بەسیاسیکردنی عەسکەر.. سوپای عیراق لەپێنج دەیەدا
  2019-01-14       2325       

میهرەبان رەئوف 



لەگەل بوونی ئەو نیعمەتە سروشتیانەی کە عێراق هەیەتی وەک  : شاخ و دەشت و بیابان ،  دوو ڕوباری ئاو ،  کانزا و نەوت  ، کە لە کەم وولاتی دنیادا  بەیەکەوە بوونیان هەیە ، بەلام دانیشتوانەکەی بەردەوام گیرۆدەی  کارەساتی دەستکرد و  داماوی و ڕەشوڕووتی بوونەتەوە . مێژووی سەدەیەکی عیراق دەریدەخات کە هەر رژێمێک لە دەسەڵاتدا بووبێت ، ئەوا سەرکردە سیاسی و عەسکەریەکانی پێش خۆی بە خائینی نیشتیمانی ،  ئایینی ، یان نەتەوەیی تۆمەتبار کردووە، لە دوای لەناوچوونیش هەمان تۆمەت دراوەتە پاڵ ئەو رژێمەش .   جا تاوانبارەکان ئەگەر تەسلیم بووبن یان گیرابن ، ئەوا بە دڕندانە سزا دراون . بەمشێوەیە لەژێر ناوی دڵسۆزی-بۆ-نیشتیمان  کاری بەربەریانە زۆر ئەنجامدراوە و سەرچاوەی ماددی و مرۆیی وولات بەفیرۆدراوە .   بە وتەی ئێلیزێر بێری ( لێکۆڵەری بواری پەیوەندی نیوان سیاسەت و سوپا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست )  سروشتی نامۆی پێکهاتەکانی عیراق لە اچگراباندا رەنگیداوەتەوە .  بێری دەڵێت کە 'میسر  بە مۆدێرنخوازی ناسراوە و سوریا بە گرژی و ئاڵۆزی و عیراق بە توندڕەوی . ئەم اچگراباتانە هۆکاری هەموو جۆرەکانی ململانێن لە نێوان :  توندرەوی ئیسلامی بەرامبەر توندڕەوی عەلمانی ،  توندڕەوی کۆنسێرڤەتیڤ بەرامبەر توندرەوی لیبراڵ ، فاشیست بەرامبەر سۆشیالیست ، ئیمپریالیست بەرامبەر دژە ئیمپریالیست ...هتد .  کەواتە ئەمە بەڕێکەوت نیە کە هەموو ململانێ سیاسیەکانی عیراق بە کاری توندوتیژی و خوێناوی کۆتایی دێت  . لەم نێوانەدا رۆڵی سوپا هەمیشە سەرەکی بووە  بە دووجۆر : سوپا بووە بە پلاندانەر و جێبەجێکاری ئەم سیاسەتە ، یان سوپا ئامرازێکی بێ روح و بێ ئایدۆلۆجی بووە بەدەست سیاسیەکانەوە .  بە هەردوو حاڵەتەکەش دەووترێت بەسیاسیکردنی عەسکەر .  ئەم بەسیایکردنەی عەسکەر هۆکاری سەرەکی بووە  بۆ بەلاڕێدابردنی بەرژەوەندیە نیشتیمانیەکان  و ناسەقامگیری ئەمنی و ئابوری و کۆمەڵایەتی  .

ساڵانە لە شەشی کانوندا یادی دامەزراندنی سوپای عیراق دەکرێتەوە . لە ڕووی دڵسۆزیەوە باسی نیشتیمانپەروەری و لە ڕووی  فعالیەتی عەسکەریەوە باسی پاڵەوانێتیەکانی دەکرێت .  دەووترێت سوپای عیراق لەلایەن عیراقیەکانەوە دامەزراوە و بەشانازیەوە باس دەکرێت کە جەعفەر عەسکەری  [ دایک و باوکی کورد بووە] لەگەڵ هەندێک ئەفسەری تری کورد و عەرەبی سوننەی عیراقی بناغەکەی دامەزراوە .  لێرەدا باسیکی زانستیانەی مێژوویی ئەم سوپایە و فەلسەفەی ئەفسەرەکانی بۆ نیشتیمان پەروەری دەکەین بەڵام بە ڕاستگۆیانە نەک دڵسۆزانە ! 
سوپای عیراق هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە بەسیاسی کراوە بەشێوەیەک ئەرکی ئەم سوپایەی لە نیشتیمانی بوون دوورخستۆتەوە و بەردەوام لەخزمەتی گروپێکدا بووە و دژی گروپێک یان زۆرینەی دانشتوانی عیراق . ئامانجی سەرەکی دامەزراندنی سوپای عیراق لە ١٩٢١دا بۆ فەرزکردنی  ئیرادەی بەریتانیا بووە بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی پاشایەتی  ،  لە چوارچێوەی ئەو عیراقەدا کە بەریتانیەکان خۆیان سنوریان بۆ کێشا و خۆیان پاشای وولاتیان بۆ دەستیشانکردوە و پارێزگاریان کردوە . هەربەریتانیەکان وەزیر و فەرماندەکانی ئەم سوپایەی دامەزراند و قەبارەکەی دیاریکرد . پەیکەری ئیداری و دۆکتراین و ڕاهێنان و چەک و تەقەمەنیان  لە شێوەی تورکیەوە گۆڕی بۆ بەریتانی . 
یەکەم قۆناغی بەسیاسیکردنی سوپای عیراق بە ئەرکی پارێزگاریکردن لە پاشا بێگانەکەی عیراق دەستی پێکرد وەک پارێزەری کۆشکی پاش ا.  قۆناغی دوەمی بەسیاسیکردنی سوپای عیراق (قۆناغی پرۆتاریەن) لە کاتی یەکەم کودەتای عەسکەری لە ١٩٣٦ وە دەستپێدەکات کە لەم قۆناغەدا سوپا زیاد لەپێویست دەست لە کاری سیاسیدا وەردەدات و ئەفسەرانی پلە باڵای سوپا خاوەن بڕیارە سیاسیە یەکلاکەرەوەکان بوون  .  ئەم جۆرە لە بەسیاسیکردنی عەسکەر هەتا ساڵی ١٩٦٨ بەردەوام بوو کە هۆکاری دروستبوونی سیستمی سیاسی بەعەسکەرکراوی دکتاتۆریە.                                                قۆناغی سێهەم لە ١٩٦٨ وە دەستپێدەکات کە حیزبی بەعس توانی کۆتایی بە سیستممی سیاسی بە عەسکەرکراو بهێنێت و سیستمێکی نوێ دەستی پێکرد کەپێێ دەووترێت کۆمیساریست . لەم قۆناغەدا حیزبی بەعس وانەی وەرگرتبوو لە قۆناغی رابردوو . بەعسیەکان کۆنترۆڵی سوپایان کرد و زیاد لەپێویست دەستیان لە کاروباری عەسکەریدا دەکرد لە هەر سێ ئاستی ستراتیجی و عملیات و تاکتیکیدا بەشێوەیەک  ئەفسەرانی سوپا زەلیل کرابوون و لە هەموو ئایدۆلۆجیەک داماڵرابوون.  
جا ئەو هەموو کارەساتە سیاسی و عەسکەریانەی بەسەر عێراقدا هاتووە لە پاڵ چاوچنۆکی ئەفسەرە پلە باڵاکانی سوپای عیراق بۆ بە بەرژەوەندی تایبەت و کاریگەری خراپیان لەسەر بەرژەوەندیە نیشتیمانیە ستراتیجیەکان ،  بیانوویەکی باشە بۆ ئەوەی لێکٶڵینەوە بکرێت لەسەر پەیوەندی نێوان سیاسەت و عەسکەری عیراقی.                                                                              
لێرەدا بپرسین ئایا پێناسەی شۆڕش و ڕۆشنبیری و ئازایەتی و نیشتیمان پەروەری لە دۆکتراینی (عقیدە )ی سوپای عیراق چۆنە ؟ ئایا ڕاستە عیراقیەکی کورد یان کوردێکی عیراقی لەگەڵ هاوڕێ عیراقیە کورد و عەرەبەکانی تردا سوپای عیراقیان دامەزراندوە ؟   ئایا ئازایەتی بریتیە لە راوەدوونانی کەسوکارە بێ چەک و مەدەنیەکانیانی نەیارەکانی ؟ ئایا شۆڕش بریتیە لە کودەتای سەربازی لە پێناوی چاوچنۆکی کەسی و ململانێی ناشەرعی؟   ئەی ئەگەر ئەو وولاتە سنوورەکانی بە ئیرادەی دەرەکی کێشرابێت و دانیشتوانە فرە جیاوازەکەی هەرلەسەرەتاوە بەزۆر کرابن بە هاووڵاتی ئەو وولاتە و سوپاکەشی سەپێنەری ئەو ئیرادە زاڵمانەیە بووبێت ، ئەم سوپایە شایانی شانازیکردنە بە دامەزراندنیەوە ؟ ئایا  ئەفسەرە کوردەکانی ناو سوپا کە پێشتر لە سوپای عوسمانیەکاندا خزمەتیان کردبێت و پاشان پارێزەری پاشا و سیستمە سەپێنراوەکەی بووبن ئەبێت جێگەی شانازی بن بۆ نەتەوەکەیان ؟                                       
وەڵامی ئەم پرسیارانە پێویستی بە پیاچونەوەیەکی مێژوویی  بێلایەنی دوورلە سۆزی نەتەوەیی و ئایینی هەیە بۆ ئەوەی هەوڵی دروستکردنی مێژووی ئەفسانەیی بۆ سوپای عیراق نەدرێت .                                                        دەووترێت کە ئەنفال و داگیرکردنی کوەیت سوپای فێرکرد کە دەست بەرێت بۆ ماڵی میری و  تاڵانکاری و کوشتنی بەدیلگیراوو خەڵکانی مەدەنی ، بەلام ئەم کەلتوورەی سوپای عیراق ڕەگی زۆر لەوە قووڵترە .  قەتلوعامی ئاسوریەکان لە هاوینی  ١٩٣٣ و خێڵە عەرەبەکانی فوراتی ناوەراست لە ١٩٣٥-١٩٣٦ و شەڕی دژی کورد لە سالانی ١٩٦٠ و ١٩٧٠ و ١٩٨٠ کاندا لە شاکارەکانی سوپای عیراقن .  لەدوای کۆتاییهاتنی ئۆپەراسیۆنە عەسکەریەکانیش، فەرهودکردنی سەر و ماڵی نەیارەکان بووە بە کەلتووری سوپای عیراق ، ئەفسەرەکانیش ملکەچی هەر دەسەڵاتێکی سیاسی  و هەر ئایدۆلۆجیەک بوون کە بەسەریان سەپێنراوە . سەردەمێک ملکەچی سیستمی سیاسی پاشایەتی ، پاشان عەسکەرتاری سیاسی و ئنجا ڕەگەزپەرستی . وەلامی چینی ئەفسەرانی پلە بالای سوپای عیراق لە هەموو سەردەمەکاندا یەک لەم دوانە بووە:  (١) ئێمە نوخبەی رۆشنبیریین لە ناو بەرگی مووەحەتدا و توانای گۆرانکاریمان هەبووە و  نیشتیمانمان  لە دەستی داگیرکەرانی وولات رزگار کردووە ، بۆیە دەستمان لە کاروباری سیاسی وەدرداوە . ئیتر بەم  بیانووانە  لە ١٩٣٦ هەتا ١٩٦٨ هەڤدە کودەتای سەرکەوتوو و ناسەرکەوتوو ئەنجامدراوە ".   (٢) لە  ١٩٦٨ یش هەتا ٢٠٠٣ کە یاریەکە بەسەریاندا  هەڵگەڕاوەتەوە ، ئیتر سوپا خاڵی کراونەتەوە لە هەر ئایدۆلۆجییەیەکی نیشتیمانی و مرۆیی و کراوون بە ئامرازێک بەدەست دەسەڵاتی رەگەزپەرستەوە و ویژدانی خۆیان خەساندووە بەبیانووی ئەوەی کە "عەسکەر عەسکەرە و پەیوەندی بە سیاسەتەوە نییە بەڵکو ئەوە جێبەجێ دەکات کە فەرمانی پێ دەکرێت".                           
