێگری لێکردنیان لە رووماڵی پرسە سیاسییە هەستیارەکان، لەوانە پرسی ئاسایش، گەندەڵی و شکستی حکومەت بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاری گونجاو. 

لە مانگی حوزەیران پۆلیس لە فەللوجە، پارێزگای ئەنبار رۆژنامەنووسێکی دەستگیرکرد، کە بەدواداچوونی دەکرد بۆ تێوەگلانی بەرپرسانی شارەوانی لە سکانداڵێکی موڵک و زەوی. بەپێی رێکخراوی رۆژنامەنووسانی بێسنوور (RSF)، پۆلیس زانیاریان نەداوە بە رۆژنامەنووسەکە لەسەر هۆکاری دەستگیرکردنی، دواتر بێ ئاراستەکردنی تۆمەتی فەرمی، پاش سێ رۆژ ئازادییان کردوە. 

چەندین گروپی داکۆکیکردن لە ئازادیی رۆژنامەگەری، راپۆرتیانداوە لەسەر چەندین پێشێلکاری رۆژنامەوانیی لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، لەوانە رێگری جەستەیی لە دەستگەیشتنی رۆژنامەنووسان بە شوێنی رووداو و کۆنفرانسی رۆژنامەوانی. لە مانگی ئادار، دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستانی عێراق چەند کەناڵێکی هەواڵیان داخست و رۆژنامەنووسانیان دەستگیرکرد، لەسەر رووماڵکردنی خۆپیشاندانە ناوخۆییەکان کە داوای خزمەتگوزاری بنەڕەتیی حکومییان دەکرد. لە 26 و 27 ئادار، هێزەکانی ئاسایش، بۆ ماوەی چەند کاتژمێرێک ئەندامی تیمی کەناڵی پەیام و پەیامنێری کەناڵی سپێدە (ئاکار فارس)یان دەستبەسەرکرد، بە تۆمەتی رووماڵکردنی خۆپیشاندانەکان. پۆلیسی کوردی تەلەڤزیۆنی (Khakbeer TV)یان داخست و کەرەستەکانی پەخشی (NRT)یان لە تیمی تەلەڤزیۆن سەند. 

توندوتیژی و گێچەڵ: بەپێی راپۆرتی لیژنەی پاراستنی رۆژنامەنووسان (CPJ)، تا مانگی تشرینی یەکەم هیچ رۆنامەنووسێک لەناو وڵاتدا نەکوژراوە.

رووماڵکردن لە ناوچە ئازادکراوەکان لە داعش هێشتا سەخت و مەترسیدار بوو. رۆژنامەنووسان، کە رووماڵی پێکدادانە چەکدارییەکانیان دەکرد لەنێوان هێزەکانی حکومەت، میلیشیاکان و پاشماوەکانی داعش، رووبەڕووی هەڕەشەی راستەقینە بوونەتەوە. بەرپرسانی سەربازی بە ئاماژەدان بە رەچاوکردنی سەلامەتی، هەندێک کات رێگرییانکردوە لە دەستگەیشتنی رۆژنامەنووسان بە ناوچەکانی شەڕی چالاک. 

کارمەندانی راگەیاندن هەندێک کات راپۆرتیانداوە کە سیاسییەکان، بەرپرسانی حکومەت، دەزگاکانی ئاسایش، پێکهاتە خێڵەکییەکان و بازرگانان، فشاریان خسۆتە سەریان بۆ بڵاونەکردنەوەی وتاری رەخنەیی. رۆژنامەنووسان راپۆرتیانداوە لەسەر رووداوی توندوتیژی، ترساندن، هەڕەشەی کوشتن و گێچەڵ لەلایەن حکومەت یان حیزبە سیاسییەکانەوە.

بەپێی راپۆرتەکان، لە مانگی تەموز، پۆلیس چەکی کارەبایی بەکارهێناوە لەدژی سێ رۆژنامەنووس و هەڕەشەی لێکردوون و بۆ ماوەی سێ کاتژمێر دەستبەسەری کردوون، کە سەرقاڵی رووماڵکردنی خۆپیشاندانەکان بوون لە فڕۆکەخانەی پارێزگای نەجەف. بەپێی (RSF) هەر سێ رۆژنامەنووسەکە ئاشکرا دیاربوو کە رۆنامەنووسن کاتێک پۆلیس پەلاماری داون. (CPJ) راپۆرتیداوە کە لە نێوان 14 تەموز تا 6 ئەیلول بەلای کەمەوە حەوت رۆژنامەنووس پەلاماردراون یان دەستبەسەرکراون لەلایەن پۆلیس و حەشدی شەعبییەوە، کاتێک رووماڵی خۆپیشاندانەکانیان کردوە لەدژی گەندەڵی حکومەت و کەمیی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان لە چەندین شار لە سەرانسەری وڵات، هەروەها ئۆفیسی دوو کەناڵی راگەیاندنی ناوخۆیی لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە ئاگری تێبەردرا. 

لە سەرانسەری هەرێمی کوردستانی عێراق، چەندین راپۆرت هەبوو لەسەر لێدان، دەستبەسەرکردن و هەڕەشەی کوشتن، لەدژی کارمەندانی راگەیاندن. لە هەندێک کەیسدا پەلاماردەران بەرگی سەربازی یان پۆلیسی حکومەتی هەرێمی کوردستانیان پۆشیوە. رێکخراوە مەدەنییەکانی ئازادی رۆژنامەوانی، دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان تۆمەتباردەکەن بە دەستگیرکردنی نایاسایی کارمەندانی کەناڵەکانی راگەیاندن، گێچەڵ لەڕێگەی توندوتیژی جەستەییەوە، هەروەها ئەشکەنجە پەیوەست بە دەستگیرکردنی ئەو رۆژنامەنووسانەی رووماڵی خۆپیشاندانەکانی مانگی ئاداریان دەکرد. بەپێی رێکخراوێکی ناحکومیی ناوخۆیی، لە 27 ئادار، هێزەکانی ئاسایش لە ئاکرێ، پارێزگای دهۆک، پەلاماری تیمی تەلەڤزیۆنی (کوردسات)یان داوە و لێیان داون، لە ئەنجامدا رۆژنامەنووس (دڵبرین غازی) برینداربووە و بۆ ماوەی دوو کاتژمێر دەستبەسەریان کردوە. لە 24 مایس، بەرپرسی باڵای بزووتنەوەی گۆڕان، (سەرکەوتی کوبە) و پاسەوانەکانی، لە رۆژنامەنووس (سەباح علی قارەمان)یان داوە لەسەر رەخنەگرتن لە بەرپرسانی گۆڕان. 

سانسۆر یان سنووردارکردنی ناوەڕۆک: یاسا بەرهەمهێنان، هاوردەکردن، بڵاوکردنەوە یان هەڵگرتنی بابەتی نووسراو، کێشراو، فۆتۆگراف یان فیلم قەدەغە دەکات کە پێشێلی ئادابی گشتی بکات. سزاکان بۆ حوکمدان بریتین لە غەرامە و زیندانیکردن. ترس لە تۆڵەسەندنەوەی توندوتیژ، بەهۆی بڵاوکردنەوەی راستییەکان یان بۆچوونی رەخنەیی لە لایەنە سیاسییەکان، بۆتە بەشێک لە دەربڕینی ئازاد. پێویستە وەزارەتی رۆشنبیری هەموو ئەو کتێبانە پەسەند بکات کە بڵاودەکرێنەوە یان هاوردە دەکرێنە ناو وڵات، لێرەوە نووسەران دەخاتە ژێر سانسۆرەوە. 

بەرپرسانی گشتی کاریگەرییان هەیە لەسەر ناوەڕۆک لەڕێگەی پاداشتدانەوەی رووماڵی ئەرێنی لەڕێگەی بەرتیل، بەخشینی پارە، زەوی، دەستگەیشتن بە شوێنەکان و سوودی تر بۆ رۆژنامەنووسان، بەتایبەتی ئەندامانی سەندیکای رۆژنامەنووسانی نزیک لە حکومەت. ئەم سنووردارییانە درێژبوونەوە بۆ کەناڵە تەلەڤزیۆنە ئەهلییەکان کە لە دەرەوەی وڵات کاردەکەن.  

لەکاتی هەڵبژاردنە گشتییەکانی مانگی مایس، حکومەت دەستگەیشتینی راگەیاندنی بە بنکەکانی دەنگدان سنووردار کردبوو و کۆنفرانسی رۆژنامەوانی تەنها بۆ کەناڵەکانی دەوڵەت و کەناڵێکی پان-عەرەبی ئەنجام دەدا. رێکخراوی ناحکومی (چاودێری ئازادی رۆژنامەوانی (JFO)) رەخنەی لە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان گرت لەسەر نەبوونی شەفافیەت لەکاتی پرۆسە دیموکراسییەکەدا. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان چاودێری زیاتری خستە سەر ئەو دەقانەی کە بە تێڕوانینی حکومەت دەچنە چوارچێوەی توندوتیژی ئاینییەوە. لیژنەیەکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، کە پشکنین ئەنجام دەدات بۆ کتێبەکان پێش بڵاوکردنەوە و مۆڵەتی چاپکردن نەدراوە بە چەندین کتێب لەبەر ئەم هۆکارە. لەکاتێکدا لە ساڵی 2017 هەرێمی کوردستان 200 کتێبی جیهانی قەدەغەکرد لە فرۆشتن لە پێشانگای نێودەوڵەتی کتێب لە هەولێر، لە پێشانگای ئەمساڵی کتێب، حکومەتی هەرێمی کوردستان کەمتر لە 40 کتێبی قەدەغەکرد – کە هەموویان لە هەرێمی کوردستان بوون. 

یاساکانی ناوزڕاندن: یاسای تاوان و یاسای مەدەنی، ناوزڕاندن قەدەغە دەکەن. زۆرێک لە راگەیاندنەکان گلەیی دەکەن کە یاساکانی ناوزڕاندن رێگرە لە ئەنجامدانی پیشەکەیان بە ئازادی، لەڕێگەی دروستکردنی ترسی بەهێز لە دادگاییکردن، ئەگەرچی خود-سانسۆری بەربڵاو و وابەستەیی سیاسییش هاوکات رێگرن لە ئەدای رۆژنامەوانی. بەرپرسە گشتییەکان هەندێک جار پەنادەبەن بۆ تۆمارکردنی سکاڵا لەدژی ناوزڕاندن، کە لە هەندێک کەیسدا بۆتە هۆی سزای غەرامە لەسەر کەناڵەکانی راگەیاندن و بەڕێوەبەرانی نووسین، زۆربەی جار بەهۆی بڵاوکردنەوەی وتار کە تۆمەتی گەندەڵی تێدایە. بەپێی رێکخراوە ناوخۆییەکانی ئازادی راگەیاندن، کاتێک کەیسەکان دەچنە دادگا، بەگشتی دادگاکان پاڵپشتی رۆژنامەنووسان دەکەن. بەپێی یاسای هەرێمی کوردستان ناوزڕاندن تاوانە، هەروەها لەسەر بنەمای ئەمە دادوەرەکان دەتوانن فەرمانی دەستگیرکردن دەربکەن بۆ رۆژنامەنووسان.  

کاریگەری ئەکتەرە ناحکومییەکان: ئەکتەرە ناحکومییەکان و نمیچە حکومییەکان، لەناویاندا گروپە میلیشیاییەکانی دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت، گروپە تیرۆریستەکان و باندەکانی تاوان، هەڕەشەی توندوتیژی لە رۆژنامەنووسان دەکەن لەسەر رۆماڵکردنی بابەتە هەستیارەکان. بەپێی راپۆرتەکان گروپەکانی حەشدی شەعبی سەربە ئێران، هەڕەشەی کوشتن و هەڕەشەی تری توندوتیژییان ناردوە بۆ رۆژنامەنووسان و ئەندامانی کۆمەڵی مەدەنی کە رووماڵی خۆپیشاندانەکانی مانگی ئەیلولی پارێزگای بەسرەیان کردوە. 

ئازادی ئەنتەرنێت 

حکومەت دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێتی سنووردار کردوە یان پچڕاندوە و سانسۆری خستۆتە سەر بابەتەکانی سەر ئەنتەرنێت، هەروەها راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی حکومەت چاودێری پەیوەندییە تایبەتەکانی سەر ئەنتەرنێت دەکات، بەبێ دەسەڵاتی یاسایی گونجاو. سنووردارییەکانی حکومەت لەسەر دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێت بە نهێنی ئەنجام دەدران، بەڵام حکومەت نکوڵی دەکات لە چاودێریکردنی پەیوەندییە تایبەتەکان بەبێ دەسەڵاتی یاسایی گونجاو. سەرباری سنووردارییەکان، کەسایەتییە سیاسییەکان و چالاکوانان ئەنتەرنێتیان بەکارهێنا بۆ رەخنەگرتن لە سیاسییەکان، جوڵاندنی ناڕەزاییەکان بۆ خۆپیشاندان، هەروەها بانگەشە بۆ کاندیدەکان لەڕێگەی کەناڵەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە. 

حکومەت ددانیناوە بەوەدا کە دەستوەردانی کردوە لە دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێت لە هەندێک لە ناوچەکانی وڵات بەهۆی خراپبوونی دۆخی ئاسایش و خراپ بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەلایەن داعشەوە. هاوکات راپۆرت هەبوون کە بەرپرسانی حکومەت هەوڵیانداوە ئەو پەیجانەی فەیسبوک و تویتەر بسڕنەوە کە رەخنەگرن لە حکومەت بە بیانوی "گوتاری کینە" ئەگەرچی لەمەدا سەرکەوتوو نەبوون. 

لە 16 تەموز، رێکخراوی (JFO) راگەیاندنێکی رۆژنامەوانی دەرکرد و رەخنەی لە حکومەت گرتوە لەسەر بڕینی خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت و بلۆککردنی پێگەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لەسەرانسەری وڵات، کە بە بڕوای (JFO) ئەمە هەوڵێک بوو سنووردارکردنی ناڕەزایەتییەکان لەدژی نەبوونی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان، کە لە باشور و ناوەڕاستی عێراق دەستیپێکردبوو. حکومەت نکوڵی کرد لە بلۆککردنی خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت لەکاتی پشێوییەکاندا و پچڕانەکەی گەڕاندوە بۆ گرفتەکانی ژێرخان، ئەگەرچی (VPNs) بەردەوام بوون لە کارکردن.  

لە راپۆرتی مانگی تەموز، رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی باس لەوە دەکات کە، چۆن هێزەکانی حکومەت، پاش ئەوەی بەمەبەست ئەنتەرنێتیان لەکارخستوە لە بەغداد و باشوری وڵات، پەلاماری خۆپیشاندەرانی ئاشتیانەیان داوە. شاهیدەکان بە رێکخراوە ناحکومییەکانیان گوتوە کە حکومەت لە کاتە هەستیارەکاندا ئەنتەرنێتی دادەخست، بۆ ئەوەی بەکارهێنانی هێزی لەڕادەبەردەر لەلایەن هێزەکانی حکومەتەوە پەردەپۆش بکات کە لەدژی مەدەنییەکان بەکاریاندەهێنا، لەوانە بەکارهێنانی فیشەکی زیندوو، کە بووە هۆی کوژرانی هەشت کەس لە مانگی تەموز (بڕوانە بڕگەی 2.b). 

حکومەت داوای لە دابینکارانی خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت دەکرد رۆژانە بۆ ماوەی چەند کاتژمێرێک ئەنتەرنێت بکوژێننەوە، لەکاتی تاقیکردنەوەکانی قوتابخانەکان، بەمەبەستی رێگریکردن لە کۆپی (غش) لە تاقیکردنەوە نیشتیمانییەکان. لە مانگی ئەیلول رێکخراوی ناحکومی (AccessNow) راپۆرتیداوە کە وەزارەتی پەیوەندییەکان بۆ ئەم مەبەستە بۆ ماوەی دە رۆژ، رۆژانە دوو کاتژمێر پەیوەندییەکانی ئەنتەرنێتی راگرت.

بەپێی یەکێتی گەیاندن و پەیوەندی نێودەوڵەتی (Telecommunication Union) لە ساڵی 2017 لە سەتا 49ی تاکەکەسەکان ئەنتەرنێت بەکاردەهێنن و لەساتا 59ی خێزانەکان لەماڵەوە دەستیان دەگات بە ئەنتەرنێت.  

ئازادی ئەکادیمی و بۆنە رۆشنبیرییەکان 

بەربەستی حکومی هەبوو لەسەر ئازادی ئەکادیمی و بۆنە کولتورییەکان. فشارە کۆمەڵایەتی، ئایینی و سیاسییەکان نمایشکردنی ئازادیی بژاردەیان زۆر سنووردار کردوە لە پرسە ئەکادیمی و رۆشنبیرییەکاندا. دەگوترێت کە لە هەموو ناوچەکان چەندین گروپ هەوڵیانداوە کۆنترۆڵی دەستگەیشتن بە خوێندنی فەرمی و پۆستە ئەکادیمییەکان بکەن. 

ئازادییە ئەکادیمیەکان هێشتا سنووردار بوون لەو ناوچانەی کە شەڕ تێیاندا بەردەوام بوو لەگەڵ داعش. 

رێکخراوە ناحکومییەکانی هەرێمی کوردستان راپۆریانداوە کە گەیشتن بە پۆستی باڵای زانکۆیی ئاسانترە بۆ ئەوانەی کە پەیوەندییان هەیە لەگەڵ حیزبە حوکمڕانە تەقلیدییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان.    

b.ئازادی گردبوونەوەی ئاشتیانە و پێکهێنانی رێکخراو 

هەندێک کات حکومەت ئازادییەکانی گردبوونەوەی ئاشتیانە و پێکهێنانی رێکخراوی سنووردار کردوە. 

ئازادی گردبوونەوەی ئاشتیانە 

دەستور ئازادی دابین کردوە بۆ گردبوونەوە و خۆپیشاندانی ئاشتیانە کە "بە یاسا رێکخراوە". رێنماییەکان مەرجیان داناوە بۆ رێکخەرانی ناڕەزایی کە، حەوت رۆژ پێش خۆپیشاندان، داوای مۆڵەت بکەن و زانیاری ورد پێشکەش بکەن لەسەر داواکاران، هۆکاری ناڕەزایی و بەشداران. رێنماییەکان هەموو جۆرە "دروشم، ئاماژە و بابەتێکی چاپکراو و وێنە" قەدەغە دەکات کە "تایەفەگەری، رەگەزپەرستی یان جیاکاری" تێدا بێت لەدژی هاوڵاتیان. هاوکات رێنماییەکان هەر شتێک قەدەغە دەکات کە دژی دەستور یان یاسا بێت، هاندەر بێت بۆ توندوتیژی، کینە یان کوشتن، یان سوکایەتی بێت بە ئیسلام، "ئەخلاق، ئاداب، ئایین، گروپە پیرۆزەکان، یان پێکهاتەکانی عێراق بەگشتی." ئەنجومەنە جۆخێیەکان دەسەڵاتیان هەیە بۆ مۆڵەتدان. دەسەڵاتەکان بەگشتی بەپێی رێنماییەکان مۆڵەت دەدەن. 

بەزۆری حکومەت رێزی گرتوە لە مافی هاوڵاتیان بۆ ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتییانە. لە مانگەکانی تەموز و ئاب لە بەغداد، خۆپیشاندەران ناڕەزایی ئاشتایانەیان دەربڕی و داوای خزمەتگوزارییەکان و کار و نەهیشتنی گەندەڵی حکومەتیان دەکرد. 

هەندێک جار حکومەت هێزی لەدژی خۆپیشاندەران بەکارهیناوە. بەپێی راپۆرتەکانی راگەیاندنەکان، لەکاتی خۆپیشاندانەکانی پارێزگای بەسرە و ناوچەکانی تری باشوری عێراق لەدژی گەندەڵی و خراپی خزمەتگوزارییە گشتییەکانی پەیوەست بە ئاو و کارەبا، لەنێوان تەموز و ئەیلول، لە پێکدادانەکان لەگەڵ هێزەکانی حکومەت، بەلای کەمەوە 15 کەس کوژران. رێکخراوە ناوخۆییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە هێزەکانی حکومەت هەندێک جار رێگرییان کردوە لەوەی بریندارەکان لە نەخۆشخانەکان چارەسەر وەربگرن و ئەندامانی رێکخراوە مەدەنییەکانیان دەستگیرکردوە کە لێکۆڵینەوەیان لە کاردانەوەی حکومەت کردوە بەرامبەر خۆپیشاندانەکان. 

لە 28 ئادار، هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە 80 خۆپیشاندەریان دەستگیرکرد، کە لەدژی خراپی خزمەتگوزارییەکان و موچە لە هەرێمی کوردستانی عێراق خۆپیشاندانیان کردبوو. 