دامەزراندنی سوپای عیراق
بەهۆی لاوازی دەوڵەتە بووکەڵەکەی عیراق کە لە ئۆکتۆبەری ١٩٢٠دا بڕیاری دامەزراندنی درا و لە دوای چەند مانگێک دەسەلاتدارانی بەریتانی بڕیاری دامەزراندنی سوپای عیراقیان دا  ئەمەش لە پێناو پاراستنی سەقامگیری ئەمنی و ئابوری و سیاسی لە عیراقی نوێدا . خزمەتکردن لە سوپادا وادانرا کە ببێت بە پاڵپشتێک بۆ گەشەکردنی گیانی نیشتیمانی و یەکگرتوویی لە نێوان خەڵکە فرەنەتەوییە و فرە  ئایینییەکەیدا ، بەڵام بەسیاسی کردنی سوپا ئەم خەونەی لەباربرد.                                                                                           عیراق دوو گرنگی ئابووری و ستراتیجی هەبوو بۆ بەریتانیا : یەکەم لەبەر دۆزینەوەی سەرچاوەی سروشتی  نەوت لە باکور و دوهەم وەک ئامرازێکی گواستنەوە و گەیاندن لە نێوان لەندەن و هندستان وەک پشتیوانیەک بۆ ڕێگەی دەریایی لە میسرەوە . لەو کاتەدا  بنکەیەکی هەوایی لە حەبانیە هەبوو کە هێزی چەکداری ئاسوریەکان ( کە پێیان دەوتن هێزی لێڤیس ) پاسەوانی حامیەکانی بوون.                                                                                                یاسای سەربازی زۆرەملێ لە کۆتایی سەدەی نۆزدەدا لەو ناوچەیە لەلایەن تورکەوە بە سەرکەوتوویی سەپێنرابوو ، بۆیە خزمەتکردن لە سوپادا بۆ دانیشتوانی میزۆپۆتامیا پیشەیەکی نوێ نەبوو .  لە کۆتایی سەدەی نۆزدەدا ژمارەی هێزە لۆکاڵیەکانی ئەم ناوچەیە دەگەشتە ١٦٠٠٠ لەکاتی ئاشتیدا و دوو هێندە لەکاتی شەڕدا . بەریتانیەکان مەبەستیان بوو کە هەیمەنەی خۆیان لە رۆژهەلاتی نێوەند پەرەپێبدەن بەلام بە توانای ماددی و مرۆیی خەلکی ناوچەکە . ئەجیندای کۆنفرانسی میسر لە ١٩٢١ دا بە سەرۆکایەتی وەزیری مستەعمەرات  وینستۆن چەرچڵ بریتی بوو لە (١) کەمکردنەوەی خەرخیە ئەمنیەکانی بەریتانیا لە ناوچەکە کە سالانە  ٣٧ ملیۆن پاوەنی ئیستەرلینی بوو بۆ ئیدارەدانی  ٣٣ بەتالیۆن و هێزی ئاسمانی مەلەکی  لەگەڵ ٤٠٠٠ چەکداری ئاسوری ( لێڤیس) .  (٢) پەسەندکردنی گونجاوترین مەلیک بۆ عیراق  (٣) جۆری ئەو هێزەی بەرگری لەو دەولەتە نوێیە دەکات .  ئەمە مانای وایە کە دەوڵەتی عیراق و سیستمیە سیاسیەکەی و پەیکەرە  ئیداری و سەربازیەکەی لەلایەن بەریتانیەکانەوە دامەزراوە لە پێناوی ئەم ئەجندایەدا .                                                                   لەبەرئەوەی بنەماڵەی هاشمیەکان دڵسۆزی بەریتانیەکان بوون و دژی تورکەکان بوون ، پشتیوانی عەسکەری و جەماوەرییان هەبوو لەلایەن خەڵک و  ئەفسەرانی کۆنی سوپای عوسمانیەکان ، هەروەها لەبەر ئەوەی کە لە عیراقدا کەسێکی پەسەندکراوی بەریتانی تیا نەبوو ، بۆیە ئەمیر فەیسەڵی کوڕی  حسین ی کوری علی هاشمی هێنرا و کرا بە پاشای عیراقی نوێ .  ئەرکی سوپاکە بریتی بوو لە پارێزگاریکردن لەو دەسەڵاتە پاشایەتیە پرۆ-بەریتانیە  لە هەڕەشەی ناوخۆی کورد و شیعە و هەرەشەی دەرەکی تورکیا کە بەردەوام چاوی لە ویلایەتی موسڵ بوو . 
بەریتانیەکان بە هەرەمەکی و بەڕێکەوت مەلیکێکی سوننی ناعیراقیان نەهێنا بۆ عیراقی نوێ . یەکەم پرسیاری چەرچل لە تی-ئی-لاورەنس [کە بە لاورەنسی عەرەب ناسرابوو هەروەها بە هۆی شارەزایی و نزیکی لە عەرەب] دەربارەی فەیسەل دەڵێت: فەیسەل سوننەیە یان شیعە  لەکاتێکدا چەرچل ئاگاداربوو کە زۆرینەی دانیشتوانی عیراق شیعە مەزهەبن . بێگومان پاشایەکی نا عیراقی و لە کەمینەی سوننە بسەپێنرێت بەسەر عێراقدا ، ئەوا پێگەل لاواز دەبیت و هەمیشە پێویستی بە یارمەتی بەریتانیەکان دەبێت . جا دیارە بەریتانیەکان پێشبینی ململانێ و هەرەشەی ناوخۆیان کردوە . هەنگاوی یەکەم دامەزراندنی وەزارەتی بەرگری بوو کە سەرۆکی ئەرکانی سوپای حیجاز  جەعفەر عەسکەری کرا  وەک وەزیرەکەی . جەعفەر عەسکەری لەدایکبووی بەغداد بوو لە ساڵی ١٨٨٥ کە خێزانەکەی لە گوندی عەسکەری کوردستانەوە هاتبوون بۆ بەغداد . لە ساڵی ١٩٠٤ کە مدرسەی عەسکەری لای عوسمانیەکان تەواودەکات ، بۆ ڕاهێنانی عەسکەری  دەڕوات بۆ بەرلین و پاشان  لە ناو سوپای عوسمانیەکان خزمەت دەکات هەتا لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا پەیوەندی دەکات بە ئەفسەرە سیاسیە عەرەبەکانی سوپای عوسمانیەوە و لە ١٩١٦ چاوپدەکەوێت بە ئەمیر فەیسەل و لە ژێردەستی خێزانی هاشمیەکانی هاوپەیمانی بەریتانیەکان درێژە بە خزمەتکردن دەدات . جەعفەر پاشا زۆر پەسەند بوە لەلای بەریتانیەکان و وەک سیمبولێکی یەکگرتووی عیراقی نوێ  سەیرکراوە . جەعفەر بە کەسێکی مۆدێرن دانراوە کە بەجۆرێک رازی نەبوە تەربوش لەسەربکات و داوای ئیلغا کردنی کردوە ، هەروەها هەشت زمانی زانیوە لەناویاندا ئینگلیزی و فەرەنسی و ئەلمانی . لە هەمان کاتدا جەعفەر و ئەفسەرە هاوەڵەکانی وەک نوخبەی رۆشنبیر لە بەرگی موەحەد تەمەشای خۆیان کردووە .   دوو مانگ دواتر نوری سەعید (کە لەگەڵ جەعفەر ژنبەژنیان بە خوشکەکانیان کردبوو ) پەیوەندی دەکات بە سوپای نوێی عیراقەوە .  نوری سەعیدیش لە مدرەسەی عەسکەری تورک خوێندبووی و هەتا ١٩١٣ لە سوپای عوسمانیدا خزمەتی کردبوو . لە گەڵ گەیشتنیدا پۆستی سەرۆکی هەیئەی ئەرکانیی گشتی وەرگرت لە وەزارەتی بەرگری عیراق کە  تەنها هەیکەلەکەی  دانرابوو .                                                                         مەرجی بەریتانیا ئەوەبوو کە هەر فراوانکردنێکیی سوپا پێویست بوو لەچوارچێوەی سیاسەتی گشتی خۆیدا بێت . لەهەمان کاتدا لە کۆنفرانسی قاهیرەی ١٩٢١ دا بە رەسمی بڕیاردرا سوپای عیراق فراوان بکرێت بۆ ١٥٠٠٠ سەرباز و ئەفسەر بەڵام هێزی لێڤیس وەک خۆی بمێنێتەوە . لەهەمان کاتدا و بە قۆناگ ژمارەی هێزەکانی بەریتانیا لە عیراق کەمبکرێتەوە .                                
لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەواڵی دامەزراندی هەیکەلی سوپادا، ٦٥٠ ئەفسەری تری کوردو عەرەب  پەیوەندیان کرد [٤٥٠ یان لە سوپای عوسمانیەوە و ١٩٠ لە سوپای هاشمیەکانەوە . بۆ پێگەیاندنی ئەفسەری نوێ ، لە ١٩٢٤ دا بەریتانیا بڕیاری دامەزراندنی کولیەی عەسکەری عیراق دەدات  .  جگە لەوەی  فەرماندە و ئیدارەی کولیەکە بەریتانی بوون ،  لە ٢٠ مامۆستاش ١٥یان ئینگلیز بون . بەڵام کە بەریتانیا زانی سوپا بە تەنها توانای پارێزگاریکردنی سنورەکان و سەقامگیری ناوخۆی نیە ، لە ١٩٢٧ هێزی ئاسمانی مەلەکی عیراقیان دامەزراند و شەش ئەفسەریان نارد بۆ کرانوێڵ لە ئینگلتەرا بۆ ڕاهێنانی فڕۆکەوانی و لە ١٩٣٠ دا عیراق بوو بە خاوەنی پێنج فڕۆکەی جەنگی و لە ١٩٣٦ دا ٥٥ فرۆکە کە هەموویان سەنعاتی بەریتانی بوون .                                                         
جیاوازی چینایەتی لەناو سوپای عیراق 
لە کوەدەتای ١٩٣٦دا ، سوپا ٨٤ ئەفسەری پلە بالای هەبوە، ٦١ ئەفسەریان لەو کودەتایەدا بەشداربوون کە ٥٠ یان لە سوپای عوسمانیەکاندا  و پاشان لە سوپای ترکیا  خزمەتیان کردبوو .  هەروەها لەو ٦١ ئەفسەرەش ، تەنها یەک دانەیان شیعە بوە و دوانیان مەسیحی و ٥٨ کەی تر سوننە بوون (کوردیش بە سوننە حساب کراوە) . لەوانەش  لە سەدا ٩٠ یان شارنشین بوون . ئەم جیاکاریەش لەنێوان ئەفسەران لە ڕووی نەتەوە و مەزهەب و شوێنی دانیشتن لە رووی جوگرافیاوە  رەنگدانەوەی هەڵسوکەوتی عوسمانیەکان بووە لەگەڵ دانیشتوانی میزۆپۆتامیادا .                                                                    لە کۆتایی ١٩٣٥ دا سوپای عیراق گەشتبوە ١٥،٣٠٠ کەس ولە ئێوارەی کودەتاکەی ١٩٣٦ دا ژمارەیان ٢٠٠٠٠ کەس بووە .                                            
ئاسوریەکان بەردەوامم سەربازی دڵسۆزی بەریتانیەکان بوون لەژێر ناوی لێڤیس .  لە  ١٩٢٣ دا لە ناوچەی موسڵ و کەرکوک لە بەرژەوەندی بەریتانیا و دژی کورد و عەرەب شەڕیان کردوە . بە پێی راپۆرتێکی ئیدارەی بەریتانی لە عیراق : لە بۆنەیەکدا لە ١٩٢٤، لە ئەنجامی دەمەقاڵێیەکی نێوان چەند لێڤیس ێک لەگەل چەند دوکاندارێکی کەرکوک ، دوو فەسیلی لێڤیس بەناو شارەکەدا دەگەرێن و چەند دوکان و ماڵێک تاڵان دەکەن و تەقە لە هەرکەسێک دەکەن بەرەو روویان بێت ، لەئەنجامدا ژمارەیەکی زۆری خەڵک دەکوژن.  ئەم راپۆرتە باسی ژمارەی کوژراوەکان ناکات ، بەلام بە پێی کتێبەکەی سترافۆر لە لاپەرە ٤٧ دەڵێت پەنجا کەس لەو ڕووداوەدا کوژراوە . لە ناو کۆمەڵگەی عیراقی زۆرینە ئیسلامدا لێڤیس خۆشەویست نەبوون و بە داردەستی ئیستیعمار حسابکرابوون. بەریتانیەکانیش زۆر پشتیان بەم ئاسوریانە بەستبوو لە پارێزگاری کردن لە بنکەی هێزە ئاسمانیەکانیان .  هەرچەندە ئەم ئاسوریانە  لە دوای ١٩٣٢ وە [دوای سەربەخۆیی عیراق] جەندین داوای جیاوازیان کرد لە بەریتانیەکان بۆ پاراستنی ژیانیان وەک ئۆتۆنۆمی یان گواستنەوەیان بۆ سوریا یان بۆ ئەوروپا، بەلام بۆ بەدبەختی ئاسوریەکان ئەوەیان دەست نەکەوت کە لە بەریتانیەکان چاوەڕێیان دەکرد .  لە ١٩٣٣ دا  ئەفسەریکی لێڤیس بە ناوی یاقۆ کە لە مانگی کانونی دووەمی ١٩٣٣ وە  دەستیلەکار کێشابوەوە  یاخی دەبێت  .  یاقو لە هاوینی هەمان سالدا  هێزێکی چەکداری ٢٠٠ کەسی دامەزراندبوو کە ململانێی دەسەڵاتی ناوخۆیی دهۆک و ئامێدی دەکرد  .  لەولاشەوە خیلەکانی باشور لە دژی حکومەتی بەغداد هەلگەرابوونەوە نارازیبوون بەو پرۆژەیەی حکومەتەی ناوەند بۆ دەرکردنی یاسای زۆرەملێی سەربازی .  ئیتر حکومەت ئەم یاخیبوونەی ئاسوریەکانی بە دەرفەت زانی بۆ ئامانجی سیاسی پۆخڵ .  ئەو پشێویەی باکوری  بەکارهێنا بۆ یەکخستنی رای شەقامی عیراقی زۆرینە ئیسلام لە دژی گروپێکی نا ئیسلام . سەرەنجام حکومەت بریاریدا کە بە توندی لە ئاسوریەکان بدات و هێزێکی لە بەغداد بۆ موسل نارد بۆ یارمەتیدانی هێزەکانی تر . بە قسەی سترافۆرد کە مفەتیشی ئیداری بوە لە  موسڵ لەوکاتەدا ،  لەئەنجامی هێرشی سوپا بۆ سەر ئاشوریەکان ، شەست گوندیی ئاسوریەکان سوتان و هەرجی هەبوو تاڵانیان کرد . سترافۆر دەنوسێت لە پێشنیوەڕۆی ١١ ی ئابی ١٩٣٣ دا ، مەفرەزەیەکی سوپای پلان بۆ دارێژراو دێت و مەزبەحەیەک لەناو خەڵکەکەدا دەخوڵقێنێ و سێ سەد پیاوو پێنج ژن و شەش منداڵ دەکوژن .   بە پێێ لێکۆڵینەوەی خلدون الحصری کە لە گۆڤارێکدا بڵاوکراویکردۆتەوە لە ١٩٧٤ دا،  ئەم مەزبەحەیە ئەنجامدراوە بە رەشاشی سەر ماتۆڕ لە لایەن مەفرەزەیەکی سوپاوە بە قیادەی اسماعل عباوی توحاللە کە هەتا ١٩٦٨ لە ژیاندا بووە .  هەروەها سترافۆرد دەڵێت ئەم کارە بە پلان و فەرماندەیی بەکر سدقی ئەنجامدراوە .  بەکر سدقی لەو کاتەدا تەمەنی  نزیکەی ٤٢ ساڵ بوە،  لە دایک و باوکێکی کورد لە بەغداد لەدایک بووە .  لە سوپای عوسمانیەکان و پاشان  تورکیا خزمەتی کردووە هەتا ١٩٢١ و پاشان پەیوەندی کردوە بە سوپای نوێێ عیراقەوە  .  لە ١٩٣٢  کولیەی ئەرکانی کمرلی لە بەریتانیا خوێندووە .  لە راپۆرتیکی بەریتانیدا دەربارەی بەکر سدقی دەڵێت : .....نموونەی دعارەو فسق و فجورە . مەشروبخۆرێکی زۆر قورسە ......  ناوبانگی لەگەل ئافرەتدا زۆر خراپە. ....  بەلام بە قسەی خلدون الحصری ، بەکر سدقی گەندەڵی ماددی  نەبوە و لەناو هاورێکانیدا خۆشەویست و رێزلێگیراو بووە .                                                   
 ئەوەی دیارە کە کارەساتی ئاسوریەکان سیاسی پۆخڵ بوو، بەلام سوپا وحکومەت وایان پیشاندا کە کارێکی نیشتیمانیان کردووە  .  لە کاتی گەرانەوەی سوپا بە سەرکردایەتی بەکر سدقی بۆ بەغداد خەڵک  پێشوازیەکی گەرمیان لێکرد . ئەم کارە پۆخڵەی حکومەت و سوپا بە کارێکی نیشتیمانی سەرکەوتوو ناسێنرا ، بۆیە وەک ڕێزلێنانێک لەلایەن گەل و حکومەتەوە، بەکر سدقی کە فەرماندەی ئۆپەراسیۆنەکە بوو پلەیەک بەرزکرایەوە لە عقید بۆ عمید  .  هەروەها بەکر سدقی لە ١٩٣٥ یشدا سەرکردایەتی لەناوبردنی ڕابەڕینیی فوراتی ناوەراستی عیراقی کردوە  .  لە ٢٩ ی ئۆکتۆبەری ١٩٣٦یشدا کە سەرکردایەتی کودەتا عەسکەریەکەی کرد ، فەرماندەی فیرقەی دوو بوو لە کەرکوک ، بەڵام بە وەکالەت سەرۆکی هەیئیەی ئەرکان بوو (سەرۆکی هەیئەی ئەرکان گە الهاشمی لە ترکیا بوو) دەرفەتی قۆستەوە و ئینقیلابی کرد . لە کاتژمێر ٨:٣٠ ی بەیانی ئەو رۆژە بە فرۆکەی عەسکەری بەسەر بەغداد بەیاننامە بڵاو کرایەوە کە ئیمزای بەکر سدقی لەسەر بوو ' لە بەرژەوەندی گەل ، سوپا سەبری نەماوە بۆ کۆتایی هێنان بەو ئاژاوەیە ، بۆیە سوپا بریارێکی یەکلاکەرەوەی داوە ' . لەکاتژمێر ١١:٣٠ پێنج فرۆکەی تر بەسەر بەغداد فڕیین بەڵام ئەم جارە لە جیاتی بەیاننامە  بۆمبیان بەردایەوە . 
مەلیک فەیسەل،  جەعفەر عەسکەری ڕاسبارد و ناردی بۆ دانوسان لەگەل بەکر، بەلام بەکر ئەم فرسەتەشی قۆستەوە و کەمینی بۆ جەعفەر دانا و لە ناو بارەگاکەی لە نزیک بەغداد کوشتی . تەرمەکەی جەعفەر نێژرا بەلام بەکر ڕێگەی نەدا پرسەی بۆ ڕێکبخرێت  لەکاتێکدا جەعفەر وەزیری بەرگری بوو و هەردوکیشیان کورد بوون .                                                                              
لەوکاتەدا کە بەکر سدقی بوو بە دیکتاتۆریک لە عیراقدا، بەدوای نازناوو ئەسڵ و نەسەبی پاشایەتیدا دەگەڕا، دیارە چاوی لەوە بوو کە جێگای یان شرعیەت بدات بە نزیکبوونەوەی لەگەڵ بنەمالەی پاشایەتی ،  بۆیە ژنەکەی (ژنی سێهەمی کە راقسەیەکی نمسایی بوو) نارد بۆ دەرەوەی ووڵات بۆ ئەوەی داوای ئەمیرەیەکی خیزانی مەلەکی بکات . بە قسەی محسن ابو گبیخ ، سدقی بە نیازبوو مەلیکیش بنێرێتە دەەررەوە و دووری بخاتەوە و ژمارەیەک لە سیاسیەکامیش تیرۆر بکات . 
لەبەر ئەوەی کودەتاکە نیشتیمانی نەبوو، بەڵکو تەنها چاوچنۆکی ناشەریفانەی ئەفسەرەکانی سوپا بوو، بۆیە لەناو خۆشیاندا یەکگرتوو نەبوون و بە ململانێ و تیرۆر خۆیان لە نێوان خۆیاندا سەری یەکتریان خوارد  .                         