ئازادیی  پێکهێنانی رێکخراو 

دەستور مافی داوە بۆ پێکهێنان و پەیوەندیکردن بە ڕێکخراوەکان و حیزبە سیاسییەکان، لەگەڵ چەند بەدەرکارییەک (استپنا‌و). حکومەت بەگشتی رێزی لەم مافە گرتوە، جگە لە قەدەغە یاساییەکان لەدژی ئەو گروپانەی کە پاڵپشتی حیزبی بەعس یان پرنسیپەکانی زایۆنیزم دەکەن. بەپێی یاسای سزادان هەر کەسێک حوکم بدرێت لەسەر بڵاوکردنەوەی پرنسیپەکانی زایۆنیزم، ئەندامێتی لە رێکخراوە زایۆنیستییەکان، هاوکاریکردنی ئەم جۆرە رێکخراوانە لەڕێگەی پاڵپشتی ماددی یان مەعنەوی، یان کارکردن بەهەر شێوەیەک بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی زایۆنیزم، رووبەڕووی سزای مردن دەبێتەوە. لەماوەی ساڵدا، هیچ کەیسێکی زانراو نەبوو کە کەس ئەم یاسایەی پێشێل کردبێت.

حکومەت راپۆرتیداوە کە تۆمارکردنی رێکخراوی ناحکومی بەلای زۆرەوە یەک مانگی پێدەچێت. پێویستە رێکخراوە ناحکومییەکان تۆماربکرێن و ساڵانە تۆمارکردنەوە ئەنجام بدەن لە بەغداد. فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان لە سکرتاریەتی ئەنجومەنی وەزیران راپۆرتیداوە کە تا مانگی ئەیلول 3.500 رێکخراوی ناحکومی تۆمارکراون. رێکخراوە ناحکومییەکانی وەک (ICRC) و رێکخراوی نێودەوڵەتی بۆ کەسانی بێسەروشوێن (International Commission on Missing Persons) بەردەوامن لە کارکردن لە ناوچەیەکی خۆڵەمێشیی یاسایی، چونکە رێنماییەکانی تۆمارکردنی حکومەت کەلێنی تێدایە. 

لە هەرێمی کوردستانی عێراق تۆمارکردنی جیاواز پێویستە لە هەولێر. لە نیوەی یەکەمی ساڵدا، پاش ریفراندۆمی سەربەخۆیی لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2017، کێشەکان بەردەوام بوون و حکومەتی ناوەندیی و حکومەتی هەرێمی کوردستان ئیعتیرافیان بە تۆمارکردنی یەکتر نەدەکرد. لە ئەنجامدا، چەندین رێکخراوی ناحکومی کە تەنها لە بەغداد تۆمارکرابوون، نەیاندەتوانی لە نیوەی یەکەمی ساڵدا لە هەرێمی کوردستان کاربکەن، لەکاتێکدا ئەو رێکخروانەی تەنها لە هەولێر تۆمارکرابوون نەیاندەتوانی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستانی عێراق و ناوچە جێناکۆکەکانی ژێر دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان کاربکەن، تا کێشەکە چارەسەر کرا.   

c.ئازادیی ئایین 
بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە (راپۆرتی ئازادیی ئایینی نێودەوڵەتی) لەم لینکە: www.state.gov/religiousfreedomreport/ 
d.ئازادیی جوڵە (هاتوچۆ) 

دەستور و ئامرازە یاساییە نیشتیمانییەکانی تر ددان دەنێن بە مافی هاوڵاتیان بۆ ئازادیی هاتوچۆی ناوخۆیی، گەشتی دەرەوە، کۆچکردن و گەڕانەوە، بەڵام حکومەت بەشێوەیەکی تەبا رێزی لەم مافانە نەگرتوە. لەهەندێک دۆخدا دەسەڵاتداران جوڵەی ئاوارەکانیان سنووردار کردوە، هەروەها دەسەڵاتداران رێگەیان نەداوە بە دانیشتوانی کەمپەکان بەبێ مۆڵەتی دیاریکراو بڕۆن، لێرەوە دەستگەیشتنیان سنووردارکراوە بە سەرچاوەی گوزەران، پەروەردە و خزمەتگوزارییەکان. چەندین ناوچەی وڵات کە لە داعش ئازادکراون، کێشەی رێگرتن لە جووڵە و سنووردارکردنی هاتوچۆیان هەیە، بەهۆی خاڵەکانی پشکنینی یەکەکانی حەشدی شەعبی و هێزەکانی تری حکومەت. لە دۆخی تردا، دەسەڵاتە خۆجێیەکان هەمیشە رێز لە مۆڵەتی ئاسایش ناگرن کە دراون بە ئاوارە گەڕاوەکان، یان پانەبد نابن بە فەرمانەکانی حکومەتی ناوەندیی بۆ رێخۆشکردن بۆ گەڕانەوەی خۆبەخشانە، نەک زۆرەملێ 
 
حکومەت بەگشتی هاوکار بووە لەگەڵ ئۆفیسی کۆمیسیاری نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پەنابەران (UNHCR)، و  رێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی (IOM)، هەروەها رێکخراوە مرۆییەکانی تر بۆ دابینکردنی پاراستن و هاوکاری بۆ ئاوارە ناوخۆییەکان، پەنابەران، پەنابەرە گەڕاوەکان، داواکارانی پەنابەریی، کەسانی بێدەوڵەت، یان هەر گروپێکی تری کەمدەست. حکومەت سیستەمی کارای نەبوو بۆ هاوکاریکردنی ئەم کەسانە، بەزۆری بەهۆی کەمی بودجە، نەبوونی توانا و نەبوونی دەستگەیشتن. سەرکەوتنی هەوڵەکانی حکومەت بۆ ئازادکردنی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش، بووە هۆی گەڕانەوەی ئاوارەکان. بەڵام ئاوارە گەڕاوەکان رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ کێشەی وێرانبوونی خانووەکانیان، نەبوونی خزمەتگوزاری و گوزەران و نیگەرانی بەردەوامی ئاسایش، لە ئەنجامی باڵادەستی گروپەکانی حەشدی شەعبی، کە ئەمەش لە هەندێک دۆخدا بووە هۆی دووبارە ئاوارەبوونەوە. 

نیگەرانییەکانی ئاسایش، تەقەمەنی بەجێماو، وێرابوونی ژێرخان و بەربەستی فەرمی و نافەرمی، هەندێک کات هۆکاربوون بۆ سنوورداری گەیشتنی فریاگوزاری مرۆیی بە کۆمەڵگەی ئاوارە ناوخۆییەکان. ناسەقامگیری بەهۆی هەبوونی داعش و گروپەکانی حەشدی شەعبی، ئاستەنگی دروستکرد بۆ جووڵەی کارمەندە نێودەوڵەتییەکانی رێکخراوە مرۆییەکان، ئەمەش تواناکانی سنووردارکردن بۆ چاودێریکردنی پرۆگرامەکان لە بەشێکی ساڵدا. 

جوڵەی ناو وڵات: یاسا رێگەدەدات بە هێزەکانی ئاسایش جوڵەی ناو وڵات سنووردار بکەن بەپێی مۆڵەت، قەدەغەی هاتوچۆ رابگەیەنن، ناوچەیەک دابخەن و بپشکنن، هەروەها رێوشوێنی تری ئاسایشی و سەربازی پەیڕەو بکەن وەک کاردانەوە بەرامبەر هەڕەشەی ئاسایش و پەلامارەکان. چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر هێزەکانی ئاسایش، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق و پێشمەرگە، هەروەها حەشدی شەعبی، بەشێوەیەکی بژاردەیی رێنماییەکانیان جێبەجێکردوە، لەبەر هۆکاری ئیتنی و مەزهەبی، کە داوای مۆڵەتی نیشتەجێبون دەکات بۆ سنووردارکردنی هاتنی خەڵک بۆ ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵیان. 

لەماوەی ساڵدا هێزەکانی ئاسایشی عێراق ژمارەی خاڵەکانی پشکنینی بەشیوەیەکی بەرچاو کەمکردنەوە لە چەندین ناوچەی وڵات. 

ئاژانسە نێودەوڵەتییەکان زۆرجار راپۆرت دەدەن لەسەر دەرکردنی ئاوارە ناوخۆییەکان لە کەمپەکان و شوێنی نیشتەجێبوونی نافەرمی، بەهۆی داخستن یان نوژەنکردنەوە، کە ئەمەش زۆرجار بە هەماهەنگی نەکراوە لەگەڵ رێکخراوە مرۆییەکان و بۆتە هۆی ئاوارەبوونی لەناکاو و نەخوازراو. هەندێک ئەکتەری سیاسی هانی داخستنی کەمپەکانیان دەدا پێش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانی مانگی مایس، هەروەها دەسەڵاتداران رێکاری توندیان گرتۆبەر لەکاتی ئاگادارکردنەوە لە دەرکردن. بەڕێوەبرانی کەمپەکانی ئاوارەکان، راپۆرتیانداوە کە بەرپرسانی حکومەت هەمیشە بژاردەیان نەداوە بە ئاوارەکانی ئەو کەمپانەی دادەخرێن بگەڕێنەوە بۆ ناوچە رەسەنەکانی خۆیان یان بۆ شوێنی تری نیشتەجێبوون. هەندێک خێزان لە کەمپەکانی نزیک بەغداد، خواستیان هەبوو لە کۆمەڵگەی ناوچەکە نیشتەجێبن، پاش ئەوەی کاری نافەرمییان دۆزیوەتەوە، بەڵام دەسەڵاتدارانی حکومەتی خۆجێی داواکانیانی رەتکردۆتەوە. 

چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی کە ئاوارە ناوخۆییەکان، بەتایبەتی ئەوانەی گومانی پەیوەندییان لێدەکرێت لەگەڵ داعش، رووبەڕووی رقی دەسەڵاتدارانی حکومەت و خەڵک دەبنەوە و هەندێک جار دەردەکرێن. لە ناوچە ئازادکراوەکانی پارێزگاکانی ئەنبار، دهۆک، کەرکوک، نەینەوا و سەلاحەدین، ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر سنووردارکردنی جووڵە و هاتووچۆی ئەو خێزانانەی ئەندامی گومانلێکراوی داعشیان هەیە. رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) لەمانگی حوزەیران راپۆرتیداوە کە هێزەکانی حکومەت رێگرییان کردوە لە گەڕانەوەی ئەو ئاوارانەی گومانی پەیوەندی داعشیان لێدەکرێت لە ئەنبار، تەنانەت پاش ئەوەی مۆڵەتیان لە ئاسایشی کەمپ وەرگرتبوو و بە ئۆتۆمبیلی حکومەت دەگەڕانەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان. سەرکردەی خێڵەکان و ئەکتەرە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە تۆمەتی ساختەی هەبوونی پەیوەندی بە داعشەوە بۆتە هۆی ناشیرنکردنی ئاوارەکان و سنووردارکردنی جووڵەیان لە ناو وڵاتدا. هەروەها نیگەرانیان دەربڕی لە سزادانی بەکۆمەڵ لەدژی هەندێک کۆمەڵگەی دیاریکراو لەسەر گومانی پەیوەندییان لەگەڵ داعش. بۆ نموونە، بەپێی (UNHCR) 150 خێزانی گەڕاوە رووبەڕووی جیاکاری بوونەتەوە لە روتبە، پارێزگای ئەنبار، لەسەر بنەمای گومانی پەیوەندییان بە داعشەوە. رێککەوتنی خێڵەکیی کراوە بۆ سزادانی تۆمەتبارکردنی ساختەی هەبوونی پەیوەندی لەگەڵ داعش، بەڵام هاوکات بەرگری یاساییان قەدەغەکردوە لەوانەی کە پەیوەندییان هەبوە بە داعشەوە. هەندیک کات ئاوارەکان کراونەتە ئامانجی لەقاڵبدان یان جیاکاری، بەهۆی ناکۆکیی خێزانی یان لەبەر هۆکاری ئابوری، نەک لەبەرئەوەی لەڕاستیدا پەیوەندییان هەبوە بە داعشەوە. دەسەڵاتدارانی ئەنبار هەوڵیانداوە ئەم کارانە بوەستێنن و کاربکەن بۆ قۆناغی ئاشتەوایی پاش داعش. 

چەندین رێکخراوی ناحکومی نێودەوڵەتی راپۆرتیانداوە کە یەکەکانی حەشدی شەعبی و پێشمەرگە رێگرییان کردوە لە گەڕانەوەی مەدەنییەکان، لەوانە عەرەبی سوننە و کەمینە ئیتنی و ئاینییەکان، بۆ ماڵەکانی خۆیان پاش ئەوەی هێزەکانی حکومەت شکستیان بە داعش هێنا (بڕوانە بڕگەی 6، توندوتیژی و جیاکاری نەتەوەیی/رەگەزیی/کەمایەتی ئیتنی و کۆمەڵایەتی). بۆ نموونە (UNHCR) راپۆرتیداوە کە گروپە چەکدارە ناوخۆییەکان رێگرییان کردوە لە گەڕانەوە بۆ هەندێک ناوچەی بێجی لە پارێزگای سەلاحەدین. هاوشێوە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی مەسیحییەکان راپۆرتیانداوە کە هەندێک گروپی حەشدی شەعبی، لەوانە کەتیبەی 30 شەبەک، رێگەیان گرتوە لە گەڕانەوەی ئاوارە مەسیحییەکان بۆ چەند شارۆچکەیەکی دەشتی نەینەوا، لەوانە بەرتەلە و قەرەقوش.

راپۆرت هەبوو کە هەندێک گروپی حەشدی شەعبی گێچەڵ بە خەڵکی مەدەنی دەکەن و هەڕەشەیان لێدەکەن، کە لە ناوچەکانی شەڕ هەڵدێن یان دەگەڕێنەوە بۆ ناوچە ئازادکراوەکان، هەروەها مەدەنییەکانیان کردۆتە ئامانج لەڕێگەی هەڕەشەی توندوتیژی جەستەیی، رفاندن، وێرانکردن یان دەستبەسەرداگرتنی موڵک و کوشتن. 

پەنابەرە سورییەکان بەردەوام رووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە سەبارەت بە نیشتەجێبوون و هاتوچۆ لە ناوچەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستانی عێراق. 

هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندیی رێگەکانیان داخستوە و رێگریان لە هاتوچۆ کردوە لە ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکومەتی ناوەندیی و هەرێمی کوردستانی عێراق. بۆ نموونە، خاڵەکانی پشکنینی پێشمەرگە، هێزەکانی ئاسایشی عێراق و حەشدی شەعبی چەندین رێگەیان داخستوە لەنێوان ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیی، لەوانە رێگەی هەولێر بۆ کەرکوک، دهۆک بۆ شەنگال، بەدریە بۆ موسڵ، ئەلقوش بۆ تلکێف، شێخان بۆ موسڵ و هەولێر بۆ موسڵ. داخستنی ئەم رێگانە ئاستەنگی دروست کردوە بۆ گەڕانەوەی ئاوارە ناوخۆییەکان، بۆتە هۆی هیواشبوونەوەی بواژەنەوەی ئابوری لەو ناوچانەی زەرەمەندبوون لە دەستی داعش، هەروەها دەستگەیشتنی خەڵکی کەمکردۆتەوە بە قوتابخانە، نەخۆشخانە و بازاڕەکان. تا مانگی تشرینی یەکەم هەموو رێگەکان، جگە لە رێگەی دهۆک-شنگال، بەڕووی هاتوچۆی خەڵکی مەدەنیدا کرانەوە.   

حکومەتی هەرێمی کوردستان جوڵەی سنووردار کردوە لەسەرانسەری ئەو ناوچانەی بەڕێوەیان دەبات. دەسەڵاتداران داوا لەوانە دەکات کە دانیشتوی هەرێم نین مۆڵەت وەربگرن کە رێگەیان دەدات بەشێوەیەکی سنووردار لە هەرێمی کوردستانی عێراق بمێننەوە. ئەم مۆڵەتانە بەگشتی دەتوانرێت نوێ بکرێنەوە. ئەو هاوڵاتیانەی هەوڵی بەدەستهێنانی مۆڵەتی نیشتەجێبوونیان داوە لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستیان بە کەفیل هەیە کە دانیشتوی هەرێم بێت. رێکخراوە مرۆییەکان دەڵێن کە پرۆگرامی کەفیل کاریگەر بووە بۆ توانادارکردنی گەڕانەوەی هەزاران ئاوارەی ناوخۆیی. هاوڵاتیانی سەربە هەموو پێشینە ئتینی و مەزهەبییەکان، لەناویاندا کورد، کە دەچنە ناو هەرێمی کوردستانی عێراق لە ناوچەکانی ناوەڕاست یان باشورەوە، دەبێت بە خاڵەکانی پشکنیندا تێپەڕبن و پشکنینی کەسیی و ئۆتۆمبیلەکانیان بکرێت. حکومەت بەربەستی لەم جۆرەی سەپاندوە بەسەر ئاوارەکانی پارێزگای نەینەوا و ناوچە جێناکۆکەکان. 

دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئاستەنگی تووندتریان پەیڕەو کردوە لە هەندێک شوێن زیاتر لە شوێنی تر. نەتەوە یەکگرتووەکان و ئاژانسە مرۆییەکان دەڵێن کە هەڵوێستەکان بەرامبەر هەوڵی ئاوارە و پەنابەران بۆ گەڕانەوە زیاتر یان کەمتر تووندبوون بەپێی پێشینەی ئیتنی و مەزهەبی کەسانی ئاوارە و ئەو ناوچانەی مەبەستیان بووە بۆی بگەڕێنەوە. هاوکات راپۆرت هەبوون لەسەر ئەوەی کە دەسەڵاتەکان هەندێک کات خاڵەکانی پشکنینی هاتنەناو هەرێمیان بۆ ماوەی درێژ داخستوە، ئەمەش ئاوارەکانی ناچارکردوە چاوەڕوان بکەن. بەرپرسان رێگەیان لەو کەسانە گرتوە کە بە مەترسی ئاسایشیان زانیون لە هاتنەناو هەرێمی کوردستانی عێراق. بەگشتی    بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان رێگەیان بە هاتنی ئاوارەی کەمایەتییەکان داوە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق. ئەگەرچی پشکنینی ئاسایش هەندێک کات درێژخایەن بووە. بەپێی راپۆرتەکان زۆربەی کات هاتنەناوە بۆ پیاوان سەختتر بوو، بەتایبەتی پیاوانی عەرەب کە بەبێ خێزان گەشت دەکەن. 

گەشتی دەرەوە: حکومەت داوای مۆڵەتی دەرچوون دەکات لەو هاوڵاتیانەی کە وڵات بەجێدەهێڵن، بەڵام ئەم مەرجە بەردەوام پەیڕەو ناکرێت. 

ئاوارە ناوخۆییەکان 

بەپێی نەخشەی رێکخراوی (IOM) دیاریکردنی ئاوارەیی (IOM Displacement Tracking Matrix)، تا مانگی تشرینی یەکەم، کەمتر لە 1.9 ملیۆن کەس هێشتا ئاوارەی ناوخۆیین لەناو وڵات، زۆرینە لە پارێزگاکانی هەولێر، دهۆک و نەینەوا. نزیکەی 4.1 ملیۆن کەس گەڕاونەتەوە بۆ ناوچە رەسەنەکانی خۆیان لەسەرانسەری وڵات، پاش ئەوەی ئەو ناوچانە لە داعش ئازادکران. لە مانگی ئاب، (IOM) راپۆرتیداوە کە 12 لەسەتی ئاوارەکان لەو جۆرە پەناگانەدا دەژین کە لە خوار ستانداردەکانی سەلامەتی یان ئاسایشەوەن، 29 لەسەت لە کەمپەکان و نشینگەکانی ئاوارەکان دەژین، هەروەها 48 لەسەت لە شوێنی نیشتەجێبوونی تایبەت دەژین، لەوانە بەشێوەی میوانداری لای ماڵان، لە هۆتێل، مۆتێل یان خانووی کرێ. 

دەستور و سیاسەتی نیشتیمانی لەسەر ئاوارەبوون باس لە مافەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان دەکات، بەڵام تەنها چەند یاسایەک بەدیاریکراوی ئەمە دەکات. حکومەت و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، لەناویاندا ئاژانسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە ناحکومییەکان، پاراستن و کۆمەک بۆ ئاوارەکان دابین دەکەن. رێکخراوە مرۆییەکان هاوکاری دابین دەکەن بۆ ئاوارەکان لە کەمپە فەرمییەکان و خزمەتگوزاری پێشکەش دەکەن بە ئاوارەکان لە دەرەوەی کەمپەکان، بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر سەرچاوەکانی کۆمەڵگەی خانەخوێ. لە کانونی یەکەمی 2017 نەتەوە یەکگرتووەکان پلەی قەیرانی مرۆیی وڵاتی کەمکردەوە لە ئاستی سێ بۆ ئاستی دووی ئمێرجنسی. 

لە مانگی ئادار، نەتەوە یەکگرتووەکان و حکومەت بەهاوبەشی دوو پلانیان راگەیاند: پلانی فریاگوزاری حکومەت بۆ نیشتەجێکردن و سەقامگیرکردنی ئاوارەکان (Government‌s Plan for Relief, Shelter and Stabilization of Displaced People ) و پلانی کاردانەوەی مرۆیی (Humanitarian Response Plan ). پلانی حکومەت بووە هۆی بەهێزبوونی دابینکردنی پاراستی یاسایی بۆ ئاوارەکان، دابینکردنی خۆراک و فریاگوزاری و خزمەتگوزارییەکان لە کەمپەکان، هەروەها پاڵپشتی گەڕانەوەی سەلامەت دەکات. پلانی کاردانەوەی مرۆیی (HRP) کۆمەڵێک پرۆژە و تەمویلی دیاریکرد بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی 3.4 ملیۆن کەسی لاواز لە عێراق، لەوانە دابینکردنی پاراستن. هاوکات میکانیزمەکانی حکومەت بەهێزدەکات بۆ پاڵپشتیکردنی گەڕانەوەی سەلامەت و درێژخایەنی ئاوارەکان.  