 بەکر سدقی  دوژمنی زۆر بوو بەهۆی (١) کوشتنی جەعفەر عەسکەری بە نامەردانە (٢) ناوبانگی ناپەسەندی کۆمەڵایەتیی (٣) باوەڕی بە ئایدۆلۆجی نەتەوەیی عەرەبی ئەو ئەفسەرانە نەبوو کە دەیان ووت عیراقی عەرەبی ، بەلکو باوەری بە پرەنسیپی عیراق بۆ عیراقیەکان هەبوو ، لەکاتێکدا بوونی بیروباوەری نەتەوەپەرستی عەرەبی لەناو سوپا و خەڵکدا فراوانبوو . هەرچەندە بەقسەی مجید خەدوری ،  سدقی هیج گموحێکی نەتەوەیی کوردی نەبوە ، بەڵام چەند گۆرانکاریەکی لە چەند پۆستێکی عەسکەری و مەدەنیدا کرد لە بەرژەوەندی کورد  .    لەلایەکی ترەوە صلاح الدین الصباغ و دکتۆر فریتز گرۆبەی ئەڵمانی [کە وەک نوێنەری هیتلەر لە ١٩٤١ سەردانی عیراق دەکات] لە یادەوەریەکانیدا دەڵێن کە بەکر سدقی نیەتی کوردایەتی بەهێز بووە و بۆ کورد کاری کردووە  . بەڵام بەهۆی کورتی ماوەی دەسەڵاتی بەکر سدقیەوە هیچ لەو دوو رایە یەکلا نەبۆوە .        
لە ١١ ی ئۆگەستی ١٩٣٧ لە سەفەرێکدا بەرەو باکور، بەکر سدقی لە فرۆکەخانەی موسل پشوویەک ئەدات ،  لە ناکاو کەسێک بە ناوی محمد ساڵح تەلەعفەری بە روتبەی عەریف بوو تەقە لە بەکر و محمد عەلی جواد  دەکات و هەردوکیان دەکوژێت  .  جواد فەرماندی هێزی ئاسمانی بوو لەو کاتەدا  .   دیارە پلانێکی باش بۆ ئەم کارە داڕێژرابوو لەلایەن گروپێک لە ئەفسەران بە فەرماندەیی عزیز یامولکی کە کورد بوو . صلاح الدین الصباغ لە بیرەوەریەکانیدا دەنوسێت کە 'هەموو حکومەتە عەرەبیەکان هانی ئێمەیان ئەدا کە کۆتایی بە حکومەتی حیکمەت سلیمان بهێنین'  . ئەوە مەعلوم بوو بۆ الصباغ  و هاوڕێکانی کە لەراستیدا حکومەتی حیکمەت سلیمان بوکەڵەبوو بەدەستی بەکر سدقیەوە کە لەدوای کودەتاکەی ١٩٣٦ سەپاندبووی بەسەر پاشادا ،  هەربۆیە کوشتنی بەکر بووە هۆی روخانی پایەی سەرەکی حکومەتەکەی حیکمەت سلێمان  .  عەمید امین عمر فەرماندەی فیرقەی موسل ، لە موسڵەوە دەیەوێت پشتیوانی بۆ باڵی بەکر سدقی رابگەیەنێت و اعلانی دابڕانی کرد  لەگەل بەغداد ،  بەلام فەرماندەکانی تری سوپا لە سلیمانی و کەرکوک و بەغداد پشتیوانی بکوژەکانی بەکر سدقیان کرد ،  بۆیە حیکمەت سلیمان دەستی لەکارکێشایەوە و لەهەمانڕۆژدا حکومەتێکی تر دامەزرا .  ئەمەش سەلمێنەری ئەو ڕاستیەیە کە سوپا خاوەن دەسەڵاتی سیاسی و بڕیاربەدەست بووە .  

لە ١٩٣٨ دا گروپێکی تر دروست بوو لە ئەفسەران بە ناوی حەوت ئەفسەرەکەوە کە پێنجیان لە گروپەکەی عزیز یامولکی بوون و یەکێکیشیان مقدم صلاح الدین الصباغ بوو کە فەرماندی ئۆپەراسیۆنەکان بوو لە سەرۆکایەتی ئەرکان  .  الصباغ دەرجوی کلیەی عەسکەری عوسمانیەکان بوو لە ئەستەنبوڵ و هەتا ١٩١٧ لە ناو سوپای عوسمانیەکاندا خزمەتی کرد پاشا ن پەیوەندی کرد بە سوپاکەی فەیسەلەوە و لە ١٩٢١ دا بۆ ناو سوپای عیراق  .  الصباغ لە هندستا ن و ئنگلتەرە راهینانی عەسکەری کردبوو ،  ژنی یەکەمی ئینگلیز بوو کە دوای دوو سال دەمرێت و کوڕێکی لێی هەبوو. یەکێکی تر لەو حەوت کەسە بە ناوی فهمی سەعید کە لەدایکبووی ١٨٩٨ بوو لە سلێمانی ، بەلام دایکی تورک و باوکی سەر بە عەشیرەتەکانی ئەنباربوو . عزیز یامولکی ش لەگەڵیان بوو بەلام  پەسەندکراو نەبوە بۆیە لە ١٩٤٠ دا پێش جەنگەکەیان لەدژی سوپای بەریتانی واز لەو گروپە حەوت کەسیە دەهێنێت  .دوو کەسی تر  لەو حەوت کەسە بەناوەکانی حسین فوزی (کە باوکی کورد و دایکی عەرەب) و  امین عمری بوون .   لە دوای تیرۆرکردنی  بەکر سدقیەوە ، حسین فەوزی پلەکەی بەرزکرایەوە بۆ فریق و کرا بە سەرۆک ئەرکانی سوپا  .                                         
لە ٤ ی نیسانی ١٩٣٩ مەلیک غازی بە کارەساتی سەیارە گیانی لەدەستدا.  لە ئەیلولی هەمان ساڵدا کە شەڕی جیهانی دوهەم  هەڵگیرسا ، عیراق دابەشی چەند بەرەیەکی جیاواز بووبوو بەهۆی : ناکۆکی نێوان ئەفسەرە پلە بالاکان لەگەل بنەماڵەی پاشا و نوری سەعید و نەبوونی سیاسەتێکی یەکگرتوو بەرامبەر رووداوەکانی دەوروبەر و جیهان، هەروەها بەهۆی بوونی ئایدۆلۆجی عروبە ی زال لەناو ئەفسەرە عەرەبەکاندا کە زۆربەیان سوننە بوون.       
بەپێی پەیماننامەی ١٩٣٠ عیراق پێویست بوو پشتی بەریتانیا بگرێت ئەگەر ئەوی دووەمیان توشی شەڕ بوو . هەروەها جگە لەوەی عیراق سەربەخۆیی هەبوو ، بەلام لەزۆر لایەنەوە ملکەچی رۆلی بەریتانیا بوو ، بۆیە عەرەبە نەتەوەپەرستەکان حەزیان بە بەریتانیا نەبوو .  لە بەرامبەردا خۆشەویستیان بۆ ئەلمانیا زۆر بوو کە وەک روخێنەری بەریتانیا و فریادرەسی عیراق  دەیانبینی . بەپێچەوانەی ئەمانەوە ، نوری سەعیدی سەرۆک وەزیران و بنەمڵەی پاشا لە بەریتانیا وە نزیکبون،  بۆیە لەگەل دەستپێکردنی شەڕی جیهانیدا ، هەردووکیان داوایان کرد کە عیراق  جەنگ ڕابگەیەنێت دژی ئەلمانیا، بەلام ئەفسەرە نەتەوەپەرستەکان ئەمەیان پێباش نەبوو .  بۆیە لەنێواندا واڕێکەوتن کە نوینەرanی دبلۆماسی ئەلمانیا لە بەغداد دەر بکرێن پەیوەندیەکانیان لەگەڵ ئەلمانیا بپچڕێنن .      
لە مانگی ئازاری ١٩٤١ دا، وەزیری داد ناجی شەوکەت لە حکومەتی رەشید عالی گەیلانی بە نهێنی پەیوەندی بە سەفیری ئەلمانیا وە کردبوو بۆ دەربرینی دڵسۆزی و پشتگیریکردنی هیتلەر . مانگێک دوای ئەوە سوپا بە نیازی کودەتایەکی تربوو . لەو کاتەشدا شەڕەکە زۆر هەستیار بوو بۆ ئەلمانیا کە یۆگسلافیا و یۆنانی داگیرکردبوو و لە باکوری ئەفریقاش پێشرەوی باشی کردبوو .  ئەمەش لەلایەن دژە بەریتانیەکانەوە والێکدرایەوە کە  ئاراستەی هێرشەکانیی ئەلمان بەرەو رۆژهەلاتی ناوەند توندتر دەبێت . ئەفسەرە نەتەوە پەرستەکانی عیراق لە بەغداد دڵی خۆیان خۆشکردبوو کە ئەلمان لە جەنگەکەدا  سەردەکەوێت .  لەبەرامبەردا بەریتانیا زۆر ناڕازی بوو چونکە ئەم کارەی بە بەربەستێک دائەنا لەبەرامبەر پلانی هێرشکردنە سەر دوو فرقەی سوپای فەرەنسی لە سوریا و لوبنان کە پشتیوانیان بۆ حکومەتەی ڤیشی- فەرەنسی ی پرۆ- ئەلمانی  دامەزراو لە باشوری فەڕەنسا دەربڕوبوو .  ئەڵمانیا وایدانابوو کە لە دوای پرۆسەی بارباروسا و لە ڕێگەی لوبنان و سوریاوە و بەپشتیوانی ئەو دوو فرقە فەرەنسیە هێرش بکاتە سەر فەلەستین و میسر و داگیریان بکات ، بەم هێرشەش قەناتی سوێس دەکەوتە مەترسیەوە بۆ بەریتانیا کە شادەماری گواستنەوەیان بوو  .  لەبەرامبەردا بەریتانیا پێشبینی ئەم پلانەی ئەڵمانیا ی دەکرد و دەرکی بە مەترسیەکانیشی کردبوو  ، بۆیە لە هەوڵی خۆقایم کردندا بوو لە ناوچەکە . هەروەها بەریتانیا زۆر پەلەی بوو کە بەڵای ئەو دوو فرقەیەی فەرەنسا لە سوریا و لوبنان لەکۆڵبکاتەوە . ئەم پلانەی بەریتانیا لەگەڵ ئامانجەکانی ئەفسەرە نەتەوەپەرستەکانی عیراق یەکینەدەگرتەوە . ئەم ئەفسەرانە بەهۆی بیرکوڵیان و بەهەڵە هەڵسەنگاندنی فعالیەی عەسکەری خۆیان لەبەرامبەر فعالیەی عەسکەری بەریتانیا ، هەروەها  تێنەگەیشتنیان لە جدیەتی بەریتانیا بۆ پارێزگاریکردنی دەسەڵاتی خۆی لە عیراق ، بریارێکی هەڵەیاندا و دژی ئیرادەی بەریتانیا وەستانەوە .  لە شەڕی جیهانی دوهەمدا بۆری نەوتی کەکوک- حیفا یارمەتیدەرێکی زۆر گرنگ بوو بۆ جوڵەی ئالیاتی ووشکانی و دەریایی بەریتانیا   ، بۆیە ئەبوایە ئەو ئەفسەرانە بیانزانیایە کە بەریتانیا دەستبەرداری ئەو سووتەمەنیە نابێت لەبەر خاتری ئارەزووی کۆمەڵێک ئەفسەری نەتەوەپەرستی خۆپەرست  . ئیتر هەڵەی ئەو ئەفسەرە نەتەوەپەرستانە بوو بە کەلتوور لە فەرهەنگی سیاسەتی سەرکردە عیراقیەکاندا و پاش پەنجا ساڵ و لە ١٩٩١ دا سوپای عیراق بە سەرکردایەتی سەددام حسین بە لەخۆباییبوون و بە کەم سەیرکردنی جدیەتی ئەمەریکا و بەهەڵە هەڵسەنگاندنی فعالیەی عەسکەری  سوپای ئەمەریکا هەمان هەڵەی دووبارەکردەوە  ؛ هەروەها هەمان بیرکۆڵی سیاسیەکانی سەردەمی سەددام حسین بۆ هەلسەنگاندنی بەرژەوەندیە ئابوری و عەسکەریەکانی ئەمەریکا لە ناوچەکە عیراقیان تووشی کارەسات کردەوە . جا ڕاستکردنەوەی هەڵەی تاکتیکی رەنگە بە قوربانیدان قەرەبوو بکرێتەوە ، بەڵام هەڵەی سیاسی لەوانیە بە چەندین دەیە ڕاستنەکرێتەوە .                                  