لە هەندێک ناوچە توندوتیژی و نائارامیی، لەگەڵ گرژییە درێژخایەنە سیاسیی، خێڵەکیی، ئیتنیکی و مەزهەبییەکان، رێگربوون لە بەرەوپێشچوونی ئاشتەوایی نیشتیمانی و چاکسازی سیاسی، ئەمەش ژینگەی پاراستنی ئاوارەکانی ئاڵۆزتر کردوە. حکومەت پەیڕەوی گەڕانەوەی زۆرەملێی کردوە بەرامبەر ژمارەیەکی زۆری ئاوارەکان، بۆ شوێنە رەسەنەکانی خۆیان بۆ مەبەستی دەنگدان لە هەڵبژاردنەکانی مانگی مایس. هەزاران خێزان ئەزموونی دووبارە ئاوارەبوونیان کردوە، بەهۆی کێشەی ئابوری و ئاسایش. ئاوارەکردنی بەزۆر، لەگەڵ کێشە چارەسەرنەکراوەکان لە ئەنجامی جێلەقکردن بە ملیۆنەها عێراقی لە دەیەکانی رابوردو، بارگرانین لەسەر توانای دەسەڵاتە خۆجێیەکان.  

هەندێک لە هێزە حکومەییەکان، لەوانە حەشدی شەعبی، خەڵکیان بەزۆر ئاوارە کردوە کە گومانی پەیوەندییان لەگەڵ داعش هەیە یان لەبەر هۆکاری ئیتنی و مەزهەبی. بۆ نموومە، رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) راپۆرتیداوە کە لە مانگی کانونی دووەم هێزەکانی حکومەت، لەوانە حەشدی شەعبی، بەزۆر 235 خێزانیان ئاوارە کردوە کە تۆمەتبارکراون بە پەیوەندی لەگەڵ داعش و رەوانەی کەمپەکانی ئاوارەکان کراون لە پارێزگای کەرکوک. لە راپۆرتێکدا کە لە مانگی شوبات بڵاوکراوەتەوە، ئەو کەسانەی رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) چاوپێکەوتنی لەگەڵ کردوون دەڵێن کە پۆلیسی کەمپ دەستیگرتوە بەسەر بەڵگەنامە کەسییەکانیان و رێگەیان نادەن کەمپەکە بەجێبهێڵن. 

ئەگەرچی کۆمەکی حکومەت چڕبۆتەوە لە کۆمەکی دارایی، بەڵام پارەدانەکان پچڕ پچڕ بوون. بەهۆی جوڵەی زۆری ئاوارەکان لە سەرانسەری وڵات، حکومەت خۆراک، ئاو و کۆمەکی دارایی دابین کرد بۆ چەندین ئاوارە، بەڵام هەموویان نا، لەناویاندا ئەوانەی هەرێمی کوردستانی عێراق. زۆر ئاوارە لە شوێنی نیشتەجێبوونی نافەرمی نیشتەجێبوون کە ئاو، خاوێنی و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکانی تریان نەبوو. بەپێی یەکەی پەروەردەی نەتەوە یەکگرتووەکان (UN Education Cluster)، ئاوارەکانی دەرەوەی کەمپەکان نزمترین ئاستی چوونە قوتابخانە و بەرزترین ئاستی وازهێنان لە قوتابخانەیان هەبووە لەناو ئاوارەکان، پەنابەران و کۆمەڵگە خانەخوێکاندا. یەکەی پەروەردەی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵێت کە منداڵی ئاوارەکانی دەرەوەی کەمپەکان بە رێژەیەکی زیاتر لەوانەی کەمپەکان بەڵگەنامەی مەدەنییان نییە.  

هەموو هاوڵاتیان مافی وەرگرتنی خۆراکیان هەیە بەپێی سیستمی دابەشکردنی گشتی؛ بەڵام، دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی هەڕەمەکیی و ناڕێک دابەشکردنی خۆراک ئەنجام دەدەن، لەگەڵ دەستگەیشتنی سنووردار لەو ناوچانەی کە تازە ئازادکراون. دەسەڵاتەکان هەموو مانگێک هەموو بڕگە خۆراکییەکانیان دابەش نەکردوە، هەروەها هەموو ئاوارەکان دەستیان نەگەیشتوە بە دابەشکردنی خۆراک لەهەر پارێزگایەک. نزمی نرخی نەوت بووە هۆی کەمبوونەوەی پارەی تەرخانکراو بۆ سیستمی دابەشکردنی خۆراک. بەپێی راپۆرتەکان، هەندێک ئاوارە مافی  دەستگەیشتنیان بە بەشە خۆراک و خزمەتگواری تر لەدەستداوە، چونکە هاوڵاتیان دەتوانن تەنها لە شوێنی نیشتەجێبوونیان بەشە خۆراک وەربگرن لەو پارێزگایەی لێی تۆمارکراون. 

بەدرێژایی ساڵ (UNICEF) رەخنەی لە بڕیارە پەروەردەییەکانی وەزارەت گرتووە کە دەرکراون لە مانگەکانی کانونی دووەم و نیسان، بۆ داخستنی قوتابخانەکانی ئاوارەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق. لە مانگی ئاب (IHCHR) داوای لە حکومەتی ناوەندیی کرد دەستبکاتەوە بە پێشکەشکردنی خۆراک و دەرمان بە ئاوارەکان لە کەمپەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق. 

دەسەڵاتە خۆجێیەکان هەندێک کات بڕیاریانداوە لەسەر دەستگەیشتنی ئاوارەکان بە خزمەتگوزارییە خۆجێیەکان. لەڕێگەی پێشکەشکردنی هاوکاری یاساییەوە، نەتەوە یەکگرتووەکان و ئاژانسە مرۆییەکانی تر هاوکاری ئاوارەکانیان کردوە بۆ بەدەستهێنانی بەڵگەنامەکان و تۆمارکردن لای دەسەڵاتەکان بۆ باشترکردنی دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکان و مافەکان. ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە هەندێک ئاوارە رووبەڕووی کێشە بوونەوەتە لە تۆمارکردن بەهۆی نەبوونی بەڵگەنامەی پێویست و دواکەوتنە کارگێڕییەکان. زۆر هاوڵاتی کە پێشتر لە ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش دەژیان بەڵگەنامە مەدەنییەکانیان نەبووە، ئەمەش بۆتە گرفت بۆ بەدەستهێنانی بەڵگەنامە سەلێمنەرەکان و بەڵگەنامە کەسییەکانی تر. 

ئەو خێزانانەی کە تۆمتبار دەکرێن بە پەیوەندی لەگەڵ داعش، رووبەڕووی لەقاڵبدان دەبنەوە و لەژێر مەترسی گەورەی بێبەشکردندان لە مافە بنەڕەتییەکانیان، وەک رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لە مانگی نیسان راپۆرتیداوە. زۆرجار بەرپرسانی حکومەت ئەستۆپاکی ئاسایشیان نەداوە بەو خێزانە ئاوارانەی کە گومان دەکرێت پەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووبێت، بۆ مەبەستی گەڕانەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان. بەهۆی ئەم گومانی پەیوەندیەوە، ئەم خێزانانە رووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە بۆ بەدەستهێنانی بەڵگەنامە مەدەنییەکان و ئازادی جوڵەیان سنووردارە، لەوانە بۆ مەبەستی چارەسەری پزیشکی، بەهۆی مەترسی دەستگیرکردن و رێگەنەدان بە گەڕانەوەیان بۆ کەمپەکان. رێکخراوە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە لە چەندین کەمپی ئاوارەکان، ئەو خێزانانەی کە مێینە سەرۆکایەتیان دەکات، ناتوانن مۆڵەت وەربگرن بۆ هاتوچۆ و رووبەڕووی سوکایەتی زارەکیی و گێچەڵی جەستەیی دەبنەوە، لەناویاندا لاقەکردن و دەستدرێژی و ئیستیغلالی سێکسی، لەلایەن هێزەکانی حکومەت و دانیشتوانی کەمپەکانەوە.

رێکخراوە ناحکومییەکانی هەرێمی کوردستان دۆکۆمێنتی چەندین کەیسی ئافرەتانیان کردوە کە لەلایەن داعشەوە ناچارکراون هاوسەرگیری لەگەڵ جەنگاوەرەکانیان بکەن و دواتر بێوەژن کەوتوون و منداڵیان هەیە، بەڵام هیچ بەڵگەنامەیەکی هاوسەرگیری و بڕوانامەیەکی لەدایکبوونیان نییە، تا بەڵگەنامەی یاسایی بۆ منداڵەکانیان وەربگرن. ئەم ئافرەت و منداڵانە رووبەڕووی شەرمەزاری بوونەتوە بەهۆی پەیوەندییان لەگەڵ داعش، ئەمەش دەیانخاتە بەردەم مەترسی گەورەی خۆکوشتن، تۆڵەسەندنەوە و ئیستیغلالی سێکسی. کوشتن بە بیانوی شەرەف هێشتا مەترسییە، ئەگەرچی کۆمەڵگەکان پەیمانیان داوە و هەنگاونیان ناوە بۆ بێبەریکردنی ئەم ئافرەتانە لەهەر گوناهێک بەهۆی ئیسیغلالکردنی سێکسیانەوە لەلایەن جەنگاوەرانی داعش. بەگشتی کۆمەڵگەکان ئەو منداڵانە قبوڵ ناکەن کە نەوەی جەنگاوەرانی داعشن، زۆرجار فڕێدەدرێن یان لە خانەی بێسەرپەرشتیاران دادەنرێن، وەک رێکخراوە ناحکومییەکانی ئێزیدی و راگەیاندنەکان راپۆرتیانداوە. 
دەسەڵاتدارانی حکومەتی ناوەندیی و پارێزگارەکان هەنگاویان ناوە بۆ داخستن و یەکخستنی کەمپەکان، هەندێک جار وەک هەوڵێک بۆ بەزۆر ناردنەوەی ئاوارەکان بۆ ناوچە رەسەنەکانی خۆیان. لە چەندین کەیسدا، بەزۆر ناردنەوە و دەرکردن لە کەمپەکان بۆتە هۆی دووبارە و سێبارە ئاوارەبوون، زۆرجار بۆ ئاوارەبوون لە دەرەوەی کەمپ. تۆڕی هەواڵی رۆیتەیرز راپۆرتیداوە کە لە نێوان تشرینی دووەمی 2017 تا کانونی دووەم، هێزەکانی ئاسایشی عێراق 2.400 تا 5.000 ئاوارەیان بەزۆر دەرکردوە لە کەمپی ئەمیریەی فەلوجە، لە پارێزگای ئەنبار. کارمەندانی فریاگوزاری بە راگەیاندنەکان وتوە، ئۆتۆمبیلە سەربازییەکان بێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەخت هاتونەتە کەمپەکە و فەرماندەکان لیستی ناوی ئەو کەسانەیان خوێندۆتەوە، کە دەبێت لەماوەی یەک کاتژمێردا کەوپەلەکانیان کۆبکەنەوە و بڕۆن. لە کانونی دووەم رۆیتەرز راپۆرتیداوە کە پێنج دانیشوی کەمپ وتویانە کە هێزەکانی ئاسایشی عێراق بەزۆر دەریانکردوون، بەڵام ناچاربوون بگەڕێنەوە، چونکە خاڵێکی پشکنینی یەکەکانی حەشدی شەعبی سەربە ئێران داوای بڕی 500.000 دیناری عێراقی (419 دۆلار) بەرتیلیان لێکردوون، بۆ ئەوەی رێگەیان بدەن تێپەڕبن، بەڵام هیچ یەکێک لە خێزانەکان نەیانتوانیوە ئەو بڕە بدەن. 

زۆرجار رێکخراوە مرۆییەکان رەخنەیان لە حکومەت گرتووە لەسەر گەڕاندنەوەی ئاوارەکان بۆ ناوچە نائارامەکان. لە کانونی دووەم، رۆیتەرز بەوردی باس لە ئەزمونی (سەلاح ئەحمەد) دەکات، کە هێزەکانی ئاسایشی عێراق خێزانەکەیان دەرکردوە لە کەمپی ئەمیریەتی فەلوجە، پارێزگای ئەنبار، لە مانگی تشرینی دووەمی 2017 و ناچاریان کردوون بگەڕێنەوە بۆ شارەکەی خۆیان، (بیتایا). ئەحمەد دەڵێت کە ئەمەی رەتکردۆتەوە چونکە بەپێی پەیوەندییەکانی لەگەڵ خەڵکی شارەکەی خۆی، ناوچەکە پڕە لە تەقینەوە کە داعش لەدوای خۆی بەجێیهێشتوون، هەروەها خانووەکەیان رووخاوە، بەڵام فەرماندە خۆجێیەکان دڵنیایان کردونەتەوە کە ناوچەکە سەلامەتە. پاش گەڕانەوەی، بەهۆی تەقینەوەیەک هاوسەرەکەی ئەحمەد دەکوژرێت و زۆربەی لەشی کچەکەی دەستوتێت و ئەحمەد خۆشی بریندار دەبێت. 

ئەو ئاوارانەی دەگەڕێنەوە بۆ ناوچەکانی دەشتی نەینەوا، راپۆرتیانداوە کە داعش پەرستگا، شوێنە پیرۆزەکان، گۆڕستان و قوتابخانەکانی وێرانکردوە. دەسەڵاتدارە خۆجێیەکان، راپۆرتیانداوە کە تا 18 ئەیلول، زیاتر لە 7.400 خێزانی مەسیحی لەکۆی 19.000دانیشتوی مەسیحی پێش داعش، گەڕاونەتەوە بۆ دەشتی نەینەوا، ئەمەش بە بەراورد بە تەنها 200 تا ئەیلولی 2017. ئاوارە و ئاوارە گەڕاوە مەسیحییەکان لە گوند و شارۆچکەکانی دەشتی نەینەوا کە لەژێر کۆنترۆڵی حەشدی شەعبیدان، راپۆرتیانداوە کە حەشدی شەعبی خاڵی پشکنینی نایاساییان داناوە و خەڵکی مەدەنی دەستگیردەکەن بەبێ ئەوەی دەسەڵاتی یاساییان هەبێت بۆ دەستگیرکردن. رۆژئاوای موسڵ، پارێزگای نەینەوا، لەگەڵ شارۆچکەی مێژوویی مەسیحی بەتنایا لە باکوری موسڵ، هێشتا وێرانەیە و بەتەواوی چۆڵە. زۆربەی ئاوارە مەسیحییەکان ئامادەنین بگەرێنەوە بۆ شارۆچکەی تلکێف، بەهۆی ترس لە کەتیبەی 50ی بابیلۆن کە ناوچەکەی داگیرکردوە. بەپێی راپۆرتی مانگی حوزەیرانی رێکخراوی ئێزیدی (دەستپێشخەریی نادیا) زیاتر لە 64.000 کەس لە کۆی 126.000 دانیشتوای پێش قەیرانەکان گەڕاونەتەوە بۆ هەشت کۆمەڵگەی باکوری شەنگال لە پارێزگای نەینەوا. باشوری شەنگال هێشتا وێرانە و بەتەواوی چۆڵە.  

پاراستنی پەنابەران 

دەستگەیشتن بە مافی پەنابەری: یاسا رێککاری داناوە بۆ بەخشینی مافی پەنابەری، هەروەها حکومەت سیستمێکی داناوە بۆ دابینکردنی پاراستن بۆ پەنابەران. زۆینەی پەنابەرانی نیشتەجێی هەرێمی کوردستانی عێراق، خەڵکی سوریان. بەگشتی حکومەت هاوکاری (UNHCR) و رێکخراوە مرۆییەکانی تر دەکات بۆ دابینکردنی پاراستن و کۆمەک بۆ پەنابەرانی وڵات. 

کار: پەنابەران و داواکارانی پەنابەری بەپێی یاسا دەتوانن لە کەرتی تایبەت کاربکەن. بەڵام پەنابەرە فەلەسەتینییەکان، رووبەڕووی نەبوونی ئاسایشی کار بوونەتەوە کاتێک لە کەرتی گشتی کاردەکەن بەهۆی ناڕوونی پێگەی یاساییانەوە؛ حکومەت ددانی نەناوە بە پێگەی پەنابەریاندا و رێگەی نەداون ببن بە هاوڵاتی. پەنابەرە سورییەکان توانیویانە مۆڵەتی نیشتەجێبوون و کارکردن بەدەستبهێنن و نوێ بکەنەوە لە کەمپەکانی پەنابەران و لە هەرێمی کوردستان، بەڵام لە ناوچەکانی تری وڵات نا. دەسەڵاتەکانی عێراق ئەو پەنابەرانەیان دەستگیرکردوە کە مۆڵەتی هەرێمی کوردستانیان هەیە و هەوڵی کارکردنیان داوە لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان و ناردویاننەتەوە بۆ هەرێمی کوردستان. بەپێی ئامارێکی (UNHCR) بۆ پەنابەرانی سوریی لە هەرێمی کوردستانی عێراق لەنێوان نیسان و حوزەیران، دەرکەوتووە کە 83 لەسەتی خێزانە پەنابەرەکان، بەلای کەمەوە یەک ئەندامی خێزانیان هەیە کە کاردەکات لە چالاکییەکی بەدەستهێنانی گوزەراندا. 

چارەسەرە درێژخایەنەکان: نیشتەجێکردنی بەرفراوان یان تێکەڵکردن نەبووە بۆ پەنابەرانی ناعێراقی لە ناوەڕاست و باشوری عێراق. پەنابەرە کوردە سوری، تورکی و ئێرانییەکان بەگشتی تێکەڵبوون لەناو کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی سەختی دۆخی ئابوری کێشەی بۆ چەندین خێزان دروستکردوە و رێگرە لە هەندێک منداڵ، بەتایبەتی سورییەکان، تۆماربکرێن لە قوتابخانە فەرمییەکان. بۆ ساڵی خوێندنی 2019/2020 وەزارەتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستیکردوە بە پێشکەشکردنی وانە بۆ قۆناغەکانی یەکەم و دووەمی منداڵانی سوریی لە دەرەوەی کەمپەکان بە کوردی سۆرانی لە پارێزگاکانی هەولێر و سلێمانی و بە کوردی بادینی لە پارێزگای دهۆک، لەجیاتی شێوەزاری کوردی کرمانجی کە کوردانی سوریا بەکاریدەهێنن، هاوکات بژاردەی وانەی کوردی سۆرانی و بادینی پێشکەش دەکرێت بەوانەی لە ناو کەمپەکان دەخوێنن. 

کەسانی بێدەوڵەت 

کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ پەنابەران (UNHCR) دەڵێت کە تا مانگی ئاب، زیاتر لە 47.000 کەسی بێدەوڵەت لە وڵات هەبووە. 

بەهۆی نەبوونی پلانێکی نیشتیمانی هاوسەنگ بۆ دۆکۆمێنتکردنی ئەو منداڵانەی دایکیان عێراقییە و باوکیان جەنگاوەری داعش بووە، هەندێک لەم منداڵانە لەژێر مەترسی بێدەوڵەتیدان. حکومەت یاسایەک جێبەجێ دەکات کە مەرجی داناوە بۆ ئافرەتی ناموسوڵمان کە منداڵی لە پیاوی موسوڵمان هەیە، منداڵەکەی وەک موسوڵمان تۆماربکات، بەبێ رەچاوکردنی دۆخی لەداکیبوونی منداڵەکە یان ئاینی دایکەکە. کۆمەڵگەی ئێزیدی بەگشتی ئافرەتە ئێزیدییەکان لەخۆدەگرنەوە، بەڵام ئەو منداڵە موسوڵمانانە نا کە باوکیان جەنگاوەری داعش بووە. زۆرجار کۆمەڵگەی ئێزیدی ئافرەتانی ئێزیدیان ناچارکردوە دەستبەرداری منداڵەکانیان ببن و بیدەن بە خانەکانی بێسەرپەرشتیاران لەژێر هەڕەشەی دەرکردن لە کۆمەڵگە. رێکخراوی (ICRC) پەناگە و رەوانەکردن پێشەکەش دەکات بە ئافرەتانی ئێزیدی و لە هەندێک کەیسدا یارمەتی دایکانیان داوە ئەو منداڵانە بدۆزنەوە کە ناچارکراون دەستبەرداریان بن. لەئەنجامدا، هەندێک لەم منداڵانە بێ دایک و باوکن، بێ بەڵگەنامەن، روون نییە هاووڵاتی کام وڵاتن و هاووڵاتینامەیان دیار نییە.

لە ساڵی 2006ەوە، دوا ساڵ کە داتا بەردەستە، نزیکەی 54.500 کەسی بەدون (بێدەوڵەت)، نەوەی ئەو کەسانەی کە هەرگیز هاوڵاتینامەی عێراقیان وەرنەگرتوە پاش دروستبوونی دەوڵەت، وەک کۆچەر دەژین لە بیابانەکانی نزیک بەسرە، زیقار و قادسیە، هێشتا تۆمارنەکراو و بێدەوڵەتن. وشکەساڵی درێژخایەن لە باشوری وڵات چەندین کەسی ئەم کۆمەڵگەیانەی ناچارکرد کۆچ بکەن بۆ سەنتەری شارەکان، کە لەوێ زۆربەیان بەڵگەنامەی سەلماندنیان وەرگرت و دەستیان گەیشت بە بەشە خۆراک و کۆمەکە کۆمەڵایەتییەکانی تر. کۆمەڵگەی تر کە هاوشێوە لەژێر مەترسی بێدەوڵەتیدان، بریتین لە دۆم (رۆمانی)، ئەهوازییەکان کە عەرەبی شیعەی بە بنەڕەت ئێرانین، کەمینەی ئاینی بەهایی، دانیشتوانی هۆڕەکانی باشور، ئەندامانی خێڵە کوردییە تورکیاییەکانی گۆیان و عومەرییە لە نزیک موسڵ، هەروەها هاوڵاتیانی باشوری سودان. 

کەسانی بێدەوڵەت رووبەڕووی جیاکاری بوونەتەوە لە کار و دەستگەیشتن بە پەروەردە. چەندین کەسی بێدەوڵەت نەیانتوانیوە خۆیان تۆماربکەن بۆ ناسنامە، کە ئەمەش بەربەستی بۆ دروست کردوون لە تۆمارکردن لە قوتابخانە گشتییەکان، تۆمارکردنی هاوسەرگیری، هەروەها دەستگەیشتن بە هەندێک لە خزمەتگوزارییەکانی حکومەت. کەسانی بێدەوڵەت هاوکات رووبەڕووی سەختی بوونەتەوە بۆ بەدەستهێنانی کار لە کەرتی گشتی و کێشەی نەبوونی ئاسایشی کاریان هەیە. 

بڕگەی 3. ئازادیی بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی

دەستور هاوڵاتیانی توانادار کردوە بۆ هەڵبژاردنی حکومەتەکەیان لە هەڵبژاردنی دەوری ئازاد و رەوادا کە لەڕێگەی دەنگدانی نهێنییەوە ئەنجام دەدرێت لەسەر بنەمای مافی دەنگدانی گشتی و یەکسان. سەرەڕای توندوتیژی و پێشێلکارییەکان لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکاندا، بەگشتی هاوڵاتیان توانیویانە ئەم مافە پراکتیز بکەن. 

هەڵبژاردنەکان و بەشداری سیاسی 
دوا هەڵبژاردنەکان: لە مانگی مایس، کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، هەستا بە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان بۆ ئەنجومەنی نوێنەران – پەرلەمانی نیشتیمانی. چاودێرە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان چاودێری هەڵبژاردنەکانیان دەکرد. ئەگەرچی چاودێرەکان رایانگەیاند کە هەڵبژاردنەکان ئاشتیانە بووە، تۆمەتی ساختەکاری، پەرلەمانی ناچارکرد فەرمانی دووبارە ژماردنەوەی دەنگەکان بدات لە ناوچەکانی ئەنبار، کەرکوک، بەغداد و هەرێمی کوردستان. تۆمەتەکانی ساختەکاری، بریتین بوون لە دەستکاریکردنی لیستی ئەلەکترۆنی دەنگەکان، پڕکردنی سندوقەکان و گێچەڵکردن بە دەنگدەران. گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی (The International Crisis Group) راپۆرتیداوە لەسەر تۆمەتەکان لە پارێزگای کەرکوک، سەرنجیداوە کە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە چەند ناوچەیەکی نا-کوردی براوە بووە، کە لەڕووی مێژووییەوە یەکێتی نیشتیمانی کوردستانی لەو ناوچانە پاڵپشتی کەم بووە، هەروەها رێژەی بەشداری لە ناوچە کوردییەکان نزم بووە بە بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشتر و رێژەی بەشداری لە ناوچەکانی تورکمان و عەرەب. پاش ئەوەی چوار حیزبی ئۆپۆزسیۆنی هەرێمی کوردستان ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی مایسیان رەتکردەوە، هێزیکی چەکداری نزیک لە یەکێتی نیشتیمانی کوردستان پەلاماری شوێنی کۆبوونەوەی چوار حیزبەکەیدا لە پارێزگای سلێمانی. لە مانگی حوزەیران دەسەڵاتداران سێ ئەفسەری پۆلیس و کارمەندێکی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانیان دەستگیرکرد لە پەیوەندیدا بە کەوتنەی ئاگرێک کە بووە هۆی سوتانی کۆگاکانی هەڵگرتنی سندوقەکانی دەنگدادن لە بەغداد. کۆمسیۆن لە مانگی ئاب دووبارە ژماردنەوەی تەواوکرد، بەبێ هیچ گۆڕانکارییەکی گەورە لە ئەنجامەکان، دواتر دادگای باڵای فیدراڵی لە هەمان مانگدا ئەنجامەکانی پشتڕاستکردەوە. 
بەهۆی ئاستەنگەکانی بەدەستهێنان یان نوێکردنەوەی بەڵگەنامەکان، هەروەها گۆڕانکارییە لەناکاوەکان لە مەرجەکانی هەبوونی بەڵگەنامەی پێویست لەلایەن کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەوە، ژمارەیەکی زۆر ئاوارەی ناوخۆیی لە مافی دەنگدان بێبەشکران لە هەڵبژاردنەکانی مانگی مایس. 

کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی کوردستان لە مانگی ئەیلول هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستانی عێراقی ئەنجامدا. زۆربەی چاودێران تەنها سەرنجی پێشێلکاری بچووکیان داوە و هیچ بەڵگەیەکیان نەدیوە لەسەر ساختەکاری سیستماتیک، بەڵام حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە گێچەڵکردن بە دەنگدەران و ساختەکاری سیستماتیک هەبووە، وەک پڕکردنی سندوقەکان و ساختەکردنی بەڵگەنامەکان – بەبێ دابینکردنی وردەکارییەکان – لەلایەن پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانەوە. 

حیزبە سیاسییەکان و بەشداری سیاسی: حیزبە سیاسییەکان و هاوپەیمانێتیەکان رێکخراون لەسەر هێڵی ئایینی یان ئیتنی، ئەگەرچی هەندێک حیزب هێڵە تائیفیەکانیان بەزاندوە. ئەندامێتی لە هەندێک حیزبە سیاسیەکان، بەتایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان لە هەرێمی کوردستانی عێراق یان حیزبە گەورەکان کە کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەندیی دەکەن لە عێراق، دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی هەندێک ئیمتیازات و سوودی تایبەت لە بوارەکانی کار و پەروەردە. 

بەشداری ئافرەتان و کەمایەتیەکان: هیچ یاسایەک بەشداری ئافرەتان و ئەندامانی کەمایەتییەکانی سنووردار نەکردوە لە پرۆسەی سیاسی، هەروەها بەشدارییان کردوە. 

دەستور فەرمان دەدات کە ئافرەتان دەبێت 25 لەسەتی ئەندامانی پەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێیەکان پێکبهێنن. لە هەڵبژاردنەکانی مایس، 19 ئافرەت دەنگی پێویستیان هێنا بۆ بردنەوەی کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی 329 کورسی، بەبێ پەنابردن بۆ کۆتای دەستوری، بە بەراورد بە 22 ئافرەت لە 2014. شەست و پێنج ئافرەتی تر کورسیان پێدرا لەسەر بنەمای کۆتا، کۆی ژمارەی ئەندامە مێینەکان بەرزبووە بۆ 84. سەرەڕای بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمانی مێینە، زۆرجار گفتوگۆ سیاسییەکان ئەندامە مێینەکانی پەرلەمان پەراوێز دەخەن. یەک ئافرەت
دیاریکرا بۆ ئەندامێتی کابینەی حکومەت.

وەک کاندیدی هەڵبژاردنەکان، ئافرەتان رووبەڕووی گێچەڵ و سووکایەتی جێندەری دەبنەوە (بڕوانە بەشی 6. ئافرەتان). بۆ نموونە، (ئینتیسار ئەحمەد جاسم) لە کێبەرکێ کشایەوە، پاش ئەوەی ڤیدیۆیەکی سێکسی بڵاوەی پێکرا لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بە ئامانجی نیشاندانی لەگەڵ پیاوێک لەناو جێگەدا. راگەیاندنی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی راپۆرتیانداوە لەسەر رووداوی تری لەم جۆرە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە مانگەکانی نیسان و مایس، وەک تۆمار و وێنەی سێکسی کە بانگەشەی ئەوە دەکرا کاندیدە ئافرەتەکان ماچ دەکەن، بە جلی ژێرەوە خۆیان نمایش دەکەن، یان بە پۆشاکی سەرنجڕاکێشەوە سەما دەکەن. 

لە 329 کورسی پەرلەمان، یاسا نۆ کورسی داناوە بۆ کەمایەتییەکان: پێنج بۆ کاندیدە مەسیحییەکانی بەغداد، نەینەوا، کەرکوک، هەولێر و دهۆک یەک لەدوای یەک؛ یەک ئێزیدی؛ یەک سابیئەی مەندائی؛ یەک شەبەک، هەروەها پاش بڕیارێکی پەرلەمان لە مانگی شوبات، یەک کوردی فەیلی لە پارێزگای واست. کابینەی نوێ یەک وەزیری مەسیحی هەیە. 

پاش سکاڵای چالاکوانانی ئێزیدی، دادگای باڵای فیدراڵی لە مانگی کانونی دووەم بڕیاریدا کە پێویستە زیاتر لە یەک کورسی بدرێت بە ئێزیدییەکان لە پەرلەمانی نیشتیمانی، تا بگونجێت لەگەڵ قەبارەی کۆمەڵگەی ئێزیدی، بەڵام بڕیارەکە لەمساڵدا جێبەجێ نەکرا. ئەندامی پەرلەمانی ئێزیدی پێشوازی لە بڕیارەکە کرد و بە راگەیاندنە ناوخۆییەکانی راگەیاند کە ئەمە واتای ئەوەیە کە پێویستە پێنج نوێنەری ئێزیدی لە پەرلەمان ئەندام بن، چونکە ئەم کەمایەتییە ژمارەیان دەگاتە 500.000 کەس لە وڵات و دادگا بڕیاریداوە کە پێویستە یەک کورسی هەبێت بۆ هەر 100.000 کەسێک. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان رێژەی 30 لەسەتی تەرخانکردوە بۆ ئافرەتان لە پەرلەمان و ئەنجومەنە جۆخێیەکان. لە هەڵبژاردنەکانی 2018 کاندیدە ئافرەتەکان 34 کورسیان بردەوە لە کۆی 111 کورسی پەرلەمانی کوردستان، بە بەراورد بە 33 ئافرەت لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەکەی 2013ی هەرێمی کوردستانی عێراق. 

لە کۆی 111 کورسی پەرلەمانی کوردستانی عێراق، یاسا 11 کورسی تەرخانکردوە بۆ کەمایەتییەکان لەسەر هێڵی ئیتنیکی نەک ئاینیی: پێنج بۆ کاندیدە کلدو-ئاشوریەکان (بەگشتی مەسیحیەکان)، پێنج بۆ تورکمان و یەک کورسی بۆ کاندیدی ئەرمەن. هیچ کورسیەک تەرخان نەکراوە بۆ گروپەکانی تر کە خۆیان جیادەکەنەوە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رووی ئینتیەوە وەک کورد یان عەرەب سەیریان دەکات: وەک ئێزیدی، شەبەک، سابیئەی-مەندائی، کاکەیی و کوردی فەیلی.  

حیزبە سیاسییە گەورەکان هاوپەیمانی دەکەن لەگەڵ حیزبی کەمایەتییەکان، یان لە هەندێک دۆخدا حیزبی سیاسی کەمایەتییەکان دروست دەکەن، بۆ مەبەستی هاوپەیمانی لە هەڵبژاردنەکانی ناوەند و هەرێمی کوردستانی عێراق، هەروەها هانی عێراقیەکانی تر دەدەن دەنگ بدەن بە کاندیدی کەمایەتیەکان بۆ کورسیەکانی کۆتا لە ئەنجومەنی نوێنەران و پەرلەمانی کوردستانی عێراق. چالاکوانانی کەمایەتییەکان، سکاڵا دەکەن لەوەی ئەم پرۆسەیە بێبەشیان دەکات لە مافی دەنگدان و داوای چاکسازی دەکەن لە پرۆسەی دەنگدان بۆ سنووردارکردنی دەنگی کەمایەتییەکان تەنها بۆ کورسی کۆتای تەرخانکراو بۆ کەمایەتی پەیوەندار، هەروەها داوای کورسی کۆتای زیاتر دەکەن لە ئەنجومەنی نوێنەران و پەرلەمانی کوردستانی عێراق. 

بڕگەی 4. گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەت لەناو حکومەت 

یاسا سزای تاوانی داناوە بۆ حکومدان لەسەر گەندەڵی لەلایەن بەرپرسانەوە، بەڵام حکومەت هەمیشە بەشێوەیەکی کاریگەر یاساکەی جێبەجێ نەکردوە. یاسا رێگەدەدات بە هەندێک کەسی حوکمدراو لەسەر گەندەڵی لێبوردن بیانگرێتەوە پاش گەڕانەوەی ئەو پارەیەی لەڕێگەی گەندەڵییەوە دەستیان کەوتبوو، کاریگەری ئەمەش رێگەدانیان بوو بە هەڵگرتنی ئەو دەستکەوتەی بەدەستیان هێناوە بەهۆی پارە دزراوەکەوە. زۆرجار بەپرسان بەبێ لێپرسینەوە بەشداربوون لە کردەی گەندەڵیدا، هەروەها چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر گەندەڵی لەناو حکومەت لەماوەی ساڵدا. 

گەندەڵی: بەپێی کۆمسیۆنی شەفافیەتی پەرلەمانی، لەماوەی 15 ساڵی رابوردودا، گەندەڵی بۆتە هۆی دیارنەمانی بەلای کەمەوە 320 ملیار دۆلار لە خەزێنەی دەوڵەت، زۆربەی ئەمانە بەهۆی گەندەڵی یان گرێبەستی وەهمی. بەرتیل، سپیکردنەوەی پارە، خزمایەتی و مەحسوبیەت و خراپ بەکارهێنانی سامانی گشتی، کە دیاردەی بەربڵاو بوون لە هەموو ئاستەکان و هەموو بەشەکانی حکومەت. سیاسەتمەدارێک لە مانگی کانونی یەکەمی 2017 بە رۆژنامەنووسێکی (AFP) وت دزینی بڕی 60 ملیۆن دۆلار "دەتوانین بە دەستپاکی هەژماربکەین، لەو بڕە بەسەرەوە دەتوانین باسی گەندەڵی بکەین." رەچاوکردنی خێزان، خێڵ و پەیوەندییە ئیتنی و مەزهەبییەکان، کاریگەری گەورەیان هەیە لەسەر بڕیارەکانی حکومەت لە هەموو ئاستەکان و بەشەکانی حکومەتدا. لێکۆڵینەوە لە گەندەڵی ئازاد نییە لە کاریگەری سیاسیی. 

نەبوونی رێککەوتن لەسەر رۆڵە دامەزراوەییەکان و ئیرادەی سیاسیی، کاریگەری سیاسی، کەمی شەفافیەت، و ناڕوونی یاسا بەرکارەکان و پرۆسەکانی رێکخستن، رێگربوون لە هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. ئەگەرچی دامەزراوەکانی دژەگەندەڵی زیاتر هەماهەنگیان لەگەڵ گروپەکانی کۆمەڵی مەدەنی کردوە، بەڵام کاریگەری ئەم هاوکارییە فراوانە سنووردار بوو. راگەیاندن و رێکخراوە ناحکومییەکان هەوڵیانداوە سەربەخۆ گەندەڵی ئاشکرا بکەن، ئەگەرچی تواناکانیان بۆ ئەنجامدانی ئەمە سنووردارە. دامەزراوەکانی دژەگەندەڵی، جێبەجێکردنی یاسا و بەرپرسانی دادوەری، هەروەها ئەندامانی کۆمەڵی مەدەنی و راگەیاندن، رووبەڕووی هەڕەشە و تەنگپێهەڵچنین بوونەتەوە لە هەوڵەکانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی. 

لە 2016 دەستەی کارگێڕی کۆمەکی دارایی نێودەوڵەتی (International Monetary Fund) رەزامەندی دەربڕی لەسەر رێککەوتنێکی یەدەگ بە بڕی 6.22 ترلیۆن دیناری عێراقی (5.34 ملیار دۆلار) کە داوا لە حکومەت دەکات تا حوزەیرانی 2019 رێککارە پێویستەکان بگرێتە بەر بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و تەواوکردنی پرۆگرامی گونجاندنی نەختینە (fiscal rationalization program). دەستەی نەزاهە ستراتیژی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی (2015-2019) جێبەجێ دەکات کە ئامانجی زیادکردنی راهێنان و پەرەپێدانی کارمەندانی ئۆفیسی پشکنەرانی گشتی و دەستەی نەزاهەیە. لە مانگی ئاب دەستەی نەزاهە پوختەی راپۆرتی شەش مانگی کۆمسیۆنی دەرکرد، کە دەڵێت کۆمسیۆن زیاتر لە 4.500 کەیسی گەندەڵی کردۆتەوە، و زیاتر لە 1.000 فەرمانی دەستگیرکردنی دەرکردوە. نزیکەی 500 حوکمدان هەبوە، کە چواریان وەزیر بوون و 30 کەسی تر بەرپرسی باڵا بوون، بەڵام ناوەکانیان بڵاونەکراوەتەوە. راپۆرتەکە دەڵێت کە بەپێی یاسا زیاتر لە 400 کەس بەر لێبوردن کەوتوون پاش ئەوەی پارەی بەدەستهاتوو بە گەندەڵییان گێڕاوەتەوە. 

بانکی ناوەندی رابەرایەتی هەوڵەکانی حکومەت دەکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی سپیکردنەوەی پارە و داراییکردنی تیرۆریزم. لەڕێگەی ئۆفیسەکانی چاودێری بانکگوزاری و هەواڵگری داراییەوە، بانکی ناوەندی کاریکردوە لەگەڵ دامەزراوەکانی جێبەجێکردنی یاسا و دەسەڵاتی دادوەری بۆ دەستنیشانکردن و دادگاییکردنی ئاڵوگۆڕی دارایی نایاسایی. توانای لێکۆڵینەوەی دەسەڵاتەکان هێشتا زۆر سنووردارە، ئەگەرچی سەرکەوتوو بوون لە دادگاییکردنی کەیسەکانی سپیکردنەوەی پارەی پەیوەست بە گواستنەوەی دارایی بۆ ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی داعش. دەستەی نەزاهە، کە ئەرکی بە دادگا گەیاندنی کەیسەکانی سپیکردنەوەی پارەی پەیوەستە بە گەندەڵی بەرپرسانەوە، کێشەی نەبوونی توانای لێکۆڵینەوەی هەیە. 
سکرتاریەتی ئەنجومەنی وەزیران راوێژکاری دژەگەندەڵی هەیە، هەروەها ئەنجومەنی نوێنەران لیژنەی نەزاهەی هەیە. سکرتێری گشتی ئەنجومەنی وەزیران سەرۆکایەتی ئەنجومەنی هاوبەشی دژەگەندەڵی کرد، کە ئۆفیسی پشکنەرانی گشتی ئەندامە تێیدا. 

بەپێی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، لە مانگی مایس سەرۆک وەزیرانی پێشوو، پێنج بەرپرسی هەڵبژاردنەکانی لەسەرکارلادا بە تۆمەتی گەندەڵی لەکاتی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکان. بەرپرسەکان بریتی بوون لە سەرۆکی ئۆفیسی هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی سەلاحەدین، کەرکوک و ئەنبار، هەروەها ئەوانەی سەرپەرشتی دەنگدانی هاووڵاتیانی عێراقیان دەکرد لە ئوردون و تورکیا. 

گەندەڵی بەڕێوەبردنی سنوور یەکێکی ترە لە کێشەکان. لە مانگی حوزەیران (Center for International Private Enterprise) راپۆرتیداوە کە ئەگەرچی بەپێی یاسا پێویستە پارێزگاکان 50 لەسەتی داهاتی سنوورەکان وەربگرن، لە ساڵی 2011ەوە پارێزگای واست پشکی خۆی لەو داهاتانە وەرنەگرتووە. 

لەنێوان تەموز و ئەیول، چەند شەپۆلێکی خۆپیشاندانی لاوان بەسرە و پارێزگاکانی تری باشوری گرتەوە، لەدژی گەندەڵی و داواکاری تری وەک حوکمڕانی باشتر، کاری زیاتر بۆ ئەوانەی دەستبەکاردەبن و خزمەتگوزاری گشتی باشتر، وەک ئاوی پاک و کارەبا. لە مانگی ئاب، سەرۆک وەزیرانی پێشوو عەبادی، بڕیاری پێکهێنانی لیژنەی لێکۆڵینەوەیدا لە گەندەڵی وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر خۆپیشاندانە بەربڵاوەکان. 

لە مانگی ئەیلول دادگای تاوان سزای شەش ساڵی سەپاند بەسەر جێگری سکرتێری گشتی پێشووی وەزارەتی بەرگری لەسەر ساختەکاری لە کڕینی کەرەستەی سەربازی بۆ وەزارەت لەکاتی کارکردنیدا لەگەڵ حکومەتی کاتیی عێراق لە 2005 تا 2006. 