 لە ٢٨ ی نیسانی ١٩٤١ دا، سەفیری بەریتانیا اعلانی کرد کە ٢٠٠٠ سەربازی بەریتانی لە هندستانەوە هاتون و سبەی بەیانی لە بەسرە دادەبەزن . هەرچەند مەعلووم بوو کە بەریتانیەکان بریاری خۆیان دابوو، بەلام رەشید عالی گەیلانی لەوکاتەدا دەڵێت حکومەتی عیراق رازی نابێت بەوە هەتا بەتالیۆنکانی تر کە پێشتر گەیشتوون عیراق بەجێنەهێڵن  .  بۆ ٢٩ ی نیسان هێزەکە لە بەسرە دابەزین .  بۆ ١ی مایس سوپای عیراق ئابڵوقەیان خستە سەر بنکەی ئاسمانی بەریتانیا لە حەبانیە ،   بەلام ئەو هێزەی بەریتانیا  لە حەبانیە کە ژمارەیان  نزیکەی سێ هەزار ئەفسەر و سەرباز دەبوون [ نیوەیان لە لێڤیس ی ئاشوریەکان بوون ]  چاوەڕێیان نەکرد هەتا هێزە عیراقیەکە ئامادەیی تەواوبکەن بۆ هێرش ، بەڵکو لە بەرەبەیانی ٢ ی مایس فرۆکەکانی بەریتانیا دەستیان بە هێرشی ئاسمانی کرد بۆ سەر هێزە عێراقیەکە و بۆمب بارانیان کردن . بەم شێوەیە شەڕی نێوان سوپای عیراق و بەریتانیا دەستی پێکرد و ئاواتەکەی الصباغ هاتەدی کە سوپا دژی بەریتانیا شەڕبکات . هەروەها رەشید عالی و موفتی بەغداد لە الصباغ زیاتر ڕقیان لە بوونی بەریتانیا بوو لە عیراق  .  
بۆ بەدبەختی الصباغ و موفتی و رەشید عالی ( کە ئەم دوانەی دواییان دەمێک بوو پەیوەندی نهێنیان لەگەل ئەلمانیەکان بەستبوو و حەزیان بە هاتنی سوپای ئەلمان بوو بۆ ناوچەکە ) هیتلەر هەموو دڵ وهۆشی لەلای خۆئامادەکردن بوو بۆ هێرشکردنە سەر سۆڤیەت . هیتلەر لە ٣٠ نیساندا بریاری  دابوو  لە ٢٢ ی حوزەیران هێرشی بارباروسا دەستپێبکات بۆ داگیرکردنی سۆڤیەت ، بۆیە  بەباشی نەدەزانی لەو کاتەدا جەبهەیەکی تریش لە رۆژهەڵاتی نێوەند بکاتەوە . هەرچەند بەڕوواڵەت و بۆ ئیدارەدانی دۆستەکانی  لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ،  لە  ٢٣ یی مایس لە ووتەیەکی ئاشکرادا  باسی هاوپەیمانەکانی کرد لە رۆژهەلاتی ناوەند  ، بەڵام بە کرداری  بەدەنگ داواکاریەکانی عیراقیە دژە بەریتانیەکانەوە نەهات  .                                                
لەم کاتە هەستیارەدا،  فەرماندەی سەربازیی بالای بەریتانی لە رۆژهەلاتی نێوەند  کە ناوی وافیل بوو داوای لە لەندەن کرد کە مساومە بکرێت لەسەر جارەسەرێکی سیاسی لەگەل حکومەتی عیراق  ،  بەلام چەرچڵ کە سەرۆک وەزیران بوو بەتوورەیی وەلامی دایەوە و سوور بوو لەسەر رووخان و وەلانانی حکومەتە دۆستەکەی ئەلمانیا  لە بەغداد   .  چەرچل فەرمانی کرد کە چەند فرۆکەیەک لە میسرەوە بنیرن بۆ عیراق لەگەل لیوایەکی گەڕۆک و بەتالیۆنێکی پیادە لە بیابانی فەلەستین  و  ئەردەنەوە بەرەو بەغداد .  الصباغ سەرکردایەتی دوو فرقە و لیوایەکی مدرع دەکرد لە حبانیە دژی سوپای بەریتانی  .  الصباغ وایدانابوو کە سوپاکەی بەلایەنی کەمەوە توانای بەرگریکردنی  هەیە بۆ سێ مانگ  ، هەتا یارمەتی لە ئەلمانەکانەوە پێ دەگات ، بەلام بە قسەی سکرتیری موفتی ،  الصباغ هەرلە مانگی یەکەمی شەڕەکەدا سێ جار توشی انهیاری عصبی بوو.                                             
لە بەغداد زۆربەی خەڵک و سوپا و سیاسەتمەندارەکان پشتی دژە-بەریتانیەکانیان دەگرت و ئەو شەڕەیان بە راپەڕینی نیشتیمانی ناودەبرد  ، بەڵام  شەڕەکە زیانی زۆری پێگەیاندن و دۆڕانێکی زەلیلانە بوو بۆ سوپای عێراق . لە ٢٩ ی مایس ، رەشید عالی و سەرکردە مەدەنیەکان و عەسکەریەکان کە بەیەکەوە چل کەس بوون عیراقیان بەجێ هێشت و رایان کرد بۆ ئێران  . لە ٣١ی مایس سوپای بەریتانیا گەشتنە ناو بەغداد و مەلیکیان هێنایەوە و لەسەر تەخت دایان نایەوە . لە ٤ حوزەیران سوپای بەریتانی چووە ناو موسلەوە . ئیتر سوپای عیراق بەتەواوەتی دۆڕاندی  بەشێوەیەک ٤٩٧ کوژراو و ٦٨٦ بریندار  و ٥٤٨ وونبوویان هەبو لەگەل نزیکەی هەزار ئەسیر، بەڵام سوپای بەریتانیا تەنها نزیکەی سەد کوژراویان هەبوو .                                                    



رەنگە زەحمەت بێت هەموو هۆکارەکانی ئەو دۆراندنەی سوپای عیراق بزانرێت ، بەلام بێگومان دەستتێوەردان و خۆسەرقاڵکردنی ئەفسەران بە کاروباری سیاسیەوە  ، کاریگەری سلبی کردبوە سەر توانای شەڕکردنیان . ململانێی کەسی و ملشکاندنی یەکتر و تیرۆرکردن و سەرکەوتن و دۆڕاندنیان بەرامبەر یەکتر  هۆکار بوون بۆ بەلاڕێدابردنی سوپا  بە  کارێکەوە کە دووری خستبوونەوە لە مەشق و ڕاهێنان و پرۆفیشناڵی عەسکەری  .   لەجیاتی سوپا ببێت بە پارێزەری مافی هاووڵاتیانیی عیراق بە یەکسانی ،  بووبوو بە ئامرازێک بەدەست چەند ئەفسەرێکەوە  بۆ چاوچنۆکی کەسی لە ڕێگای موامرە و تیرۆرەوە بە مەبەستی گەیشتن بە دەسەلاتی سیاسی .
                         
کەلتوری ڕاکردنی سەرکردە لە کاتی تەنگانەدا
لەگەل ئەوەی سەرکردە سیاسی و عەسکەریەکان رایان کرد و وولاتیان بەجیهێشت، بەلام رقو گیانی توندڕەوی و نەتەوەپەرستی هانی خەککی دا لە بەغداد کە کوشتارگەیەک دژی جولەکەکان بکەن کە بوە هۆی کوشتنی ١٥٦بۆ ١٧٩ کەس ، لەپاڵ سەدان بریندار و تالانکردنی ماڵەکانیان . ئەو تالانیە یەکەم جار نەبوو لە بەغداد ، بەلکو لە ١٩١٧ش کە تورکەکان عیراقیان بەجێهێشت و بەریتانیەکان هاتن بۆ ، هەمان تالانی لە بەغداد روویدا بەلام ئەو کاتە خوێنی تیا نەرژا. 
رەشید عالی و موفتی بەغداد لەێی  ئێرانەوە رۆشتن بۆ ئەلمانیا . امین زەکی و محمد سەلمان و کامیل شەبیب و چەند کەسێکی تر لە ئابی  ١٩٤١  لە تەهران گیران  و لە بەهاری ١٩٤٢ تەسلیمی بەغداد کرانەوە  .  هەموویان جگە لە امین زەکی سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچوو  . لە  ٤ ی مایس ١٩٤٢ فهمی سەعید و محمد سەلمان لەسێدارەدران  و امین زەکی حوکمی پێنج ساڵ زیندانی بەسەردا درا .  لە نیسانی ١٩٤٤ کامل شبیب تەسلیم بە دەسەلاتی عیراقی کرایەوە و لە ئابی هەمان سالدا لەسێدارەدرا  . صلاح الدین الصباغ توانیبووی  لە عیراق رابکات و لە ئیران بۆ چەند مانگیک  خۆیکردبوو بە دەروێش هەتا دەگاتە ترکیا و لە وێ داوای مافی پەنابەریکرد .   دوای چەند جارێک بە فروفێڵ دەربازبوون و گرتنەوە  ،لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ١٩٤٥ دا لە بەغداد هەڵواسرا . کە لە بەندیخانەی ترکیا ئەبێت بیرەوەریەکانی دەنوسێتەوە کە وەک سەرچاوەی رووداوەکانی ١٩٣٦  – ١٩٤١ سودی لێوەردەگیرێت .                                                                          
لەکاتێکدا خەڵک لەناو ئاژاوە و و نا سەقامگیری کۆمەلایەتی و سیاسیدا نقووم بووبوون و گیریان خواردبوو بەدەست چەندین گروپی نەتەوەپەرست و کۆمۆنیست و نیشتیمانی و خێڵەکیەوە ، ئەم ئەفسەرانەش خەریکی ململانێی ناشەرعی بوون لەسەر دەسەلاتی سیاسی . 
عیراق یەکەم وولاتی عەرەبی بوو کە سەربەخۆیی لەبەریتانیا وەرگرت لە ١٩٣٢ دا ، هەروەها یەکەم ووڵاتی عەرەبەش بوو کە کودەتی عەسکەری تیا ئەنجامدرا  .  لەماوەی تەنها جوارساڵ و نیودا ( لە ١٩٣٦ بۆ ١٩٤١) هەفت کودەتای سەرکەوتوو و فاشل  روویدداوە ،  واتە بە تێکڕا هەر٢٣١ رۆژ کودەتایەک  .  هەر لە کودەتاکەی بەکر  سدقیەوە هەتا بەناو شۆڕشی رەشید عالی لە ١٩٤١ ،  ئەفسەرە پلەبالاکان دەوری سەرەکیان گێڕاوە لەو ناسەقامگیریەدا  .  بەڵام لە ماوەی  ١٧ ساڵی داهاتووی تەمەنی عیراقدا (لە ١٩٤١ - ١٩٥٨)  سەرکردەکانی عیراق بە پشتیوانی بەریتانیەکان سەرکەوتوو بوون لە رێگرتن لە دەستتێوەردانی ئەفسەرە پلە بالا کان لە سیاسەت ، بەشێوەیەک  سەقامگیرترین وولاتی عەرەبی بوە و دەتوانرێت بە ماوەی ئاڵتونی دابنرێت  بۆ عیراقیەکان .
لە تەموزی ١٩٥٨ دا ،عیراق دیسان توشی شەپۆلێکی تری توندوتیژی بوەوە و  حکومەتەکەی نوری سەعید توشی ئەزمە بوو بەمەش وولات توشی شلەژانێکی ئەمنی ترسناکتر بوەوە . لێرەبەدوارە سەردەمی گروپە جیاوازەکانی ئەفسەرانی سوپا بە چالاکی یەک لە دوای یەک و ململانێی ناشەریفانەی نێوانیان ماوەی ١٠ ساڵ ووڵاتیان توشی نەزیفێکی خوێناویتر کرد . گروپە بە ناو خاوەن ئایدۆلۆجیەکان نەتەوەیی و نیشتیمانی و کۆمۆنیستی بوون ، بەلام بریارە یەکلاکەرەوەکان راستەوخۆ یا ناراستەوخۆ هەر لەدەستی ئەفسەرنی سوپادا بوو .  
لە تەموزی ١٩٥٨ دا کودەتای عەسکەری عبدالکریم قاسم و عبدالسلام عارف سەرکەوت و دەسەلاتی مەلەکیان روخاند و کۆماری عیراق راگەیاندرا . یەکە عەسکەریەکانی کودەتاکە پیکهاتبوو لە فەوجی ٣ ی لیوای ٢٠ ی فرقەی ٣، لەگەل فەرماندەی لیوای ١٩ عبدالکریم قاسم کە بە وەکالەت قائد فرقەی ٣ بوو ( فەرماندەکەی فیرقەی ٣ غازی داغستانی بوو کە رۆژیک پێشتر رۆشتبوو بۆ بەغداد ) .  بارەگای فرقەی ٣ و لیوای ١٩ لە بعقوبە بوو ، هەمان ئەو شوێنەی کە بەکر سدقی  لە ١٩٣٦ دا هێرشی کردە سەر بەغداد . کاتێک هێزە  عەسکەریەکە  دەگاتە کۆشکی مەلەکی، دوای کەمێک بەرگری ، پاشا و عبدالالە دێنە دەرەوە بۆ دانوسان ، بەلام هەردوکیان و هەندێک لە ئەندامانی خێزانەکەشیان یەکسەر دەکوژرێن . پاش ئەوەی سەری عبدالالە  لێدەکەنەوە ، قاچی دەبەستن بە دوای سەیارەوە و بە ناو کۆلانەکانی شاری بەغداد دەیسوڕێننەوە .  نوری سەعیدیش بۆ خۆدەربازکردن لە دەست کودەتاچییەکان جلی ژنان لەبەر دەکات بەلام بۆ بەدبەختی خۆی ،  مناڵێک دەیناسێتەوە ، ئیتر ئەگیرێت و رەجمی ئەکەن هەتا مردن . ئاخر ئائەمەیە میراتی هەڵسوکەوتی عیراقیەکان لەگەل ئەوانەی کە تۆمەتی خائینی ئەدەن پاڵ .                                     
سێ هۆکاری سەرەکی بوە سەرهەلدانی کودەتای ١٩٥٨: (١) دژە ئیمپریالیزم لە ڕێگای کۆلۆنیالیزم و تاوانبارکردنی خێزانی مەلەکی و نوری سەعید بە پشتگیری بەریتانیا   (٢) چاولێکەری و سەرسامبوون بە کودەتاکانی سوریا و میسر  (٣) میراتی کەلتوری کودەتای عەسکەری ناوخۆ و دەستتێوەردانی عەسکەر لە سیاسەت .                                                                                             
لە شەڕی ١٩٤١ دژی ئینگلیز ،  قاسم و عارف هەردوکیان ئەفسەری پلە نزم بوون . لە مێژووی سوپای عیراقدا ئەو  شەڕە بە پاڵەوانێتی سوپای عیراق لەقەلەم دراوە دژی ئیمپریالیزم . قاسم لە کودەتای بەکر سدقی شدا بە شێوەیەک بەشدار بووە  .  محمد عەلی جواد کە لەگەل سدقی کوژرا لە موسل ،  ئامۆزی قاسم بوو، بۆیە دوای کوشتنی محمد علی جەواد، قاسم ئەو کاتە کە ملازم بوە  دورخراوەتەوە بۆ دیوانیە . قاسم لە ٢١ دیسەمبەری ١٩١٤ لە بەغداد لەدایکبووە،  باوکی عەرەب بووە و بە قسەی هەندێک کەسن دایکی کورد بوە .  لە ١٩٣٤بووەبە ملازم ، لە شەڕی فوراتی ناوەراست ی ١٩٣٥ – ١٩٣٦ بەشداری شەڕی دژی عەشیرەتەکانی باشوری کردووە  .  دوای ئەوەی کە لە شەڕی دژی کوردەکانیش لە ١٩٤٥ وەک پاڵەوان ناسێنرا پلەکەی بەرزدەکرێتەوە بۆ رائد  .  لە ١٩٤٨ - ١٩٤٩ بۆ ماوەی ١١ مانگ لە فەلەستین بووە وبەشداری لە شەڕی بنکەی پۆلیسی گێشەری کردوە لە فەلەستین و پاشان بووە بە فەرماندی بەتالیۆن  .   لە ١٩٥٠ بۆ خوێندنی عەسکەری دەچێتە بەریتانیا  و لە ١٩٥٥ دەبێت بە عەمید  .  لە شەڕی عەرەب ئیسرائیلدا لە ١٩٥٦ کە فەرەنساو بەریتانیا پشتیوانی ئیسرائیلیان کرد، لە ٣ ی نۆڤەمبەری ئەو سالەدا   لیوای ی ١٩ ی عراقی بە فەرماندەیی عمید عبدالکریم قاسم بەررەو ئەردەن دەڕوات  و  هەتا ناوەراستی دیسەمبەری هەمان ساڵ مایەوە . هەروەک بەکر سدقی  ، دوای گەڕانەوەی بە پاڵەوان دەناسرێت و واهەست دەکات کە خۆشەویت و پەسەندە لەلایەن گەل و لەناو سوپادا ،  بۆیە ئەمیش وەک بەکر سدقی بیر لە دەسەلاتی سیاسی دەکاتەوە لەپاڵ دەسەلاتە عەسکەریەکەیدا  و پلانی کودەتا ڕێکدەخات.     کە کودەتاکە سەرکەوتوو بوو ، قاسم بوو بە سەرۆک وەزیران و وەزیری بەرگری بە وەکالەت  . عارف بوو بە جیگر ی سەرۆک وەزیران و وەزیری ناوخۆ، عمید ناجی گالب وەزیری کاروباری کۆمەلایەتی ، لە کابینە نوێیەکەدا ١٢ وەزیری مەدەنیش هەبوون .                                                              
هەرجەند ئەمانە ئەو کودەتایەیان ناو نابوو شۆڕش، بەلام ناتوانرێت بەراورد بکرێت بە شۆڕشی فەرەنسا و روسیا یان شۆڕشی کوبا، چونکە لە هەموو لایەنێکەوە ئەو ئەفسەرانە  خاوەن دەسەلاتی سیاسی بوون لە پاڵ دەسەڵاتە عەسکەریەکەیاندا .                             
دوای کودەتاکە چوار لایەن دەنگیان بڵند بوو : حیزبی شیوعی و حیزبی بەعس و حیزبی دیمۆکراتی نیشتیمانی و استقبال. هەموو ئەم حیزبانە پشتیوانی ئەفسەرەکان بوون و هەروەها هەریەکەیشیان لە کاتی جیاوازدا دەنگیان هەبو لەناو سوپادا ، بەلام لە کۆتاییدا بریارەکان هەر لەدەست ئەفسەرەکاندا دەمانەوە . لە ٢٧ ی نۆڤەمبەر ، عبدالسلام لەڕێگەی گەڕانەوەیدا لە فرۆکەخانە گیرا بە تاوانی ئەوەی کە لە ١١ ئۆکتۆبەردا ویستوویەتی  قاسم بکوژێت . لە دادگا سزای لەسێدارەدان بۆ عبدالسلام  دەرچوو ، بەلام قاسم نەیهێشت سزاکەی جێبەجێبکرێت و گۆری بۆ سجنی هەمیشەیی .  لە نۆڤومبەری ١٩٦١ قاسم لە عارف خۆش بوو و پلە عەسکەریەکەشی بۆ گێڕایەوە .
لەبەرئەوەی قاسم و هاورێکانی شەڕی ١٩٤١ یان بە شۆڕش دەناساند دژی کۆلۆنیالیزم ، بۆیە قاسم هەموو سزاکانیانی هەڵوەشاندەوە کە لەسەردەمی پاشایەتیدا دژی رەشید عالی گەیلانی و هاوەڵەکانی دەرکرابوو  .   رەشید عالی گەیلانی لە ١٩٤١ وە ئاوارەی ئەلمانیا و ئیتالیا و سعودیە بوو بوو  .  هەر بە ماوەیەکی کەم لە دوای کودەتاکەوە و بە پشتیوانی جەمال عبدالناصر ، تانە لە قاسم و نیزامەکەی درا  و بە جوداخواز و شعوبیەت و ئاراستەی کۆمۆنیستی تۆمەتبارکرا . ئیتر لە دوای کەمتر لە ساڵێکەوە  ململانێ لە نێوان قاسم و خۆشەویستانی جەمال عبدالناصردا دروست بوو .