هەرێمی کوردستان دەستەی دەستپاکی خۆی هەیە، کە راپۆرتی یەکەمی لە ساڵی 2017 بڵاوکردەوە. بە وتەی شارەزایەکی ئەم بوارە، دەستەی نەزاهە سەرچاوە و لێکۆڵەری پێویستی نییە بۆ بەدواداچوونی کەیسەکانی گەندەڵیی.  

لە کۆتایی ئادار، فەرمانبەرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆپیشاندانیان کرد لەسەرانسەری هەرێمی کوردستانی عێراق لەدژی دواکەوتنی موچەکانیان. دامەزراوەی (Carnegie Endowment for International Peace) لە مانگی نیساندا هەڵسەنگاندنی بۆ ئەوە کرد، کە پاش سێ ساڵ لە موچەی نەدراو و کەڵەکەبوونی قەرزی گشتی، فەرمانبەرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و دانیشتوانی هەرێم، ناڕەزایی دەردەبڕن لەدژی گەندەڵی و تووڕەن لە خێزانە حوکمڕانەکانی بارزانی و تاڵەبانی. 

لە مانگی ئاب، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە فەرمی پرۆگرامی "خزمەت"ی راگەیاند، کە پرۆگرامێکی چاکسازی حکومییە بۆ دۆکۆمێنتکردن و دابینکردنی خزمەتگوزاری کارا و شەفافی حکومی بۆ هاووڵاتیان لە هەرێمی کوردستانی عێراق، لەڕێگەی بەکارهێنانی پۆرتاڵێکی ئەنتەرنێت. پێکهاتەکانی پرۆگرامەکە بریتین لە، باج، لیستی موچە، پلاندانانی بودجە، جێبەجێکردنی بودجە و ئەولەویەتی تری ئابوری. حکومەتی ناوەندیی پێشکەوتنی سنوورداری بەدیهێناوە لەمیانەی ئەنجامدانی پرۆگرامێکی هاوشێوە، بەڵام بچووکتر. 

ئاشکراکردنی دارایی: یاسا دەسەڵاتیداوە بە دەستەی نەزاهە بۆ وەرگرتنی راپۆرتی ئاشکراکردنی دارایی ساڵانە لە بەرپرسە باڵا گشتییەکان، لەناویاندا وەزیرەکان، پارێزگارەکان، و پەرلەمانتارەکان، هەروەها بۆ گرتنەبەری رێککاری یاسایی لەدژی هەر ئاشکرانەکردنێک. ئەگەر حوکم بدرێت، سزاکان بریتین لە غەرامە یان زیندانیکردن. سیستمێکی یەکگرتوو نییە بۆ ئاشکراکردنی دارایی ساڵانە. دەستەی نەزاهەی عێراق دەسەڵاتی نییە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، بەڵام ئەندامانی کورد لە حکومەتی ناوەندی دەبێت پابەندبن بە یاساکەوە. بەپێی یاساکە، پێویستە دەستەی نەزاهە راپۆرتی گشتی ساڵانە پێشکەش بکات لەسەر دادگاییکردن، شەفافیەت، لێپرسینەوە، و ئاکاری خزمەتگوزاری گشتی. بەپێی راپۆرتی شەش مانگی دەستەی نەزاهە، تەنها یەک لە سێی ئەندامانی پەرلەمان و تەنها دوو لە پانزە پارێزگار زانیاری داراییان پێشکەش کردوە.   

دەستەی دەستپاکی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرپرسیارە لە دابەشکردن و کۆکردنەوەی فۆرمی ئاشکراکردنی دارایی لە هەرێمی کوردستانی عێراق. زانیاری بەردەست نەبوو لەسەر ئەگەری سزادانی بەرپرسان بەهۆی ئاشکرانەکردنی دارایی.   

بڕگەی 5. هەڵوێستی حکومیی لەسەر لێکۆڵینەوە نێودەوڵەتی و ناحکومییەکان لە بانگەشەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ 

رێکخراوە ناحکومییە ناخۆیی و نێودەوڵەتییەکان لە زۆربەی کەیسەکان کاریان کردوە و حکومەت زۆر کەم دەستوەردانی کردوە لە لێکۆڵینەوە و بڵاوکردنەوەی ئەنجامەکانی کەیسەکانی مافی مرۆڤ. بەرپرسانی حکومەت تاڕادەیەک هاوکارن و بەدەنگ بۆچوونەکانیانەوە دەچن. 

لە ئەنجامی قەیرانی مرۆیی بەهۆی داعش، زۆربەی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان جەختیان خستۆتە سەر پێشکەشکردنی کۆمەک بە ئاوارەکان و کۆمەڵگەکانی تر لە ناوچە کاریگەرەکان بە پێکدادان. لە هەندێک دۆخدا ئەم رێکخراوە ناحکومییانە بەهەماهەنگی کاریان کردوە لەگەڵ دەسەڵاتەکانی حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەڵام هەندێک لەم رێکخراوانە بەردەوام بوون لە بەدواداچوون بۆ کەیسەکانی پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤ و راپۆرتیان بڵاوکردۆتەوە. هەندێک راپۆرت هەبوون لەسەر دەستوەردانی حکومەت لە کارەکانی رێکخراوە ناحکومییەکان کە بەدواداچوون دەکەن بۆ پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەلایەن کارمەندانی حکومەتەوە. بۆ نموونە، رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە پۆلیس ئەندامەکانیانی دەستگیرکردوە لەکاتی رووماڵکردنی خۆپیشاندانەکانی پارێزگای بەسرە لە مانگی ئەیلول و دوای چەند رۆژێک ئازادکراون. 

رێکخراوە ناحکومییەکان رووبەڕووی ئاستەنگی پەیوەست بە توانا بوونەتەوە، دەستگەیشتنی بەردەوامیان نەبووە بە بەپرسانی حکومەت، هەروەها بەشێوەیەکی سیستەماتیک وەک بەربەست کاریان نەکردوە لەدژی شکستی حوکمڕانی و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. نەبوونی سەرچاوەی بەردەوام بۆ رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان، رێگرە لە گەشەی درێژخایەنی ئەم کەرتە. حکومەت بەدەگمەن گرێبەستی خزمەتگوزاری دەدات بە رێکخراوە ناحکومییەکان. لەکاتێکدا کە یاسا قەدەغەی کردوە رێکخراوە ناحکومییەکان بەشداری بکەن لە چالاکی سیاسی، حیزبە سیاسییەکان یان گروپە مەزهەبییەکان رێکخراوی ناحکومییان پێکهێناوە، کۆمەک کردوە یان کاریگەری گەورەیان هەیە لەسەر زۆر رێکخراوی ناحکوی ناوخۆیی. 
 
رێکخراوە ناحکومییەکان بەشێوەیەکی کارا رێگریان لێکراوە بۆ کارکردن لە هەندێک کەرت (بڕوانە بەشی 6. ئافرەتان).

لەماوەی نیوەی یەکەمی ساڵدا، ژمارەیەکی زۆر رێکخراوی ناحکومی کە تەنها لە بەغداد تۆمارکراون نەیاتوانی لە هەرێمی کوردستان کاربکەن، هاوکات ئەو رێکخراوە ناحکومیانەی کە تەنها لە هەولێر تۆمارکراون، نەیاتوانی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان و ناوچە جێناکۆکەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاربکەن (بڕوانە بڕگەی 2.b.).

هەرێمی کوردستانی عێراق کۆمەڵگەیەکی چالاکی رێکخراوی ناحکومی هەیە کە زۆرینەیان کوردین، زۆربەیان پەیوەندی نزیکیان هەیە و کۆمەک وەردەگرن لە حیزبە سیاسییەکانی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان. کۆمەکی دارایی حکومەت بۆ رێکخراوە ناحکومییەکان بەپێی یاسا پەیوەستە بەوەی کە ئایا ئامانجەکانی پرۆگرامی رێکخراوی ناحکومی تەبان لەگەڵ ئەولەویەتە دیاریکراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان رێککاری فەرمی داڕشتوە بۆ بەخشینی کۆمەک بە رێکخراوە ناحکومییەکان، کە پێکدێت لە وەسفێکی گشتی بودجەی ساڵانەی رێکخراو، بوارەکانی ئەولەویەت بۆ رەچاوکردن، دوا رێکەوتەکان بۆ پێشکەشکردنی پرۆپۆزەڵ، پێکهێنانی لیژنەی بەخشین، و پێوەرەکانی نمرەدانان بۆ پرۆپۆزەڵەکان. 
هاوشێوەی حکومەتی ناوەندیی، هەندێک راپۆرت هەبوون لەسەر دەستوەردانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کاری ئەو رێکخراوە ناحکومییانەی بەدواداچوونیان دەکرد بۆ پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەلایەن کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. لە کانونی دووەم، ئەکادیمیای هزری دیموکراتی (Academy of Democratic Thoughts) رێکخراوێکی بنکە لە هەولێر، راپۆرتیداوە کە ئاسایش ئۆفیسەکانی رێکخراوەکەی لە پارێزگای هەولێر داخستوە و رێگری کردوە لە چالاکییەکی کولتوری و دژەگەندەڵی، بە بیانوی ئەوەی کە ناوەڕۆکی چالاکییەکە تەبا نییە لەگەڵ بواری کارکردنیان وەک رێکخراوێکی ناحکومی.
  
نەتەوە یەکگرتووەکان و پێکهاتە نێودەوڵەتیەکانی تر: هەندێک کات حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێگریان کردوە لە دەستگەیشتنی نەتەوە یەکگرتووەکان و پێکهاتە نێودەوڵەتییەکانی تر بە شوێنە هەستیارەکان، وەک بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی ناوخۆ کە گومانلێکراوانی تیرۆریزم لێی دەستبەسەر بوون. 

دامەزراوە حکومییەکانی مافی مرۆڤ: کۆمسیۆنی باڵای مافی مرۆڤی عێراق بەپێی دەستور پێکهێنراوە. یاسای رێکخەری کارەکانی کۆمسیۆنی باڵای مافی مرۆڤ 12 کۆمسیاری تەرخان و سێ کۆمیسیاری یەدەگی دیاریکردوە بۆ ماوەی چوار ساڵ، کە شایانی نوێکردنەوەیە؛ لە ساڵی 2017 کۆمسیارانی نوێ دەستبەکاربوون. یاساکە سەربەخۆیی کارگێڕی و دارایی دابین کردوە بۆ کۆمسیۆن و دەسەڵاتی فراوانی پێداوە، لەوانە مافی وەرگرتن و لێکۆڵینەوە لە سکاڵای مافی مرۆڤ، ئەنجامدانی سەردانی رانەگەیەندراو بۆ چاکسازییەکان، هەروەها پێداچوونەوەی پرۆژە یاساکان. هەندێک چاودێر راپۆرتیانداوە کە ئەجێندای حیزبیی کۆمیسیاران تاڕادەیەکی زۆر بۆتە هۆی راگرتنی کارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤ.

کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتی دەوری دەردەکات لەسەر مافی مرۆڤ، بازرگانیکردن بە مرۆڤ و ئازادیی ئایینی. کۆمسیۆن راپۆرتیداوە کە دامەزراوەکانی پۆلیس و ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی پێشوازییان لە راهێنانی مافی مرۆڤ کردوە و کاردانەوەیان هەبووە بەرامبەر راپۆرتەکانی پێشێلکارییەکان. کۆمسیۆن و رێکخراوی ناحکومی (چاودێری مافی مرۆڤی کوردستان) راهێنانی مافی مرۆڤیان پێشکەش کردوە بە پێشمەرگە، ئەگەرچی رێکخراوەکە دەڵێت کە مۆڵەتی پێنەدراوە هەمان پرۆگرامی راهێنان پێشکەش بکات بە ئاسایش. 

بڕگەی 6. جیاکاری، پێشێلکاری کۆمەڵایەتی، و بازرگانیکردن بە مرۆڤ 

ئافرەتان 
لاقەکردن و توندوتیژی خێزانیی: یاسا لاقەکردن و دەستدرێژی سێکسی لەدژی ئافرەت، پیاو و منداڵ وەک تاوان هەژماردەکات، بەڵام بەدیاریکرواوی لاقەکردنی هاوسەریی نا، هەروەها رێگە دەدات بە سزای تا 15 ساڵ، یان سزای هەتاهەتایی ئەگەر قوربانی بمرێت. بڕگەکانی یاسا لەسەر لاقەکردن چەمکی رەزامەندی روون ناکاتەوە و بەجێیهێشتوە بۆ شرۆڤەی دادوەریی. یاسا رێگەدەدات بە دەسەڵاتەکان کەیسی لاقەکردن دابخەن ئەگەر پێشێلکار هاوسەرگیری لەگەڵ قوربانی کرد، بەمەرجی بەڵێندان کە لە ماوەی سێ ساڵدا تەڵاقی نەدات. زۆر جار کەسوکاری قوربانی بەم رێککەوتنە رازی دەبن، بۆ خۆپاراستن لە لۆمەی کۆمەڵایەتی پەیوەست بە لاقەکردن. هیچ خەمڵاندنێکی پشت پێبەستراو نەبوو لەسەر ژمارەی رووداوەکانی لاقەکردن یان زانیاری لەسەر کاریگەریی حکومەت لە جێبەجێکردنی یاساکە. 

شارەزایانی پاراستنی مرۆیی هەڵسەنگاندنیان بۆ دۆخی کەمپەکانی پەنابەران ئەوە بووە کە زۆر رێخۆشکەرن بۆ بەدبەکارهێنان (ئیسیغلال) و پێشێلکاری سێکسی. رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی راپۆرتیداوە لە مانگی نیسان، ئافرەتان لە کەمپەکانی ئاوارەکان کە تۆمەتبار دەکرێن بە پەیوەندی لەگەڵ داعش، زۆر لاوازن بەرامبەر خراپەکاری سیکسی، لەوانە لاقەکردن لەلایەن هێزەکانی حکومەت و ئاوارەکانی ترەوە (بڕوانە بڕگەکانی 1.c.  و 2.d.).

ئەگەرچی دەستور "هەموو جۆرەکانی توندوتیژی و خراپەکاری ناو خێزان" قەدەغەدەکات، بەڵام یاسا بەڕوونی توندوتیژی خێزانی قەدەغە ناکات، بەڵکو رێگەدەدات بە پیاو هاوسەر و منداڵەکانی تەمبێ بکات "لە چوارچێوەی هەندێک سنووردا کە یاسا یان عورف دیاریکردوون." یاسا سزای کەمکردۆتەوە بۆ توندوتیژی یان کوشتن، ئەگەر تۆمەتبار "هاندەری شەرەف"ی هەبوو یان ئەگەر تۆمەتبار ژنەکەی یان مێینەیەکی خزمی لەکاتی ئەنجامدانی خیانەتی هاوسەریی یان کردەی سێکس لە دەرەوەی هاوسەرگیری گرت. توندوتیژی خێزانی هێشتا کێشەیەکی بەربڵاوە.  

حکومەت هەندێک پێشکەوتنی بەدیهێناوە لە جێبەجێکردنی رێککەوتنێکی هاوبەشی 2016 لەگەڵ یونامی لەسەر کاردانەوە بەرامبەر توندوتیژی سێکسی پەیوەست بە ناکۆکی. بەڵام رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە سیستمی دادوەری تاوان زۆرجار ناتوانێت پاراستنی گونجاو بۆ ئافرەتان دابین بکات. 

هاوشێوە رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە حکومەت پێشکەوتنی کەمی بەدیهێناوە لە جێبەجێکردنی بڕیاری (1325)ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر ئافرەتان، ئاشتی و ئاسایش، سەرەڕای ئەوەی پلانی جێبەجێکردن لە ساڵی 2016 راگەیەندرا. ئەنجومەنی باڵای کاروباری خانمانی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیداوە کە نە حکومەتی ناوەندیی و نە حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ بودجەیەکیان تەرخان نەکردوە بۆ جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە.
گێچەڵکردن هەبووە بە کارمەندانی یاسایی کە هەوڵی بەدواداچوون دەدەن بۆ کەیسەکانی توندوتیژی خێزانیی بەپێی تاوانی پەلاماردان، هەروەها نەبوونی کارمەندی پۆلیس و دادوەریی راهێنراو، ئەمانە زیاتر هەوڵەکانیان پەکخستوە بۆ دادگاییکردنی پێشێلکاران. 

هاوکات حکومەت و حکومەتی هەرێمی کوردستان کێشەیان هەبوو لە مامەڵەکردن لەگەڵ گرفتی جەستەیی و فشاری دەروونی کە تووشی ئەو ئافرەتانە بووە کە لەژێر دەسەڵاتی داعشدا ژیابوون. لە مانگی ئەیلول، (UNHCR) راپۆرتیداوە کە لە سەرەتای ساڵەوە، نزیکەی 30 ئافرەتی ئێزیدی خۆیان کوشتوە لە شەش کەمپی پارێزگای دهۆک، کە بە بڕوای (UNHCR) ژمارەکە لەوانەیە زیاتر بێت.  

لەکاتێکدا یاسا بەڕوونی قەدەغەی پەناگەکانی رێکخراوە ناحکومییەکان ناکات بۆ قوربانیانی توندوتژیی جێندەری، یاسا رێگەدەدات بە وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بڕیاربدات لەسەر ئەوەی پەناگەیەک بەکراوەیی بمێنێتەوە یان دابخرێت، بەڵام وەزارەت ئەمەی نەکردوە. لەئەنجامدا تەنها وەزارەت دەتوانێت پەناگەکان بەڕێوەببات لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیی. 
رێکخراوە ناحکومییەکان کە پەناگەی نافەرمی بەڕێودەبەن تووشی سزای یاسایی دەبنەوە لەسەر بەڕێوەبردنی پەناگەی لەم جۆرە بەبێ مۆڵەت (بڕوانە بڕگەی 5.). رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە کۆمەڵگەکان زۆرجار وەک خانەی لەشفرۆشی سەیری پەناگەکان دەکەن و داوایان لە حکومەت کردوە دایانبخەن، هەروەها هەندێک جار رووبەڕووی پەلامار بوونەتەوە. لەپێناو رەواندنەوەی نیگەرانییەکانی کۆمەڵگە، وەزارەت بەردەوام پەناگەکانی داخستوە، بەڵام دواتر رێگەیان دەدرا لە شوێنێکی تر بکرێنەوە. 

وەزارەتی ناوخۆ 16 یەکەی پاراستنی خێزانی هەیە لە سەرانسەری وڵات، لەژێر فەرماندەیی پۆلیس و لە بینای جیاواز لەناو بنکەکانی پۆلیس، کە پێکهێنراون بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە خێزانییەکان و دابینکردنی پەناگەیەکی پارێزراو بۆ قوربانیانی توندوتیژی جێندەری. ئەم یەکانە هەوڵ دەدەن ئەولەویەت بدەن بە ئاشتەوایی خێزان زیاتر لە پاراستنی قوربانی و توانایان نییە بۆ هاوکاریکردنی قوربانیان. رێکخراوە ناحکومییەکان دەڵێن کە قوربانییەکان دەترسن بچنە یەکەکانی پاراستنی خێزان، چونکە گومان دەکەن کە پۆلیس دەستبەجێ خێزانەکانیان ئاگاداربکەنەوە لە وتەکانیان. راپۆرتی نیسانی رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی وردەکاری تێدایە لەسەر نیگەرانی لەم جۆرە لای ئافرەتانی ئاوارەی کەمپەکان. هەندێک سەرۆک خێڵ لە باشوری وڵات رێگری لە ئەندامانی خێڵەکانیان دەکەن هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکانیان بدەن لەڕێگەی یەکەکانی پاراستنی پۆلیس، بە بیانوی ئەوەی کە توندوتیژی خێزانی کێشەیەکی خێزانییە. یەکەکانی پاراستنی خێزان لە زۆربەی شوێنەکان پەناگەیان نییە. 

لە مانگی کانونی یەکەم (BBC) سەردانی پەناگەیەکی قوربانیانی توندوتیژی خێزانی کرد لە عێراق، کە بەپێی راپۆرتەکە ئافرەتێک تەلەفۆنی بۆ کردوون و داوای یارمەتی کردوە و بانگەشەی ئەوەی کردوە کە لە موسڵ، پارێزگای نەینەوا، لەلایەن ئەندامانی خێزانەکەیەوە بۆ ماوەی سێ ساڵە بەندکراوە و رۆژانە توندوتیژی جەستەیی بەرامبەر دەکرێت.   

یاسای هەرێمی کوردستان توندوتیژی خێزانیی بە تاوان هەژماردەکات، لەناویاندا پێشێلکاری جەستەیی و دەروونی، هەڕەشەی توندوتیژی و لاقەکردنی هاوسەریی. حکومەت حوکمەکانی یاساکەی جێبەجێ کردوە، هێزێکی پۆلیسی تایبەتی پێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لە کەیسەکانی توندوتیژی جێندەری و پێکهێنانی لیژنەی ئاشتەوایی خێزانیی لەناو سیستمی دادوەری، بەڵام رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە ئەم پرۆگرامانە کاریگەر نەبوون لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی جێندەری. 