لە سەعات هەشت و نیوی بەیانی  ٨ی شوبات ی ١٩٦٣  کە دەیکردە ١٤ ی رەمەزان و رۆژی هەینی بو ژمارەیەک لە ئەفسەری سەر بە گروپی عارف و نەتەوەپەرستەکان و بەعسیەکان پیلانێکیان گێڕا و  دەچنە سەرماڵی عمید ئەوقاتی لە مالەکەی خۆی و بە بەرچاوی مندالەکانیەوە دەیکوژن  .  ئەوقاتی فەرماندی هێزی ئاسمانی بوو لە حکومەتی قاسمدا و بیروباوەری کۆمۆنیستی هەبوو . لە کاتژمێر ٩ ی بەیانی ڕاوچیە کودەتاچیەکان بە فەرماندەیی نەقیب منچر وەنداوی و بەفڕۆکە هێرش دەکەنە سەر وەزارەتی بەرگری  . پاشان کودەتاچیەکان دەستدەگرن بەسەر ستۆدیۆی ئیزاعەو تلفزیۆندا و  اعلانی دەکەن کە قاسم کوژراوە ، بەلام قاسم لەو کاتەدا لە ماڵی دایکیەوە  خۆی دەەگەیەنێتە وەزارەتی بەرگری و فەرماندەیی شەڕەکە دەکات دژی کودەتاجیەکان.  لەناو وەزارەتەوە قاسم داوای یارمەتی دەکات لە معسکر رەشید کە لیوای ١٩ ی هەمان لیوای خۆی کە کودەتای کرد بەسەر مەلیکدا لێبوو ، بەلام لیواکە پێشتر لەناوبرابوو .  زۆربەی یەکەکانی سوپا پشتگیری کودەتاچیەکان دەکەن و شەر بەردەوامدەبێت هەتا چەندین کەس لە هەردوو لا دەکوژرێت. لەوکاتەدا بەعسیەکان پشتی سوپایان گرت و کۆمۆنیستەکانیش هەر فریای خۆیان کەوتن  .                                                               
هەلگەرانەوەی سوپا بە سەرکردایەتی عبدالسلام عارف بوو کە پەیوەندی دەکات بە احمد حسن بەکرە وە لە ئەبوغرێب و خۆیان بە دەبابە پێشی سوپا دەکەون بەرەو بەغداد . قاسم داوای دانوسانی لە عارف کرد بەلام ئەو داوای خۆبەدەستەوەدانی لە قاسم کرد . هەتا رۆژی شەممە ی بەیانی شەر گەشتبوە ناو وەزارەتی بەرگری ، هەندیک لە بەرگریکاران خۆیان تەسلیم دەکەن . قاسم یش کە فیشەکی دەمانچەکەی تەواودەبێت ڕادەکاتە دەرەوە و دەگیرێت و لەگەڵ دوو هاوڕێی دەیبەن بۆ ویستەگی رادیۆ بۆ بەردەمی عارف . قاسم چاوەڕێی ئەو قەرزەی لە عارف دەکرد کە لە ١٩٦١ دا بڕیاری لێبوردنی بۆ دەرکردبوو ، بەلام سەعاتێک دواتر قاسم و دوو هاوریکەی دەکوژرێن و لە تەلەفزیۆن لاشەکەی پیشان دەدرێت . ئەمە وەک ئاگادارکردنەوەیەک پیشانی عێراقیەکاندرا  کە هەرکەسێک دژی کودەتاکە بوەستێتەوە ئەوە چارەنوسی ئەبێت . لەم کارانەدا حرس قەومی بەعسیەکان زۆرترین کاری توندوتیژیان کرد و کۆمۆنیستەکانیش زۆرترین زیانیان بەرکەوت .    
ئیتر حکومەت دامەزرا لە نیوان بەعسیەکان و ئەفسەرەکاندا و عارف پلەکەی بەرزدەکریتەوە بۆ مارشاڵ و دەبێت بە سەرۆک کۆمار، براکەی دەبێت بە عەمید و قائد فرقەی ٥ ی مدرع ، عقید احمد حسن بەکر  دەکرێت بە عمید و بە سەرۆک وەزیران . سالح مهدی حماش پلەکەی لە مقدم چوار بلە بەرزدەکریتەوە و دەبێت بە وەزیری بەرگری ، گاهر یحیی دەبێت بە سەرۆکی ئەرکانی سوپا . 
ئەم مێژووە بەسە بۆ ئەوەی بزانین چۆن و بۆچی و کێ سوپای عیراقی دامەزراندووە . ئنجا شیکارێکی گشتگیر پێویستە بۆ تێگەیشتن لە  پەیوەندی نێوان سوپای عیراق و کۆمەڵگەکەی . 

عیراق  دامەزرا لەناو ململانێ وپێکدادان ی نێوان سوننی و شیعی ، کوردو عەرەب ،  لەگەل ململانێ ی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە نێوان ترکیا و فەرەنسا و بەریتانیا و عەرەب لەسەر ویلایەتی موسڵی گرنگ لە رووی ستراتیجی و ئابووریەوە . ئەمانە ئەو ململانێیانە بوون کە دوای سەدەیەک کۆتایی پێنەهاتووە .  لەراستیدا سوپای عیراق سەرکەوتوو بوە لە بەدەستهێنانی ئامانجەکانی دامەزراندنیدا لەسەر خواستی بەریتانیا . ئەوەی کە مەعلوم بوو بۆ هەموو ئەو لایەنانە کە  ئەم هەمەچەشنیەی عیراق بەبێ هێز سەرناگرێت  . وەلامی ئەفسەرە کۆنەکانی نێو سوپای عوسمانی ش ئەرێنی بوو لە خزمەت ئامانجکانی بەریتانیادا  .  بەریتانیا حکومەتی عیراق و سوپاکەی دەکرد بەگژی ئەو هەوڵە ناوخۆیی و دەرەکیەکانی کە هەڕەشەبوون لەسەر یەکپارچەیی عیراق  . ئەو کاتە کاری سوپا زۆر قورس بوو لەکاتێکدا خێڵەکانی شیعەی باشور و کوردەکانی باکور خاوەن چەک بوون .                                                                           
ئەو ئەفسەرانەی کە لە سوپای عوسمانی و پاشان لەگەل مەلیک فەیسەل هاتبوونە ناو سوپای عیراقەوە لە ١٩٢٠ هەتا ١٩٤٠  پشتیوانی سوپا و دەولەتی عیراقی نوێیان دەکرد و بوون بە پالەوانی مەیدانەکە .  زۆربەشیان نوێنەرایەتی کەمینەی سوننەی عەرەبیان کردوە . بەریتانیاش کە هەتا پەنجاکان زۆر هەوڵیداوە  نوێنەری کەمینەکانی تر لەناو سوپادا زیاد بکات ، بەلام سەرکەوتوو نەبوە . لە کولیەی عەسکەری کە لە ١٩٢٤ دامەزراوە، کاندیدی عەشیرەتەکان کەلەدەرەوەی شارەکان ژیاوون یەکەم جار لە ١٩٢٧ وە بۆیان هەبوو قبوڵبکرێن بە مەرجێک مەشق و مانەوەیان لە کولیەی عەسکەری بۆ ماوەی پێنج ساڵ بووە ،  لەکاتێکدا بۆ خەڵکانی دانیشتووی شارەکان  سێ ساڵ بوو  . زۆربەی کاندیدەکانی  کولیەی عەسکەری کوڕی خێزانە دەولەمەندە ناسراوەکانی بەغداد بوون وەک عومەری و سوەیدی و داغستانی و راوی و ڕوبەیعی .  هەندێکی تریان بە خزمایەتی نزیک بوون لەیەکەوە ،  ئەمەش دەورێکی گرنگی بینی لە جیاکاری و دوژمنایەتی یان پلان و موامرەو کودەتا بەرامبەر گروپەکانی تر .                                                                                                           
کاری یەکەم دەیەی سوپای عیراق بریتی بوو لە سەپاندنی ئیرادەی حکومەتە دامەزراوەکەی عیراق  . کاری سوپا وەک کاری پۆلیسی ناوخۆ بوو بۆ لەناوبردنی  نەیارەکانی مەلیک و شەڕ دژی هەڵگەراوە عەشایەریەکانی دەرەوەی بەغداد  و بزوتنەوە سیاسیەکانی باشور و باکور . ئیتر جگە لە دوو شەڕی لاوازی ١٩٤١ و ١٩٤٨ دژی ئینگلیز و ئیسرائیل ، ئەم جۆرە چالاکیانە بوون بە کەلتوری یەکەم سی ساڵی تەمەنی ئەم سوپایە .                            
هەندێک جار بە چینی ئەفسەری ئەوکاتە ووتراوە کە ئەهلی فکرن و خاوەن گۆڕانکارین . ئەمەش لەبەر ئەوەی کە چینی ناوەراست کەرەسەو سەرمایەی پێویستیان لەبەردەست نەبوە  بۆ گۆڕانکاری  ،  یان توانای گۆرانکاریان نەبوە شان بە شانی گۆرانکاریەکانی ناوچەکە لە دوای  شەڕی جیهانی یەکەم و دوهەمەوە .   ئەفسەرانی سوپا  ئەم دەرفەتەیان قۆستۆتەوە و گۆرانکاری و پێشکەوتن و نەتەوەپەرستی و نیشتیمانچێتیان بەستوەتەوە بە گۆرینی دەسەڵاتەوە بە کودەتا .  کۆمەڵگەی عیراقیان لە خشتە بردوە ، لەکاتێکدا ئەگەر تاک رزگاری نەبووبێت لە کەلتوری خۆیی و کۆمەڵگە ، ئەوا گۆرینی  : تاکەکانی دەسەڵات ، مەلەکی بۆ کۆماری ، مەرکەزی بۆ فیدراڵی ،  یان سەرۆکایەتی بۆ پەرلەمانی ناتوانێت کاریگەری خۆی بنوێنێت ، بەتایبەت ئەگەر گۆرانکاریەکە بە کودەتا بێت .                                                   
لەسەردەمی نیوەی یەکەمی سەدەی رابردوودا ، ئەو ئەفسەرانە بەخۆیان ووتوە ئەهلی فکر یان مپقف لە بەرگی موحدد یان  ڕۆشنبیر .   لە ڕاستیدا چەمکی  رۆشنبیر لە رۆژهەلاتی ناوەراست جیاوازە لە مانا راستیە کۆنەکەی . هەرکەسێک بتوانێت بنوسێت و بخوێنێتەوە و کاری دەست (وەک  بیناسازی و ریگاوبان و ئۆتۆمۆبیل  و کشتوکاڵی و . .  ) نەکات و پۆشاکی پاک لەبەربکات بۆ وەزیفەکەی دەتوانێت بەخۆی بڵێت رۆشنبیر . بۆیە لەپاڵ ئەمەدا بە کاری تێکدەرانە و تاڵانکردنی ماڵی کەمینە و  بێدەسەڵاتان و  هەڵگەڕانەوە لە یاسا و پەلاماردانی دامودەزگای میری ووتراوە شۆڕش  . خۆپیشاندان و نارەزایییە کۆمەڵایەتیەکانیش زوو لەباربراوە لەبەرئەوەی بەرگی سیاسی و حیزبی لەبەرکراوە لەپێناوی سەرکردە چاوچنۆکەکاندا  .  ئەمە لە کاتێکدا مانا ڕەسەنەکەی رۆشنبیر ئەوانەن کە بە هەڵگەرانەوەی مۆدێرنی حەکیمانە ، سیحری کەسانی  روحی - ئاینی  و  کاریزمایی - خێڵەکی  و  پارێزگارانیان بەتاڵکردۆتەوە و لەڕەگەوە هەڵیان کێشاوون .                                      
ئەم چینە ئەفسەرانە ووشەی شۆڕشیان تێکەڵ بە ووتارە ئاگرینەکانیان کردبوو لەپاڵ کودەتادا ، لە کاتیکدا هەموو کودەتاکان  نەتەوەپەرستی ، ئایینی یان مەزهەبی توندرەو بوون  .  ئەم کارانەش هەموویان پێچەوانەی گۆرانکاری ڕۆشنبیرانەن . هەرچەند مانای رۆشنبیری گۆرانکاری زۆری بەسەرهاتوە هەتا گەشتوە بەوەی کە ئەمڕۆ دەتوانرێت بەو کەسەی خوێندنی مۆدێرن بەسەرکەوتوویی تەواوبکات بووترێت رۆشنبیر ، بەلام ئێمە تەنها باسی پەیوەندی نێوان ئەفسەران و ڕۆشنبیری دەکەین لە نیوەی یەکەمی سەدەی رابردوودا لە عیراق  .