لە هەرێمی کوردستانی عێراق یەک پەناگە کە بەڕێوەبەرایەتی تایبەتی هەیە و چوار پەناگەی بەڕێوەبراو لەلایەن وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک پاراستن و هاوکاری دابین دەکەن بۆ قوربانیانی مێینەی توندوتیژی جێندەری و بازرگانیکردن بە مرۆڤ. شوێن سنووردارە و خزمەتگوزارییەکان لەئاستێکی خراپدان. رێکخراوە ناحکومییەکان رۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان، لەناویاندا هاوکاری یاسایی، بە قوربانیانی توندوتیژی خێزانی، کە زۆرجار هیچ هاوکارییەک لە حکومەت بەدەستناهێنن. لەجیاتی بەکارهێنانی چارەسەرە یاساییەکان، زۆرجار دەسەڵاتەکان ناوبژیان کردوە لەنێوان ئافرەتان و خێزانەکانیان تا ئافرەتەکان بتوانن بگەڕێنەوە ماڵەوە. جگە لە هاوسەرگیری یان گەڕانەوە بۆ ناو خێزان، کە زۆرجار بۆتە هۆی زیاتر بەقوربانیکردنیان لەلایەن خێزان یان کۆمەڵگەوە، بژاردەی کەم هەیە بۆ ئافرەتانی نیشتەجێی پەناگەکان. 

دەسەڵاتداران راپۆرتیانداوە کە تا مانگی ئەیلول، زیاتر لە 3.200 ئێزیدی، زۆربەیان ئافرەت و منداڵ، لای داعش دیلن و وەک کۆیلەی سێکسی بەکاردەهێنرێن و ئیستیغلال دەکرێن، هاوسەرگیری بەزۆریان پێدەکرێت و پێشێلکاری تریان بەرامبەر دەکرێت.  

خەتەنەکردنی مێینە: رێکخراوە ناحکومییەکان و حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیانداوە، کە سەرەڕای قەدەغەکردنی بە یاسا لە هەرێمی کوردستان، دیاردەی خەتەنەکردنی مێینە هێشتا بەردەوامە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکانی پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی و کەرکوک، هەروەها لەناو کۆمەڵگەی ئاوارەکاندا. بەڵام بەپێی راپۆرتەکان، رێژەکانی خەتەنەکردنی مێینە لە دابەزیندایە. خەتەنکردنی مێینە لە دەرەوەی هەرێمی کوردستانی عێراق دیاردەیەکی بەربڵاو نییە.    

بەپێی توێژیەوەیەکی ساڵی 2016 (تازەترین تا ئەمڕۆ) لەلایەن (UNHCR) و حکومەتی هەرێمی کوردستان و رێکخراوی (Heartland Alliance)، 45 لەسەتی ئافرەتانی رووپێوکراو لە هەرێمی کوردستان خەتەنەکراون، ئەمەش نزمبوونەوەیە بە بەراورد بە ساڵی پێشتر. رێکخراوە ناحکومییەکان دابەزینەکە دەگێڕنەوە بۆ قەدەغەکردنی ئەم نەریتە و چالاکییەکانی هۆشیارکردنەوەی گشتی. بۆ نموونە، لە مانگی نیسان راگەیاندنەکان راپۆرتیاندا لەسەر هەوڵەکانی چالاکوانانی وەک (کوردستان رەسوڵ)، کە قوربانیەکی خەتەنەکردنی مێینەیە و هانی پیاوان و ئافرەتان دەدات لە گوندەکانی هەرێمی کوردستان کۆتایی بەم نەریتە بهێنن. 

نەریتی تری زیانبەخش: یاسا شەرەف وەک بەرگرییەکی یاسایی قبوڵکردوە لە توندوتیژی دژی ئافرەتان، کوشتن لەسەر شەرەف هێشتا کێشەیەکی گەورەیە لەسەرانسەری وڵات. حوکمێکی یاسایی سزای حوکمی کوشتنی سنووردار کردوە بۆ سێ ساڵ زیندانییکردن ئەگەر پیاوی دادگاییکراو هاوسەرەکەی یان وابەستەیەکی مێینەی کوشتبێت بەهۆی گومانی ئەوەی قوربانی زینای ئەنجامداوە. هەندێک خێزان کوشتنی شەرەف بەشێوەیەک ئەنجام دەدەن کە وەک خۆکوشتن دەربکەوێت.

لە مانگی ئاب راگەیاندنەکان راپۆرتیاندا کە زاوایەک رۆژی دوای ئاهەنگەکەی، بووکەکەی ناردۆتەوە ماڵی باوکی، بە بیانوی ئەوەی کچ نەبووە. دواتر ئەندامێکی خێزانی بوکەکە بە لێدان کوشوتویەتی. راگەیاندنەکان راپۆرتیانداوە کە ئەندامێکی نێرینەی خێزانەکەی دەستگیرکراوە، بەڵام تا مانگی تشرینی دووەم، هێشتا هاندەری کوشتنەکە جێگەی مشتومڕی گشتییە. 

لەماوەی ساڵدا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکرد بە سزادانی بکوژانی ئافرەت، لەوانە کوشتن بە بیانوی شەرەف، کوشتن بەگشتی، ئەمەش وایکرد کە بکوژانی کەیسەکانی کوشتن لەسەر شەرەف سزای قورس بدرێن تا سزای سێدارە. بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتانی وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان، پشتڕاستی کردوە کە لە کەیسی لەم جۆرەدا سزاکان گەیشتوونەتە 20 ساڵ. وەزارەت راپۆرتیداوە کە 14 کەیسی کوشتن بە بیانوی شەرەف لەماوەی ساڵدا تا مانگی ئەیلول لە هەرێمی کوردستان هەبوون. 

بەپێی راپۆرتەکان، ژنان و کچان هەندێک کات رووبەڕووی خراپ بەکارهێنان (ئیستیغلال)ی سێکسی بوونەتەوە لەڕێگەی ئەوەی ناسراوە بە هاوسەرگیری کاتیی، کە بەپێی ئەوە پیاو مارەیی دەدات بە خێزانی کچەکە یان ژنەکە لەبەرامبەر رەزامەندی لەسەر "هاوسەرگیری"یەکەی بۆ ماوەیەکی دیاریکراو. خێزانە ئاوارەکان کە لە دۆخێکی سەختدان لە کەمپەکان، زۆر لاوازن بەرامبەر ئەم جۆرە ئیسیغلالە، وەک لە راپۆرتی مانگی نیسانی رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵیتی بەوردی باسکراوە. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە هەندێک خێزان کچە منداڵەکانیان دەدەن بەرامبەر پارەی مارەیی، لەو بڕوایەدان کە هاوسەرگیرییەکە راستەقینەیە، بەڵام تەنها پاش چەند مانگێك کچەکانیان بۆ دەنێرنەوە، هەندێک جار بە دووگیانی. 

بەرپرسانی حکومەت و رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان راپۆرتیانداوە کە نەریتی "خوێنبایی"، کە ئەندامانی خێزان، لەناویاندا ژنان و منداڵان، دەدرێن بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکی خێڵەکیی، هێشتا کێشەیە، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی باشور.

گێچەڵی سیکسی: یاسا قەدەغەی پەیوەندی سێکسی دەکات لەدەرەوەی هاوسەرگیری، لەناویاندا گێچەڵی سێکسی. سزاکان، ئەگەر حوکمدرا بریتیە لە غەرامە تا بڕی تەنها 30 دینار (2.5 سەنت) یان زیندانییکردن یان هەردووکیان، بەمەرجێک سزاکە لە سێ مانگ زیاتر نەبێت ئەگەر یەکەمجار بێت تاوانەکە ئەنجام بدات. یاسا سزاکە هەڵدەگرێت ئەگەر بەشدارانی سەڵت بڕیاریاندا هاوسەرگیری بکەن. یاسا گێچەڵی سێکسی قەدەغە کردوە لە شوێنی کار. هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر کاریگەری جێبەجێکردنی حکومەت، بەڵام سزاکان زۆر نزمن. لە زۆربەی ناوچەکان تەنها چەند پەناگەیەکی ئافرەتان هەبوو یان هەر نییە، هەروەها زانیاری، هاوکاری، هێڵی گەرم نییە و پۆلیس راهێنان و هەستیاری نییە بەرامبەر بەم پرسە. پەنابەران و ئاوارەکان راپۆرتیانداوە لەسەر گێچەڵی سێکسی بەردەوام، لەناو کەمپ و لەناو شارەکانی هەرێمی کوردستان. 

بەهۆی نەبوونی پەناگە، دەسەڵاتەکان زۆرجار قوربانیانی گێچەڵی سێکسی دەستبەسەر یان زیندانی دەکەن بۆ پاراستنیان. هەندێک ئافرەت، بەبێ بەدیل، بێلانە دەبن. 

کاندیدە سیاسییە ئافرەتەکان رووبەڕووی گێچەڵی سەر ئەنتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بوونەتەوە، لەوانە پۆستکردنی وێنە و ڤیدیۆی رووت یان وروژێنەر، کە هەندێک جار ساختە بوون و ئامانجیان زیانگەیاندن بووە بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی کاندیدەکە (بڕوانە بڕگەی 3).  

کۆنترۆڵکردنی زۆرەملێی زیادبوونی دانیشتوان: هیچ راپۆرتێک نەبوو لەسەر بەزۆر لەباربردنی منداڵ یان خەساندن لەلایەن دەسەڵاتدارانی حکومەتەوە. هەروەها بەپێچەوانەی ساڵانی رابوردو، راپۆرت نەبوو لەسەر بەزۆر لەباربردن لەلایەن داعش یان گروپی تری چەکدارەوە، بەرامبەر ئافرەتانی دیلی ئێزیدی دووگیان.

جیاکاری: بەڕێوەبەرایەتی توانادارکردنی ئافرەتان لە ئەنجومەنی وەزیران، لایەنی سەرەکیی حکومییە بۆ پرسەکانی ئافرەتان. ئەگەرچی دەستور قەدەغەی جیاکاری دەکات لەسەر بنەمای جێندەر، یاسا هەمان پێگەی یاسایی نەداوە بە ئافرەتان کە دەیدات بە پیاوان. یاساکانی تاوان، خێزان، باری کەسیی، ئاینیی و میرات، جیاکاری دەکەن لەدژی ئافرەتان. ئافرەتان ئەزمونی جیاکاری دەکەن لە بوارەکانی هاوسەرگیری، جیابوونەوە، حەزانەی منداڵ، کار، موچە، خاوەندارێتی یان بەڕێوەبردنی بزنس یان موڵک، پەروەردە، پرۆسەی دادوەری و نیشتەجێبوون.  

بۆ نموونە، لە دادگا شاهیدی ئافرەت نیو بەهای شاهیدی پیاوی هەیە لە هەندێک کەیسدا، بەڵام لە هەندێک کەیسی تردا یەکسانن. یاسا رێگەدەدات بە ئافرەتان رێکاری یاسایی تەڵاق بگرنەبەر لەدژی هاوسەرەکانیان، بەڵام یاسا تەنها مافی خەرجی منداڵ دەدات بۆ ماوەی دوو ساڵ؛ لە هەندێک کەیسی تردا، پێویستە ئافرەت هەموو یان بەشێکی مارەییەکەی بگێڕێتەوە یان بەپێچەوانەوەوە بڕێک پارە بدات بە هاوسەرەکەی. بەپێی یاسا باوک سەرپەرشتیاری منداڵە، بەڵام دەکرێت دایکی تەڵاقدراو حەزانەی منداڵ وەربگرێت تا تەمەنی 10 ساڵان، ئەمەش بە بڕیاری دادگا درێژ دەکرێتەوە تا تەمەنی 15 ساڵان، پاش ئەوە منداڵ دەتوانێت بڕیار بدات لەگەڵ دایک یان باوک بژی. 

هەموو گروپە ئاینییە دانپێدانراوەکان دادگای باری کەسیی خۆیان هەیە، کە بەرپرسیارن لە بەڕێوەبردنی هاوسەرگیری، تەڵاق و پرسەکانی میرات، هەروەها جیاکاری لەدژی ئافرەتان، بەپێی گروپە ئاینیەکە دەگۆڕێت. شرۆڤەی حکومەت بۆ شەریعە بنەمایە بۆ یاسای میرات بۆ هەموو هاووڵاتیان، جگە لە گروپە کەمایەتییە دانپێدانراوەکان. لە هەموو کۆمەڵگەکان، پێویستە نێرینەی جێگرەوە پاڵپشتی دارایی ئەندامانی مێینە بکات، کە میراتی کەمتریان بەردەکەوێت. ئەگەرنا، ئافرەت مافی هەیە سکاڵا تۆماربکات.   

یاسا مافی یەکسان دەدات بە پیاوان و ئافرەتان بۆ خاوەندارێتی یان بەڕێوەبردنی زەوی یان موڵک، بەڵام نەریتە کولتوری و کۆمەڵایەتییەکان بەربەستن لەبەردەم مافەکانی موڵکداری ئافرەتان، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان. 

یاسا و دابونەریت بەگشتی رێز لە ئازادیی جوڵەی ئافرەتان ناگرن. بۆ نموونە، یاسا رێگرە لە ئافرەت داوای پاسپۆرت بکات بەبێ رەزامەندی وەلی ئەمری نێرینە یان نوێنەری یاسایی (بڕوانە بەشی 2.d.). ئافرەتان ناتوان بەڵگەنامەی باری شارستانی بەدەستبهێنن--کە پێویستە بۆ دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان، کۆمەکی خۆراک، چاودێری تەندروستی، پەروەردە، و خانووبەرە--بەبێ رەزامەندی کەسێکی نزیکی نێرینە.

لە مانگی ئادار راگەیاندنەکان راپۆرتیاندا لەسەر کاری سەنتەری شەهرەزاد بۆ بەرەنگاربوونەوەی جیاکاری. رۆژنامەنووسێکی ئافرەت، ئیسرا تاریق، چووە سەنتەرەکە بۆ وەرگرتنی هاوکاری یاسایی پاش ئەوەی کەناڵە تەلەڤزیۆنیەکەی (ئەلنەهار) موچەی سێ مانگی پێنەدا. ئافرەتێکی تر (هودا) چووە سەنتەرەکە بۆ وەرگرتنی هاوکاری یاسایی پاش ئەوەی مێردەکەی جێیهێشتبوو و بەتەنها منداڵەکانی بەخێودەکرد، بەبێ ئەوەی مێردەکەی کۆمەکی دارایی بەپێی یاسا بۆ منداڵەکان دابین بکات. 

هاوکات رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر ئەو کەیسانەی کە تێیدا دادگا تۆماری ئافرەتی ئێزیدیان گۆڕیوە بۆ موسوڵمان، بەپێچەوانەی خواستی خۆیانەوە، لەبەرئەوەی بەزۆر هاوسەرگیریان لەگەڵ جەنگاوەرانی داعش پێکراوە. 

ئەگەرچی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک پاراستنی زیاتر دابین دەکات بۆ ئافرەتان، لە زۆربەی بوارەکاندا، یاساکانی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی یاسا فیدراڵییەکانن، هەروەها ئافرەتان رووبەڕووی جیاکاری دەبنەوە. لە مانگی مایسەوە، داواکارانی گشتی لە کوردستان دەستیانکرد بە وەرگرتنی وتەی ئافرەتان بە هەمان بەهای وتەی پیاوان. یاسای هەرێمی کوردستان رێگەدەدات بە ئافرەتان مەرجی پێش هاوسەرگیری دابنێن بۆ جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی، لە چەندین دۆخی زیاتر لەوەی یاسای عێراق رێگەی پێدەدات، هەروەها هاوکاری دارایی بۆ ئافرەت دابین دەکات، بۆ ماوەی پێنج ساڵ پاش چاودێری منداڵ. 

حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەنجومەنی باڵای کاروباری خانمان و دەستەی چاودێری مافەکانی ئافرەتانی هەیە بۆ جێبەجێکردنی یاساکان و کاردانەوە بەرامبەر جیاکاری. 

منداڵان 

تۆمارکردنی لەدایکبوون: دەستور دەڵێت کە هەر کەسێک، کە بەلای کەمەوە یەکێک لە باوانی هاوڵاتی بێت، دەبێت بە هاوڵاتی. شکستخواردن لە تۆمارکردنی لەدایکبوون بۆتە هۆی بێبەشبوون لە خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک پەروەردە، خۆراک، و چاودێری تەندروستی. ئافرەتانی سەڵت و بێوەژن زۆرجار کێشەیان هەبوە لە تۆمارکردنی منداڵەکانیان. ئەگەرچی لە زۆربەی کەیسەکاندا دەسەڵاتەکان بڕوانامەی لەدایکبوونیان بەخشیوە پاش تۆمارکردنی لەدایکبوونەکە لەڕێگەی وەزارەتەکانی تەندروستی و ناوخۆ، بەڵام وەک دەگوترێت هەندێک جار ئەمە پرۆسەیەکی درێژخایەن و ئاڵۆز بووە. حکومەت بەگشتی پابەندە بە مافەکان و خۆشگوزەرانی منداڵانەوە، ئەگەرچی منداڵانی ناهاوڵاتی لە کۆمەکەکان بێبەش کردوە. ئاژانسە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە کێشەی بەربڵاو هەیە بۆ ئەو منداڵانەی کە لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش لەدایکبوون لە بەدەستهێنانی بڕوانامەی لەدایکبوونی حکومیی. 

پەروەردە: پەروەردەی سەرەتایی زۆرەملێیە بۆ منداڵانی هاوڵاتی بۆ شەش ساڵی یەکەمی قوتابخانە و تا تەمەنی 15 ساڵی لە هەرێمی کوردستانی عێراق؛ پەروەردە بێبەرامبەر دابین دەکرێت بۆ هاوڵاتیان. دەستگەیشتنی یەکسان بە پەروەردە بۆ کچان هێشتا گرفتە، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان و ناوچە نائارامەکان. ئاماری دروستی نوێ بەردەست نییە لەسەر تۆمارکردن، چوونە قوتابخانە یان تەواوکردن. 

لە مانگی کانونی دووەم، بەپێی راپۆرتی یونسێف (UNICEF)، منداڵان پێکهێنەری نزیکەی نیوەی سێ ملیۆن عێراقی ئاوارەن بەهۆی ناکۆکییەوە، ئەمەش بۆتە هۆی زۆر سنووردارکردنی دەستگەیشتنیان بە پەروەردە؛ بەلای کەمەوە 70 لەسەتی منداڵانی ئاوارە ساڵێکی خوێندنیان فەوتاوە. لە مانگی شوبات، یونسوێف راپۆرتیداوە کە پاش شکستی مەیدانی داعش، نیوەی قوتابخانەکانی عێراق پێویستیان بە نوژەنکردەوە هەیە، هەروەها زیاتر لە سێ ملیۆن منداڵ پرۆسەی پەروەردەیان پچڕانی تێکەوتووە. 

پێشێلکاری بەرامبەر منداڵ: ئەگەرچی دەستور "هەموو جۆرەکانی توندوتیژی و پێشێلکاری ناو خێزان" قەدەغەدەکات، بەڵام یاسا بەڕوونی توندوتیژی خێزانی قەدەغە ناکات، بەڵکو رێگەدەدات بە پیاو، هاوسەر و منداڵەکانی تەمبێ بکات "لە چوارچێوەی هەندێک سنووردا کە یاسا یان عورف دیاریکردوون." یاسا پاراستن دابین دەکات بۆ ئەو منداڵانەی دەبنە قوربانی توندوتیژی خێزانی یان لە پەناگەکان، خانەکانی دەوڵەت و خانەی بێسەرپەرشتیاران دەژین، لەگەڵ دابینکردنی چاودێری تەندروستی و پەروەردە. بەپێی راپۆرتەکان هێشتا توندوتیژی دژی منداڵان کێشەیەکی گەورەیە، بەڵام هیچ ئامارێکی دروست و نوێ بەردەست نییە لەسەر ئاستی کێشەکە. رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە حکومەت پێشکەوتنی کەمی بەدیهێناوە لە جێبەجێکردنی سیاسەتی نیشتیمانی بۆ پاراستنی منداڵ 2017. 

یاسای هەرێمی کوردستان توندوتیژی خێزانیی بە تاوان هەژماردەکات، لەناویاندا پێشێلکاری جەستەیی و دەروونی، هەڕەشەی توندوتیژی. حکومەت حوکمەکانی یاساکەی جێبەجێ کردوە، بەڵام رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە ئەم پرۆگرامانە کاریگەر نەبوون لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی منداڵان. وەزارەتەکانی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، پەروەردە و رۆشنبیری و لاوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان هێڵی گەرمی بێبەرامبەریان هەیە بۆ راپۆرتدان لەسەر پێشێلکارییەکان لەدژی مافەکانی منداڵان، یان بۆ وەرگرتنی راوێژ لەم بارەیەوە. 