 
لەچاوی ئەم ئەفسەرانەوە ، ئەو رۆشنبیریە مۆدێرنەی رۆژئاوا وەک تییرێک بوە  بۆ کێشانی  گیانی مێژوی ئەوان و شوێنکەوتوەکانیان ، چونکە بەلای ئەوانەوە بنچینەی رۆشنبیری مۆدێرن بریتیە لە قبوڵکردنی باڵادەستی مەدەنیەتی رۆژئاوا ، بۆیە دەرکیان بەوەکردبوو کە قبوڵکردنی  ڕۆشنبیری ڕۆژئاوا لەلایەن گەلەوە  واتە ڕەتکردنەوەی پرەنسیپەکانی ئەو کۆمەڵە ئەفسەرەی کە ناوی خۆیان نابوو  رۆشنبیر . بۆیە پێویستیان بەوەبوو کە تێبکۆشن بۆ گێڕانەوە و پارێزگاریکردن و دووبارە سەپاندنەوەی جیاوازی نەتەوەیی و ئاینی و سیاسی . و لەپاڵ ئەمەشدا تەخوینکردن و لەناوبردنی  هەموو ئەو هێزانەی هاوسۆزی ڕۆشنبیری رۆژئاوان  .                                             
دڵی نوخبەی بەناو رۆشنبیری ئەفسەران بریتی بوو لە ئیزدیواجیەت . رۆشنبیری لای ئەوان گیری خواردبوو لە نێوان  حەزی خۆپاراستن لە پرەنسیپی بێگانە و پشتیوانیکردن لە بەهای نەتەوەیی و خێڵەکی  ، بەرامبەر حەزی فێربوون و قبوڵکردنی بەها جیاوازەکان و  چۆنیەتی ژیانی رۆژئاوایی  .  ئەم بگرە و بەردە ئیزدیواجیەتەی نێوان چینە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی عیراق بە ئەفسەرانی سوپاشەوە بووەتە هۆی سەرچاوەی زیادبوونی دڵەڕاوکێ و بنجینەی ململانێ و پێکدادانی قووڵی روحانی و بەهەدەردانی سەرچاوە ماددی و مرۆییەکانی ئەم دەوڵەتە کە ئیستاش بەردەوامە . جا عیبرەتەکە لەوەدابووە  کە هەرکەسێک (مەدەنی و عەسکەر)  توانیبێتی لە ژیانی تایبەتی خۆیدا  پێکهاتەی ئەم ئیزدیواجیەتە بدۆزیبێتەوە و  تێگەیشتنی بۆ ڕۆشنبیری بە ڕێگە رۆژئاواییەکەی قبوڵکردبێت  [ بەلام لە رووی سیاسیەوە  بێدەنگی لێکردبێت ]  ئەوا خۆی لەم بگرەوبەردەیە رزگارکردووە .   بەلام هەوڵی بدایە کاربکاتە سەر خەڵکی دەوروبەرەکەی ، ئەوا پێویست بووە خۆی ئامادەبکات بۆ پەرچەکرداری توند  .  جا بۆیە هەر هەوڵێک بۆ تەپقیفکردنی  کۆنسێرڤەتیڤەکان بدرایە ، ئەوا پێوسیتبووە چاوەڕێی پەرچەکرداری حماسی نەتەوەیی یان  ئاینی و تەخوین بکرێت  .                                                       
لێردا پێویستە بزانین کە مەبەستمان لە رۆژاوا  بریتی نیە لە ناوچە جوگرافیەکەی ، بەڵکو مەبەست لە فەلسەفە  و زانست و تەکنۆلۆجی ومەدەنیەتیەکەیانە کە ڕێکخراوە لە چوارچێوەی یاسایی و کەلتوریدا .   لەهەر سوچێکی دوورەدەستی ئەم جیهانەدا بژییت ، ئەوا  خۆبێبەریکردن و خۆلادان لەو بەهایانەی لە سەرەتای سەردەمی مۆدێرنەوە لە روسیا و ئەوروپا و ئەمریکا و یابانەوە سەرچاوەی گرتوە مەحاڵە  .  مەبەستمان لەو رۆژئاوایەیە کە هەموو ئامرازەکانی شەڕکردن و خۆشگوزەرانی  و ئیشکردن و هاتوچۆ و گەیاندنی لێ بەرهەم دەهێنرێت و مەعلوم بوە بۆ ئاسیا و ئەفریقا کە ژیان بەبێ ئەوان بەڕێوەناچێت . لەبەرامبەردا لەلای گەلانی دەرەوەی رۆژئاوا ، دروستکردنی خۆفێنککەرەوەیەکی کارەبایی یان سەماوەرێکی ئاو گەرمکردن یان فڕنێکی سەموون برژاندن بە کارێکی داهێنەرانەی زۆر نایاب سەیردەکرێت  .                                                                               
لەلایەکیترەوە پێویستە ئەو ڕاستیەش بڵێین کە دەسەڵاتداران و رۆشنبیرانی سەردەمی عەباسیەکان  وەبەرهێنان و بەکارهێنانی بەرچاویان کردبوو لە زانست و مەعریفەی خۆیان و غەیرەخۆیان  لە ڕووی فەلسەفی و پزیشکی و کارگێڕی و کرانەوەیان بەرەورووی  کەلتوری گەلانی تر . ڕەنگە بنجینەی سەرەکی ئەو پێشکەوتنەی عەباسیەکان بریتی بووبێت لە خۆدەربازکردنیان لەو ئیزدیواجیەتەی باسمانکرد . عەباسیەکان کاری نایابیان کردووە بۆ قبوڵکردنی جیاوازیەکان و وەرگێڕانی زانست و فەلسەفە و کارگێڕی غەیرە عەرەب ی غەیرە موسوڵمان ی وەک هیندەکان و یۆنانیەکان و ئێرانیەکان و ڕۆمەکان . بەلام لەسەد ساڵی رابوردوەوە  ئەگەر کەلتوری رۆژئاوایی دڵی داگیرکردییت  و حەزتکردبێت شانبەشانی ئەوان برۆیت و بژییت ، ئەوا بە نانیشتیمانی و دژە بەها  و دژە پرەنسیپی خۆت و خێڵ  تاوانبار کراویت . سەرەنجام پیویست بووە چاوەڕێی پێكدادانی چەکداری و خوێناوی بکەیت لەژێرناوی مزەوەری جیاوازدا .                                                       
لە دوای دووبارە کۆنترۆڵی بەغداد لەلایەن  بەریتانیەکانەوە لە ١٩٤١ دا و هێنانەوەی خیزانی مەلەکی و دانانەوەیان لەسەر عەرش ، سوود لە ڕودداەوکانی رابردوو وەرگیرا . جگە لە دەرکردن و سزادانی حازر و غائیبی  کودەتاچیەکان و کلکەکانیان ، ژمارەی سوپایان کەمکردەوە لە ٤٥٩٦٢ لە ساڵی ١٩٤١ دا بۆ  ٣٠٠٠٠ لە سالی ١٩٤٣ . لەوکاتەوە هەتا کۆتایی سیستمی مەلەکی ماوەی سەقامگیری سیاسی و دوور لە کودەتا بووە . هەرچەندە زۆر هۆکار یارمەتیدەری ئەو سەقامگیریە بوون ، بەلام دوورخستنەوەی سوپا لە دەسەلاتی سیاسی هۆکارێکی سەرەکی بوو .                                                 
لە دوای کودەتای ١٩٥٨ یشەوە هەتا ١٩٦٨ کە دیسان ئەفسەرانی سوپا دەرکەوتنەوە ، ١٠ کودەتای عەسکەری سەرکەوتوو و فاشل کراوە  ، بەلام لە ١٩٦٨ وە  رژێمی بەعس سوودی لە ڕووداوەکانی رابردوو وەرگرت و سیستمەکەی هەڵگێرایەوە لە بەعەسکەریکردنی سیاسەتەوە بۆ بەسیاسیکردنی عەسکەر .                                                                                            
هەرچەندە لە سەردەمی بەعسدا کودەتای سەرکروتوو نەکراوە ، بەلام رۆڵی سوپا لەو سەردەمەشدا باشتر نەبوو لە سەردەمی پێشوو لەڕووی نیشتیمانیەوە . بەعس سوپای زەلیل کرد بەشێوەیەک  دایماڵیبوو لە هەموو ئایدۆلۆجیەک و نیشتیمانیی بوونێک . فەلسەفەی سوپای عیراقی بریتی بوو لە قبوڵکردنی فەلسەفەی بەعس و تەنها وەک ئامرازێکی جێبەجێکاری بێ روح و بێ هەست بێت لەژێر فەرمانی سیاسیە بەعسیەکاندا .   قبوڵکردنی ئەم فەلسەفەیەی بەعس  نموونەی ترسنۆکی و بوودەڵەیی ئەفسەرە پلەباڵاکانی سوپای عیراق بوو بەبێ هیج چەنوچونێک .  لێرەدا ئەوەی تری بەجێ دەهێلین بۆ دەرفەتێکی تر .                                                                                   
  کودەتاکەی ١٩٣٦ ی عیراق  بوە سەرەتایەک بۆ کەلتوری کودەتای عەسکەری لە ناو دوەلەتانی رۆژهەلاتی ناوەراستدا . بیانوی کودەتاش بە سادەیی ئەوەبوو کە سیاسیەکان ناتوانن کارە نیشتیمانیەکان بگەیەننە ئامانجی سەربەخۆیی کۆتایی ،  بۆیە سوپا بە دەستی ئەفسەرەکانی ئەرکەکان تەواو دەکات . ئەمە قسەی جمال عبدالناصر بوو لە ٢٣ ی دیسەمبەری ١٩٦٢ لە پۆرت سەعید .  ئیتر ئەم قسەیەی ناصر بوو بە تیۆری بزوتنەوەی ئەفسەرانی سوپا بە ناوی شۆڕشگێڕیەوە  .   لە سوریا و میسر و لیبیا و یەمەن و ترکیاش کودەتا هەر بەردەوام بوو بەشێوەیەک لە ناوەراستی چارەکی سێهەمی سەدەی رابوردوودا ٣٥ کودەتا لەو وولاتانەدا کراوە  . لە نۆڤەمبەری ١٩٦٠جەنەراڵ ئەیوبخان سەرۆکی پاکستان [کە لە سێپتەمبەری ١٩٥٨ دا بە کودەتا دەسەلاتی وەرگرتبوو] سەردانی میسر دەکات و بۆ پشتیوانی لە کودەتاکانی میسر و ووڵاتانی تری  ناوچەکە  بە سەرکردە میسریەکان دەڵێت : " سەقامگیری سیاسی یەکەمین مەرجی پێشکەوتنە ....... ئێمەش وەک ئێوە : پەرلەمانتاریزم مان لە رۆژئاواوە قەرزکرد ، بەلام بەکەڵکمان نەهات "  .                                                


زۆرترین بینراو
© 2024 Awene Online, Inc. All Rights Reserved.
×