هاوسەرگیری زوو و بەزۆر: کەمترین تەمەنی یاسایی بۆ هاوسەرگیری 18 ساڵە، بەڵام یاسا رێگەدەدات بە دادوەران منداڵی تەمەن 15 ساڵان هاوسەرگیری پێبکەن، ئەگەر لەڕووی جەستەیی و عەقڵییەوە گونجاو بوو و سەرپەرشتیارەکەی هیچ ناڕەزاییەکی گونجاوی نەبوو. یاسا هاوسەرگیری بەزۆر بە تاوان هەژمارکردوە، بەڵام ئۆتۆماتیکی هاوسەرگیری ئەنجامدراو هەڵناوەشێنێتەوە. بەپێی راپۆرتەکان حکومەت هەوڵی کەمی داوە بۆ جێبەجێکردنی یاساکە. هاوسەرگیری نەریتی و هاوسەرگیری بەزۆری کچان، لەوانە هاوسەرگیری کاتیی، لەسەرانسەری وڵات روودەدەن.  
لە مانگی تەموز، رێکخراوی لیدیا کە رێکخراوێکی ناحکومیی ناوخۆییە، راپۆرتێکی بڵاوکردوە کە نیشانی دەدات بەرزبوونەوەی بەرچاو هەیە لە هاوسەرگیری زوو، بەهۆی ناکۆکییەکان و ناسەقامگیری ئابوری، بۆ نموونە زۆر خێزان کچەکانیان دەدا بە ئامۆزاکانی خۆیان یان سەربەهەوێ هاوسەرگیریان پێدەکردن، بۆ پەناگرتن لە هاوسەرگیری بەزۆر لەگەڵ جەنگاوەرانی داعش. هەندێکی تر کچەکانی خۆیان دەدا بە داعش یان گروپە چەکدارەکانی تر وەک منداڵی بووک، لەپێناو زامنکردنی سەلامەتی خۆیان و دەستگەیشتنیان بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان لە ناوچە داگیرکراوەکان، یان لەپێناو دەرفەتی گوزەران بۆ کۆی خێزان. 

لە هەرێمی کوردستانی عێراق، تەمەنی هاوسەرگیری یاسایی 18 ساڵانە، بەڵام یاسای هەرێمی کوردستان رێگەدەدات بە دادوەر مۆڵەتی هاوسەرگیری بدات بە منداڵی تەمەن 16 ساڵان، بەپێی هەمان مەرجەکانی عێراق. یاسای هەرێمی کوردستان هاوسەرگیری بەزۆر بە تاوان هەژماردەکات و رایدەگرێت، بەڵام بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی هاوسەرگیری ئەنجامدراو هەڵناوەشێنێتەوە. بەپێی ئەنجومەنی باڵای کاروباری خانمان، ئاوارەکان و پەنابەران لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هاوسەرگیری منداڵ و فرەژنی، بەڕێژەیەکی زیاتر لە دانیشتوانی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئەنجام دەدەن. 

خراپ بەکارهێنان (ئیستغلال)ی سێکسی منداڵان: یاسا خراپ بەکارهێنانی منداڵانی بۆ مەبەستی بازرگانی، لەشفرۆشی هەروەها هەموو جۆرەکانی پۆڕنۆگرافی (وێنە و فیلمی سێکسی)، لەناویاندا پۆڕنۆگرافی منداڵانی قەدەغە کردوە. لەشفرۆشی منداڵان یەکێک بوو لە کێشەکان، هاوشێوە هاوسەرگیری کاتی، بەتایبەتی لەناو ئاوارەکان. لەبەرئەوەی تەمەنی بەرپرسیارێتی یاسایی تاوان نۆ ساڵە لە ناوەند و 11 ساڵە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، دەسەڵاتەکان زۆرجار منداڵە خراپ بەکارهاتووەکان وەک تاوانبار مامەڵە دەکەن لەجیاتی ئەوەی وەک قوربانی سەیریان بکەن. سزاکان بۆ حوکمی خراپ بەکارهێنانی منداڵ بۆ مەبەستی بازرگانی لەنێوان غەرامە و زیندانیکردن و سزای مەرگدایە. هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر کاریگەریی جێبەجێکردنی حکومەت.  
منداڵی سەرباز: هەندێک یەکەی حەشدی شەعبی، لەوانە عەسائیبی ئەهلی حەق، حیزب اللە النجبا‌و و کەتائیبی حیزب اللە، منداڵان دەکەن بە سەرباز و بەکاریاندەهێنن، سەرەڕای قەدەغەکردنی ئەمە لەلایەن حکومەتەوە. بەپێی راپۆرتەکان، پەکەکە، هەپەگە و یەبەشە، کە میلیشیایەکی ئێزیدیە، بەردەوامن لە بەسەربازکردنی منداڵان و بەکارهێنانیان. داعش ناسرابوو بە بەسەربازکردنی منداڵ و بەکارهێنانی منداڵی سەرباز (بڕوانە بڕگەی 1.g.).   

منداڵانی ئاوارە: نائارامی و پێکدادانی چالاک لەنێوان هێزەکانی حکومەت و داعش بۆتە هۆی ئاوارەبوونی ژمارەیەکی زۆری منداڵان. پێشێلکارییەکانی هێزەکانی حکومەت، بەتایبەتی هەندێک گروپی دیاریکراوی حەشدی شەعبی، بوونەتە هۆی ئاوارەبوون. بەهۆی پێکدادانەکانی سوریا، ژمارەیەکی زۆر منداڵ و دایکی سەڵت لە سوریاوە پەنایان هێناوە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق. بەپێی راپۆرتی یونسێف (UNICEF) نزیکەی نیوەی ئاوارەکان منداڵن.
  
رفاندنی نێودەوڵەتی منداڵ: عێرق ئەندام نییە لە پەیمانی لاهای 1980 لەسەر بوارە مەدەنییەکانی رفاندنی نێودەوڵەتی منداڵ (Hague Convention on the Civil Aspects of International Child Abduction). بڕوانە راپۆرتی ساڵانەی وەزارەتی دەرەوە لەسەر رفاندنی نێودەوڵەتی منداڵ لەلایەن باوانەوە لەم لینکە:   https://travel.state.gov/content/travel/en/International-Parental-Child-Abduction/for-providers/legal-reports-and-data.html.


دژەسامی

ژمارەیەکی کەمی هاوڵاتی جوو لە بەغداد دەژین. بەپێی ئامارە نافەرمییەکانی وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی حکومەتی هەرێمی کوردستان، نزیکەی 430 خێزانی جوو لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەژین. هیچ راپۆرتێک نەبوو لەسەر کردەی دژەسامی لە وڵات لەماوەی ساڵدا. 

بازرگانیکردن بە مرۆڤ 

بڕوانە راپۆرتی بازرگانیکردن بە مرۆڤی وەزارەتی دەرەوە لەم لینکە: www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/

کەسانی خاوەن کەمئەندامی 

بەپێی دەستور، پێویستە حکومەت، لەڕێگەی یاسا و رێنماییەکانەوە، زامنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و تەندروستی کەسانی خاوەن کەمئەندامی بکات، وەک پاراستن لە جیاکاری و دابینکردنی پرۆگرامی نیشتەجێکردن و پرۆگرامی تایبەتی چاودێری و راهێنانەوە، بەڵام هیچ یاسایایەک جیاکاری لەدژی کەسەکان قەدەغە ناکات لەسەر بنەمای جەستەیی، هەستەکیی، ژیریی یان کەمئەندامی مێشکی. کەسانی خاوەن کەمئەندامی دەستگەیشتنی سنوورداریان هەیە بە پەروەردە، کار، خزمەتگوزاری تەندروستی، زانیاری، گەیاندن، بیناکان، گواستنەوە و سیستمی دادوەری و خزمەتگوزارییەکانی تری دەوڵەت. 

ئەگەرچی ئەنجومەنی وەزیران بڕیارێکی دەرکرد لە ساڵی 2016 کە فەرمان دەدات بە ئاسانکردنی دەستگەیشتنی کەسانی خاوەن کەمئەندامی بە بیناکان و شوێنەکانی کار و پەروەردە، بەڵام جێبەجێکردنی ناتەواو بۆتە هۆی سنووردارکردنی دەستگەیشتن. رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان دەڵێن کە زۆر منداڵی خاوەن کەمئەندامی وازیان لە قوتابخانە هێناوە بەهۆی دەستنەگەیشتنی جەستەیی بە بینای قوتابخانەکان، نەبوونی کەرەستەی گونجاوی فێربوون لە قوتابخانەکان و کەمی مامۆستای شیاو بۆ کارکردن لەگەڵ ئەو منداڵانەی کەمئەندامی گەشە یان ژیرییان هەیە. 

وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی سەرکردایەتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی بایەخدان بە کەسانی خاوەن کەمئەندامی دەکات کە لە کۆتایی 2016 دەستبەکاربوو. هەر هاوڵاتیەکی عێراقی کە داوای وەرگرتنی خزمەتگوزارییە حکومییە پەیوەستەکان بە کەمئەندامی بکات، پێویستە سەرەتا هەڵسەنگاندنی کۆمسیۆنی بۆ بکرێت. جێگری وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرۆکایەتی کۆمسیۆنێکی هاوشێوە دەکات، کە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتیەکی تایبەتەوە لە وەزارەت بەڕێوەدەبرێت. لە مانگی تەموز گروپی کەسانی خاوەن کەمئەندامی عەرەبانەکانیان سوتاند لە ئۆفیسەکەیان لە هەرێمی کوردستان لە سلێمانی وەک دەربڕینی ناڕەزایی، کۆمسیۆنی حکومەتی هەرێمی کوردستانیان تۆمەتبارکرد بە بێبەشکردنی نایاسایی کەسانی شیاو لە کۆمەکەکان. 

کۆتای 5 لەسەتی کاری کەرتی گشتی هەیە بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامی، بەڵام جیاکاری کار درێژەی هەیە، و چاودێران پێشبینی ئەوە دەکەن کە ئەم کۆتایە لە کۆتای ساڵدا بەدینایەت (بڕوانە بڕگەی 7.d.). هاوکاری تەندروستی مێشکی (دەروونی) بۆ زیندانییانی خاوەن کەمئەندامی بوونی نییە. 

وەزارەتی تەندروستی چاودێری تەندروستی، کۆمەک و راهێنانەوە، ئەگەر بەردەست بن، دابین دەکات بۆ ئەو کەسانەی کەمئەندامیان هەیە، کە هاوکات دەتوانن کۆمەک لە فەرمانگەکانی تر وەربگرن، لەناویاندا نووسینگەی سەرۆک وەزیران. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی چەندین دامەزراوەی هەیە بۆ منداڵان و لاوانی خاوەن کەمئەندامی. وەزارەت پرۆگرامی قەرزی هەیە بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامی بۆ راهێنانی پیشەیی. 

کەمایەتیە نەتەوەیی/رەگەزی/ئیتنیکیەکان 

دانیشتوانی وڵات پێکدێن لە عەرەب، کورد، تورکمان و شەبەک، هەروەها کەمایەتیە ئیتنی و ئاینییەکانی وەک کلدان، ئاشوری، ئەرمەنی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، بەهایی، کاکەیی، و ژمارەیەکی کەم جوو. هاوکات وڵات کۆمەڵگەی بچوکی دۆم (رۆمانی) هەیە، لەگەڵ نزیکەی 500 هەزار هاوڵاتی بەڕەچەڵەک ئەفریکی، کە زیاتر لە بەسرە و پارێزگاکانی دەوروبەری دەژین. لەبەرئەوەی ئایین، سیاسەت و ئیتنیک زۆرجار پێکەوەبەستراون، سەخت بوو پۆڵێنی رووداوەکان بکەین تەنها لەسەر بنەمای شوناسی ئیتنیکی یان ئاینیی.
یاسا رێگەی بە هەندێک گروپی ئاینیی نەداوە، وەک بەهای، زەردەشتی و کاکەیی کە خۆیان وەک ئایین تۆماربکەن، ئەگەرچی ئەمانە لە هەرێمی کوردستان تۆمارکراون، بەڵام هێشتا لە عێراق ددانیان پێدانەنراوە و نایاسایین. یاسا رێگەنادات بە موسوڵمان بچێتە سەر ئاینێکی تر (بڕوانە بڕگەی2.d.  و بڕگەی 6 منداڵان).   

هێزەکانی حکومەت، بەتایبەتی هەندێک گروپی دیاریکراوی حەشدی شەعبی و میلیشیاکانی تر، کەمایەتییە ئیتنی و ئاینییەکانیان کردۆتە ئامانج، بەهەمان شێوە پاشماوەی چەکدارە چالاکەکانی داعش. 

بۆ نموونە، پاش کۆنترۆڵکردنەوەی کەرکوک لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە، لە تشرینی یەکەمی 2017، کورد، تورکمان، کاکەیی، مەسیحی و کەمایەتییەکانی تر رووبەڕوو بوون لەگەڵ جیاکاری، ئاوارەبوون و لە هەندێک کەیسدا توندوتیژی لەسەر دەستی هێزەکانی حکومەت، بەتایبەتی گروپەکانی حەشدی شەعبی سەربە ئێران. راگەیاندنەکان چەندین راپۆرتیان بڵاوکردوە لەسەر گروپەکانی حەشدی شەعبی لەکاتی ئەنجامدانی داگیرکردن، تاڵانکردن و سوتاندنی خانووەکانی کوردەکان، تورکمانی سوننە، عەرەبی سوننە و کەمایەتیە ئیتنیکیەکانی تری پارێزگای کەرکوک. کورد رووبەڕووی توندوتیژی هاوشێوە بوونەوە لە خانەقین، کە شارێکی زۆرینە کوردە لە پارێزگای دیالە، کە ئەویش هاوشێوە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمەوە چووە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەند لە تشرینی یەکەمی 2017. بەدرێژایی ساڵ، جیاکاری بەردەوام بووە هۆی زیادکردنی گرژییە ئیتنی و مەزهەبییەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. لە مانگی ئاب، چوار کورد، کە یەکێکیان پێشمەرگە بوو، لەلایەن کەسانی نەناسراوەوە سەربڕان. کۆمەڵگەی کاکەیی لە داقووق، پارێزگای کەرکوک، بەردەوام رووبەڕوو بوون لەگەڵ هەڕەشە، پەلامار و کوشتن، کە بەوتەی گروپەکانی کۆمەڵی مەدەنی کاکەیی، ئەم رووداوانە پاش داگیرکردنی ناوچە لەلایەن حەشدی شەعبیەوە زیاتر بووە. 

زۆرینەی کەسە بەڕەگەز ئەفریکیەکان، کە هەندێکیان بێدەوڵەتن، لە هەژاری سەختدا دەژین و رێژەی نەخوێندەواری و بێکاری لەناویاندا بەرزە. لە سیاسەتدا نوێنەرایەتی نەکراون، هەروەها هیچ پۆستێکی باڵای حکومییان نییە. هاوکات، دەڵێن کە جیاکاری لەدژیان بۆتە هۆی ئەوەی نەتوانن کاری حکومیی بەدەستبهێنن. ئەندامانی ئەم کۆمەڵگەیە کێشەی بەدەستهێنانی دادوەرییان هەیە سەبارەت بە زەویە دەستبەسەراگیراوەکانیان لەکاتی جەنگی عێراق-ئێران. 

راپۆرت هەبوو لەسەر دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە جیاکاری دەکەن لەدژی کەمایەتیەکان، لەناویاندا تورکمان، عەرەب، ئێزیدی، شەبەک و مەسیحییەکان، لە ناوچە جێناکۆکەکان. بۆ نموونە، دادگاکان بەدەگمەن سکاڵای مەسیحی لەدژی کورد سەبارەت بە ناکۆکی موڵکداری قبوڵ دەکەن. 
کردەکانی توندوتیژی، جیاکاری، و پێشێلکارییەکانی تر لەسەر بنەمای ئاراستەی سێکسی و شوناسی جێندەری 

لەکاتێکدا کە یاسا کردەی سێکسی ئارەزوومەندانە لەنێوان گەوران بە ئاشکرا وەک تاوان هەژمارناکات، دەسەڵاتداران بە تۆمەتی شکاندنی ئادابی گشتی یان لەشفرۆشی ئەم جۆرە کەسانە دەستگیر دەکەن. دەسەڵاتەکان هەمان ئەو تۆمەتانە بەکاردەهێنن کە بۆ ئەو کەسانە بەکاریدەهێنن کە پەیوەندی سێکسی لەگەڵ کەسانی تر جگە لە هاوسەرەکانیان ئەنجام دەدەن. دەستور پاراستنی دابین نەکردوە بۆ کەسانی هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزیان گۆڕیوە (LGBTI). 

سەرەڕای هەڕەشەی دووبارە و توندوتیژی دژی کەسانی هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزیان گۆڕیوە (LGBTI)، حکومەت شکستیخواردوە لە دەستنیشانکردن، گرتن و دادگاییکردنی پەلاماردەران یان پاراستنی کەسانی بەئامانجکراو. 

کەسانی (LGBTI) زۆرجار رووبەڕووی پێشێلکاری و توندوتیژی دەبنەوە لە خێزان و ئەکتەرە حکومی و ناحکومییەکانەوە، بەڵام حکومەت لێکۆڵینەوەی پێویستی نەکردوە. لە مانگی حوزەیران رێکخراوێکی ناحکومی داکۆیکردن لە (LGBTI) بەناوی (IraQueer) راپۆرتیداوە کە 96 لەسەتی کەسانی (LGBTI) کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵکراوە، رووبەڕووی هەڕەشە بوونەتەوە لەنێوان 2015 تا مانگی حوزەیران. رێکخراوەکە لە مانگی حوزەیران راپۆرتیداوە، کە لە ساڵی 2017 زیاتر لە 220 کەسی (LGBTI) کوژراون و حکومەت هیچ هەنگاوێکی نەناوە بۆ دادگاییکردنی بکوژەکان. لە مانگی تشرینی یەکەم، لە تۆرە کۆمەڵایەتییەکان ڤیدیۆیەک بڵاوبووە، کە نیشانی دەدات کوڕێکی 14 ساڵ، گیان دەدات، لە ئەنجامی لێدانی بە چەقۆ، کە روونە لەلایەن گروپێکی دژە هاوڕەگەزخوازەوە ئەنجامدراوە لە ناوەندی بەغداد. لە ڤیدیۆکەدا پەلاماردەرەکان، قوربانیەکە دەگرن و لێی دەپرسن کوڕە هاوڕێکەت کێیە، پاشان پێیدەڵێن کە ناوسکت لە لەشت دێتە دەرەوە. سەرەڕای توندوتیژی بەئامانجکراو، کەسانی (LGBTI) لەژێر مەترسی تاوانەکانی شەرەفدان، بۆ نموونە لە مانگی تەموز راگەیاندنەکان راپۆرتیاندا کە لە حمزە-الشرقیە لە پارێزگای زیقار، باوکێک کوڕە 12 ساڵانەکەی خۆی کوشوتوە، لەبەرئەوەی لەگەڵ هاوڕێکانی یاری کردوە، بەڵام هەندێک چاودێر دەڵێن کوژراوە لەبەرئەوەی کاری هاوڕەگەزخوازی لەگەڵ هاوڕێکانی ئەنجامداوە. 

پەیوەندییە ناوخۆییەکان دەڵێن کە هەندێک گروپی دیاریکراوی حەشدی شەعبی، لەناویاندا بەتایبەتی عەسائیبی ئەهلی حەق، "لیستی کوشتن"یان بۆ کەسانی هاوڕەگەزخواز و ئەوانەی رەگەزیان گۆڕیوە (LGBTI) ئامادەکردوە و ئەو پیاوانەیان کوشوتوە کە لەو بڕوایەدابوون هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز یان رەگەزیان گۆڕیوە، هاوشێوەی داعش لەو ناوچانەی کە هێشتا لەژێر کۆنترۆڵیدا ماون. 
هاوشێوە لە هەرێمی کوردستان کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز و رەگەزگۆڕاو (LGBTI) لە هەرێمی کوردستانی عێراق رووبەڕووی هەڕەشە، توندوتیژی و جیاکاری بوونەتەوە. لە مانگی حوزەیران (IraQueer) راپۆرتیداوە لەسەر ئەزموونی (رەوا)، کە پیاوێکی هاوڕەگەزخوازی تەمەن 26 ساڵی خەڵکی پارێزگای دهۆکە، دەڵێت کە نەیتوانیوە لەسەر هەمان کار بمێنێتەوە بەهۆی گێچەڵی سێکسی و توندوتیژییەوە. رەوا بە رێکخراوەکەی وتوە " لە کافێ کارم دەکرد، بەڕێوەبەرەکەم لاقەی کردم، پاشان هەڕەشەی لێکردم ئەگەر باسم کرد پۆلیسم لێ ئاگاداردەکاتەوە، لەبەرئەوە ناچاربووم رابکەم." بەڕێوەبەری رێکخراوێکی ناحکومی مافی مرۆڤ کە بنکەی لە هەرێمی کوردستانی عێراقە، دەڵێت کە کارمەندەکانی کە زۆر چالاکن لە بوارەکانی تردا،  ئامادەنەبوون کەمپەین بکەن بۆ پرسی (LGBTI) و لەو بڕوایەدان کەسانی (LGBTI) نەخۆشی دەروونیان هەیە.  

توندوتیژی یان جیاکاری تری کۆمەڵایەتی

لەبەرئەوەی ئایین، سیاسەت و ئیتنیک زۆرجار پێکەوەبەستراون، سەخت بوو پۆڵێنی رووداوەکان بکەین تەنها لەسەر بنەمای شوناسی ئیتنی یان ئاینیی.

راگەیاندنەکان راپۆرتیانداوە کە تۆڕەکانی تاوانکاری و هەندێک لە گروپەکانی حەشدی شەعبی دەستیناگرتوە بەسەر موڵکی مەسیحییەکاندا لە بەغداد، هەروەها لە پارێزگاکانی ئەنبار، بابل، بەسرە، دیالە، کەرکوک، نەینەوا و واست، بەبێ لێپرسینەوەی یاسایی، سەرەڕای بەڵێنەکانی نووسینگەی سەرۆک وەزیران بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لە دەستبەسەرداگرتنەکان. هاوشێوە ئێزیدییەکان سکاڵادەکەن لە دەستبەسەرداگرتنی موڵکەکانیان، تەنگپێهەڵچنین و گێچەڵ، هەڕەشە و توندوتیژی و جیاکاری لەلایەن هەندێک گروپی ناو حەشدی شەعبی کە سەربە ئێرانن و لە ناوچەی شەنگال و دەروبەری لە پارێزگای نەینەوا چالاکن. 
 
بڕگەی 7. مافەکانی کرێکاران 

a.ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو و مافی دانوستانی بەکۆمەڵ 

دەستور دەڵێت کە هەموو هاوڵاتیان مافی پێکهێنان و پەیوەندیکردنیان هەیە بە سەندیکا و رێکخراوی پیشەییەوە. بەڵام، یاسا قەدەغەی دەکات لەدەرەوەی فیدراسیۆنی گشتی کرێکارانی عێراق، کە لەلایەن حکومەتەوە کۆنترۆڵکراوە، سەندیکای سەربەخۆ لە شوێنی کار لەلایەن کەمتر لە 50 کرێکارەوە پێکبهێنرێت. یاسا جیاکاری دژەسەندیکای قەدەغە ناکات و ئەو کرێکارانە ناگەڕێنێتەوە سەر کار کە بەهۆی چالاکی سەندیکاییەوە دەرکراون. یاسا رێگە بە کرێکاران دەدات نوێنەرانی خۆیان هەڵبژێرن بۆ دانوستانی بەکۆمەڵ، تەنانەت ئەگەر ئەندامی سەندیکاش نەبن، هەروەها ماف دەدات بە کرێکاران زیاتر لە یەک سەندیکایان هەبێت لە شوێنی کار. لە مانگی حوزەیران، حکومەت پەیمانی  رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی ژمارە 87 (ئازادی رێکخراوەیی و پاراستنی مافی خۆڕێکخستن)ی پەسەنکرد. 

هاوکات یاساکە کەسانی بەکارخراو لەلایەن کۆمپانیاکانی دەوڵەتەوە (کە 10 لەسەتی هێزی کار پێکدەهێنن) وەک فەرمانبەری کەرتی گشتی هەژماردەکات. رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی بەردەوامن لە لۆبیکردن بۆ دەرکردنی یاسای سەندیکا بۆ زیادکردنی مافە سەندیکاییەکان.  

کرێکارانی کەرتی تایبەت لەو شوێنانەی کار کە زیاتر لە 50 کرێکاریان هەیە دەتوانن لیژنەی کرێکاران پێکبهێنن --لقی سەندیکان کە مافی سنوورداریان هەیە--بەڵام زۆربەی بیزنسەکانی کەرتی تایبەت کەمتر لە 50 کرێکاریان هەیە. 

دادگاکانی کار دەسەڵاتیان هەیە بۆ تاوتوێکردنی پێشێلکارییەکانی یاسای کار و ناکۆکییەکان، بەڵام هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر جێبەجێکردنی یاسا بەرکارەکان، لەناویاندا ئایا رێکارەکان خێرا و کاران. مانگران و رابەرانی سەندیکا پێشتر راپۆرتیانداوە کە بەرپرسانی حکومەت هەڕەشەیان لێدەکەن و گێچەڵیان پێدەکەن.

یاسا رێگە بە دانوستانی بەکۆمەڵ و مافی مانگرتن دەدات لە کەرتی تایبەت، ئەگەرچی لە کرداردا، دەسەڵاتدارانی حکومەت هەندێک کات پێشێلی مافەکانی دانوستانی بەکۆمەڵی کرێکارانی کەرتی تایبەت دەکەن. هەندێک لە سەندیکاکان دەتوانن رۆڵی پاڵپشت بگێڕن لە ناکۆکییەکانی کاردا، هەروەها مافیان هەیە داوای ناوبژیوانی لە حکومەت بکەن. 

راگەیاندنەکان راپۆرتیانداوە کە لە ساڵی 2017 زیاتر لە 3.000 کرێکاری گرێبەست لە کەرتی کارەبا، پاش ئەوەی حکومەت نەیتوانی بۆ ماوەی پێنج مانگ موچەکانیان بدات، سەندیکایەکیان دروستکرد،. دواتر پاش خۆپیشاندانەکانی مانگی ئادار، وەزارەتی کارەبا 100 سەرکردەی سەندیکای دەرکرد، لە ئەنجامدا هەزاران کرێکار لە وێستگەکان مانگرتنیان لە کار رێکخست. خۆپیشاندەران داوایان لە حکومەت کرد کرێکارە دەرکراوەکان بگەڕێنێتەوە سەرکار، مافی خانەنشینی و بیمەی کۆمەڵایەتی کرێکارانی گرێبەست بگرێتەوە و هەمان دەرماڵەی کرێکاری هەمیشەییان پێبدرێت، هەروەها کەمترین موچە بریتی بێت لە 400.000 دینار (335 دۆلار). لە مانگی مایس حکومەت ئەم داخوازیانەی قبوڵکرد و رازیبوو بە لەخۆگرتنی 150.000 کرێکاری گرێبەستی کەرتی گشتی لە سیستمی خانەنشینی و بیمەی کۆمەڵایەتی.



b.قەدەغەکردنی کاری بەزۆر یان زۆرەملێ

یاسا قەدەغەی هەموو جۆرەکانی کاری بەزۆر یان زۆرەملێ دەکات--لەناویاندا کویلایەتی، کارکردن بەرامبەر قەرز، و بازرگانیکردن بە مرۆڤ--بەڵام حکومەت بەشێوەیەکی کاریگەر چاودێری یاساکەی نەکردوە یان جێبەجێی نەکردوە. سزاکان گونجاو نەبوون بۆ نەهێشتنی پێشێلکارییەکان. 

خاوەنکارەکان کرێکاری کۆچبەری بیانی، بەتایبەتی کرێکارانی بیناسازی، پاسەوان، خاوێنکەرەوە، چاککەرەوە و کرێکاری ماڵانیان رووبەڕووی بەزۆر کارکردن کردۆتەوە، دەستیانگرتوە بەسەر بەڵگەنامەکانیان، جوڵە و پەیوەندییەکانیان سنوردارکردوون، پێشێلکاری جەستەیی، گێچەڵی سێکسی و لاقەکردنیان ئەنجامداوە، موچەیان نەداون و بەزۆر کاتی زێدەکیی کاریان پێکردوون. چەندین کەیس هەبوو کە خاوەنکار دەستی بەسەر بەڵگەنامەکاندا گرتوە، پارەدانی بەپێی گرێبەست راگرتوە، و رێگەی لە کرێکارانی بیانی گرتوە شوێنی کار بەجێبهێڵن. 

خاوەنکارەکان بەزۆر کاری ماڵانیان بە ئافرەتان کردوە لەڕێگەی هاوسەرگیری بەزۆر و هەڕەشەی تەڵاق، هەروەها ئەو ئافرەتانەی لەم جۆرە هاوسەرگیرییە رایانکردوە یان مێردەکانیان تەڵاقیانداون، رووبەڕووی لۆمەی کۆمەڵایەتی و بەزۆر کارکردنی تر بوونەتەوە. ئاوارە مێینەکان، ئافرەتی سەڵت و بێوەژن لاوازبوون بەرامبەر ئیستیغلالی ئابوری و جیاکاری لە دۆخی کار.

هەروەها بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە لەسەر بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەم لینکە: www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/

c.قەدەغەکردنی کارکردنی منداڵ و کەمترین تەمەنی کارکردن

دەستور و یاسا کارکردنی منداڵ قەدەغە دەکەن. لەو ناوچانەی کە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدان، کەمترین تەمەنی کارکردن 15 ساڵە. یاسا کاتژمێرەکانی کارکردنی سنووردارکردوە بۆ کەسانی خوار تەمەن 18 ساڵ بۆ حەوت کاتژمێر لە رۆژێکدا و قەدەغەی کارکردن دەکات لە کاری مەترسیدار بۆ تەندروستی، سەلامەتی و دەروونی کەسانی خوار تەمەن 18 ساڵ. یاسای کار هەرزەکاران ناگرێتەوە (تەمەن 15 بۆ 18) کە لە کاری خێزاندا کاردەکەن و کاڵا بەرهەمدەهێنن تەنها بۆ بەکارهێنانی خێزان. لەبەرئەوەی منداڵان کە لە کاری خێزاندا کاردەکەن بەدەرن لە هەندێک پاراستن لە یاسای کار سەبارەت بە هەلومەرجی کار، راپۆرت هەبوون کە منداڵان کاری مەترسیدار ئەنجام دەدەن لەو کارانەدا کە خێزان خاوەندارێتیان دەکات. 

یاسا فەرمان دەکات کە خاوەنکاران تێچووی ساڵانەی پشکنیکی پزیشکی کرێکاری هەرزەکار (تەمەن 15 بۆ 18) لەئەستۆ بگرن، بەڵام قەدەغەی بەکارهێنانی منداڵان ناکات لە چالاکی نەشیاودا. منداڵانی نێوان تەمەنی 12 و 15 ناچار نەکراون بچن بۆ قوتابخانە، بەڵام هاوکات رێگەپێدراو نین کاربکەن؛ لەبەرئەوە رووبەڕووی خراپترین جۆرەکانی کارکردن بە منداڵ دەبنەوە. پێشێلکاری حوکمدراو سزا دەدرێت بە زیندانی بۆ ماوەی 30 رۆژ تا شەش مانگ و غەرامە تا یەک ملیۆن دینار (838 دۆلار)، ئەمە دووقات دەبێت ئەگەر پێشێلکارییەکە دووبارە کرایەوە. داتا لەسەر کارکردنی منداڵ سنووردارە، بەتایبەتی سەبارەت بە خراپترین جۆرەکانی کارکردنی منداڵ، ئەم فاکتەرە بۆتە هۆی سنووردارتر کردنی جێبەجێکردنی پاراستنە یاساییەکانی ئێستا. 

کارکردنی منداڵ، لەناویاندا خراپترین جۆرەکان، لەسەرانسەری وڵات هەیە. بۆ نموونە (محمد سلیم)ی 12 ساڵان، لە مانگی تەموز بە (AFP) وتوە، پاش کوژرانی باوکی لەلایەن داعشەوە، پاڵپشتی خۆی و دایکی دەکات لەڕێگەی فرۆشتنی کلینیکس بۆ ماوەی 15 کاتژمێر لە رۆژێکدا لەسەر شەقامەکانی رۆژئاوای موسڵ. رێکخراوی بەدواداچوونی مافی مرۆڤی عێراق دۆکۆمێنتی کەیسی منداڵانی کردوە کە ناچارکراون کۆچ بکەن لەگەڵ خێزانەکانیان و دواتر کاربکەن (بڕوانە بڕگەی 2.d.  و بڕگەی 6 منداڵان). 

وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بەرپرسە لە جێبەجێکردنی یاسای قەدەغەکردنی کارکردن بە منداڵ لە کەرتی تایبەت، هەروەها ئاژانسەکانی جێبەجێکردنی یاسای کار، هەنگاویان ناوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی کارکردنی منداڵان. بەڵام کەلێن هەبوو لە دەسەڵات و کارەکانی وەزارەت، کە رێگربوون لە جێبەجێکردنی یاسای کار، وەک کەمی ژمارەی پشکنەران و نەبوونی دارایی بۆ ئەنجامدانی پشکنین، نەبوونی دەسەڵاتی دیاریکردنی سزاکان، هەروەها کەمی راهێنانی چاودێران. پشکنەران بەردەوام بوون لەکارکردن و دەستبەکاربوونەوە لە ناوچە ئازادکراوەکان، بەڵام بەهۆی زۆری ژمارەی ئاوارەکان و کەمی تواناکان و جەخت خستنە سەر سەقامگیرکردنی ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، هەوڵەکانی بەرپرسانی جێبەجێکردنی یاسا و پشکنەرانی کار بۆ چاودێریکردنی ئەم نەریتانە کاریگەر نەبوون. سزاکان لەسەر سەرپێچییەکان نەبووە هۆی سارکردنەوەی ئەنجامدەران.

لە هەرێمی کوردستانی عێراق پەروەردە زۆرەملێیە تا تەمەنی 15 ساڵ، کە هاوکات کەمترین تەمەنی یاساییە بۆ کارکردن. 

لە مانگی ئەیلول گروپێکی کوردی مافی مرۆڤ ئاشکرای کرد کە نزیکەی 500 منداڵ لە پارێزگای سلێمانی و 2.000 منداڵ لە پارێزگای هەولێر سواڵ دەکەن، کە زۆرینەی ئەمانە ئاوارە و پەنەبارن. گروپەکە داتای پارێزگای دهۆکی نەبوو. بەڵام زۆرینە لە ئاوارە و پەنابەران بوون. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی لەو بڕوایەدایەن کە 1.700 منداڵ لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، زۆرجار لەسەر شەقامەکان وەک فرۆشیار یان سواڵکەر، ئەمەش رووبەڕووی پێشێلکارییان دەکاتەوە. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هێڵێکی گەرمی 24 کاتژمێری هەیە بۆ راپۆرتدان لەسەر پێشێلکارییەکانی کار، لەناویاندا کارکردنی منداڵ، هێڵە گەرمەکە نزیکەی 200 پەیوەندی لە مانگێکدا وەرگرتوە. 
رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە باندە رێکخراوەکان منداڵان بەکاردەهێنن بۆ سواڵکردن. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی بەردەوامە لە پرۆگرامی قەرز بۆ هاندانی خێزانە داهات نزمەکان، تا منداڵەکانیان بنێرن بۆ قوتابخانە لەجیاتی ناردنیان بۆ سواڵکردن لەسەر شەقامەکان. 

بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە لەسەر ئەنجامەکانی خراپترین جۆرەکانی کارکردنی منداڵ لەم لینکە: www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings

d.جیاکاری لەبواری کار و پیشە 

دەستور دەڵێت کە هەموو هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا یەکسانن بەبێ رەچاوکردنی جێندەر، مەزهەب، بۆچوون، بڕوا، نەتەوە یان بنەڕەت. یاسا جیاکاری قەدەغە دەکات لەسەر بنەمای رەگەز، سێکس، ئایین، بنەڕەتی کۆمەڵایەتی، بۆچوونی سیاسیی، زمان یان پێگەی کۆمەڵایەتی، هەروەها هەر جۆرە گێچەڵێکی سێکسی لە شوێنی کار قەدەغە دەکات. حکومەت ناکارا بووە لە جێبەجێکردنی ئەم حوکمانە. یاسا جیاکاری قەدەغە ناکات لەسەر بنەمای کەمئەندامی، تەمەن، ئاراستەی سێکسی یان شوناسی جێندەری، هەبوونی ئەیدز (HIV)، یان هەر نەخۆشیەکی تری گوێزراوە. یاسا رێگەدەدات بە خاوەنکار گرێبەستی کارێکار هەڵبوەشێنێتەوە کاتێک تەمەنی دەگات بە تەمەنی خانەنشینی، کە بۆ ئافرەت پێنج ساڵ کەمترە. یاسا هەمان پێگەی هاووڵاتی دەدات بە کرێکاری کۆچبەری عەرەب، بەڵام هەمان ئەو مافانە نادات بە کرێکاری کۆچبەری ناعەرەب، کە رووبەڕووی رێوشوینی توندتری نشینگە و ڤیزەی کارکردن دەبنەوە. 

جیاکاری لە کار و پیشە رووبەڕووی ئافرەتان، کرێکاری بیانی و کەمایەتییەکان بۆتەوە (بڕوانە بڕگەی 6). لە مانگی شوبات و مانگی حوزەیران، راگەیاندنەکان راپۆریاندا لەسەر زیادبوونی ژمارەی کرێکاری بیانی کە ئامادەن بۆ ماوەی درێژتر کاربکەن بە کرێی کەمتر، ئەمەش بۆتە هۆی زیادبوونی بێکاری لەناو عێراقییەکان بەڕێژەی 30 لەسەت، هەروەها هەندێک لە کرێکارە بیانییەکان ئەو بوارانەی کارکردنیان قۆرخکردوە کە خوازراو نییە لای هاووڵاتیان، وەک خزمەتگوزارییەکان و پیشەسازی خۆراک، ئەمەش بۆتە هۆی لەقاڵبدانی کۆمەڵایەتی. شرۆڤەکاری ئابوری (ئەنەس مورشید) لە مانگی شوبات بە راگەیاندنەکانی وت، "بۆ نموونە، بەنگلادیشییەکان زیاتر خوازراون بۆ کاری خاوێنکردنەوە، لەکاتێکدا بازرگان و مۆڵەکان حەزیان لێیە کرێکاری سوری و عەرەبی تر بەکاربخەن."  

لە سەرەتای ئەمساڵدا، حەوت سەندیکا هەبوون لە هەرێمی کوردستانی عێراق کە هەموویان دەستەی کارگێڕیان لە پیاوان پیکهاتبوون. وەک کاردانەوە، سەندیکای یەکگرتووی کرێکارانی کوردستان، لیژنەیەکی جیاوازی ئافرەتانی پێکهێنا، کە لەلایەن رێکخراوێکی ناحکومییەوە پاڵپشتی کرا، ئەمەش بەمەبەستی پاڵپشتیکردنی یەکسانی جێندەری و زیادکردنی سەرکردایەتی ئافرەتان لە سەندیکاکانی هەرێمی کورستانی عێراق. 

e.دۆخی پەسەندکراوی کار 

بەپێی یاسای کاری فیدراڵی، کەمترین موچەی نیشتیمانی زیادکرا بۆ 350.000 دینار (293 دۆلار) لە مانگێکدا. یاسا کاتژمێرە ستانداردەکانی کارکردنی رۆژانەی سنووردار کردوە بۆ هەشت کاتژمێر، لەگەڵ یەک یان زیاتر لە پشوویەک کە بگاتە 30 خولەک تا یەک کاتژمێر، هەروەها کاتژمێرە ستانداردەکانی کارکردن لە هەفتەدا 48 کاتژمێرە. یاسا رێگەدەدات بە کارکردنی زێدەکی تا چوار کاتژمێر لە رۆژێکدا و مەرجی پارەدانی بەرزی داناوە بۆ کاری زێدەکیی. لە کاری پیشەسازیدا، کاری زێدەکی نابێت زیاتر بێت لە یەک کاتژمێری کار لە رۆژێکدا. حکومەت ستانداردەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی دادەنێت. یاسا دەڵێت کە بۆ کاری مەترسیدار و تاقەتپڕوکێن، پێویستە خاوەنکار کاتژمێرەکانی کارکردنی رۆژانە کەمبکاتەوە. یاسا مافی داوە بە کرێکاران بۆ دوورکەوتنەوە لە دۆخێک کە مەترسی لەسەر تەندروسی و سەلامەتیان هەبێت، بەبێ زیان گەیاندن بە کارەکەیان بەڵام ئەم مافە نادات بە فەرمانبەرانی مەدەنی یان کرێکارانی بیانی، کە پێکەوە زۆرینەی هێزی کاری وڵات پێکدەهێنن. 

وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی دەسەڵاتی هەیە لەسەر پرسەکانی پەیوەست بە یاسای کار، کارکردنی منداڵ، کرێ، پرسەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی، و پەیوەندییەکانی کرێکاران. کارمەندانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی وەزارەت کاردەکەن لەسەرانسەری وڵات، بەڵام حکومەت رێنمایەکانی بە کارایی جێبەجێ نەکردوە لە بواری کرێ و دۆخی کارکردن.  

چوارچێوەی یاسایی و رێکخستن، هاوشان لەگەڵ ئاستی بەرزی توندوتیژی و نەبوونی ئاسایش لە وڵات، بەرزی رێژەی بێکاریی، کەرتی نافەرمیی گەورە و نەبوونی ستانداردەکانی کار، بوونەتە هۆی دروستبوونی دۆخی خراپ بۆ زۆربەی کرێکاران. برینداربوون لە شوێنی کار زۆر روودەدات، بەتایبەتی لەناو کرێکارانی دەستیی. نەبوونی سەرپەرشتی و چاودێری گرێبەستەکانی کار، هۆکارن بۆ لاوازیی کرێکارانی بیانیی، کە رووبەڕووی دۆخی ئیستیغلال و مامەڵەی خراپ بوونەتەوە. زانیاری کەم بەردەستە لەسەر کۆی ژمارەی کرێکاری بیانی لە وڵات، ئەگەرچی هەندێک چاودێر دەڵێن کە گروپی گەورەی کرێکاری بیانی هەیە، کە زۆربەیان بە نایاسایی لێرەن، لە شوێنی کار دەژین و کاردەکەن، هەندێک جار لە دۆخی نالەباردا. 

زۆرترین بینراو
© 2024 Awene Online, Inc. All Rights Reserved.
×