لەبیرەوەری ڕیفراندۆمی (٢٠١٧)دا: کورد لەنێوان خەونی دەوڵەت‌و مۆتەکەی بێ ستاتیۆیدا
د. رێباز رسوڵ
2020-06-11 985
باسکردن لە کێشەی کورد لە چوارچێوەی
شەڕی چاڵدێران و رێککەوتننامەکانی سیڤەر و لۆزان چیتر لۆژیکی نییە. دۆسیەی کورد
چیتر دۆسیەیەکی ئایدۆلۆژی نەتەوەییش نییە. لە بری گریان بەدەم "حەیران"
و "هۆرە"ی مێژوو لەبەردەم جیهانی ڕۆژئاوا باشتر دەبێت کە ئیتر بە "پۆپ"
و"رۆک" ی دیموکراسیەتی ئەوان سەما بکەین! دۆسیەی کورد لە ڕۆژی
ئەمڕۆدا دۆسیەیەکی یاسایی–دیبلۆماسییە بە جۆرێک کە پەیوەندی بە مافی کوردەوە، وەک
کەمینەیەک لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق، و تێکۆشانی بەردەوامی دیبلۆماسیەوە هەیە لە
گەڵ دنیادا، بە تایبەت جیهانی رۆژئاوا.
بێ گومان کورد لە یاسای نێودەوڵەتی
هاوچەرخدا، دەچێتە چوارچێوەی پێناسەی خەڵک و مەرجەکانی هەژمارکردنی گروپێک بە خەڵک
بەهۆی هەبونی هاوبەشی لە ترادیسیۆنی میژوویی وشوناسی ئیتنیکی وهۆمۆجێنیەتی کلتوری و یەکیتی
زمانەوانی و وابەستەیی ئاینی وپەیوەندی خاک و ژیانێکی ئابوری هاوبەش لە نێو
ئەندامەکانیدا لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بۆیە بەدلنیاییەوە شایستەین بە
ئەنجامدانی ڕیفراندۆم وەک میکانیزمێک بۆ گەیشتن بە مافی چارەی خۆنوسین. هەرچەندە
کێشە جەوهەریەکە پرسیاری شایستە بوون یان شایستە نەبوونی کوردان نییە بە
پیادەکردنی مافی چارەی خۆنوسین بەڵکو ئاڵۆزیە لە سروشتی ئەو مافە و کاتی
پیادەکردنی وچۆنیەتی پیادەکردنی ئەو مافەیە لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا.
مافی چارەی خۆنوسین گوزارشتێکە بۆ
مافێکی جەوهەری مرۆڤ، وەکو گروپ، و بنەمایەکی یاسایی نێودەوڵەتی مۆدێرن. ئەگەرچی ئەو
مافە وەکو مەفهومێکی تیۆری و تەنانەت ئەزمونی کرداریش مێژویەکی دورودرێژتری هەیە لەسەردەمی
کۆڵۆنیالیزم، بەڵای تەنیا لەدوای دەرچونی پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو بە
بنەمایەکی یاسایی نێودەوڵەتی و لەچوارچێوەی ئامانج و مەبەستی ڕێکخراوی نەتەوە
یەکگرتووەکان جێگیرکرا. دوای دەرچوونی جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ (١٩٤٨) و
پەیماننامە نێودەوڵەتیەکان پەیوەندیداربە مافە مەدەنی و سیاسیەکان و مافە ئابوری و
کۆمەڵایەتی و کلتوریەکان (١٩٦٦)، بڕیاردان لەسەر چارەنوسی سیاسی بو بە مافێکی
جەوهەریش لە یاسای نێودەوڵەتیدا.
تێگەیشتن لە جەوهەری مافی چارەی
خۆنوسین جگە لە هۆشیاری یاسایی هەندێک خوێندنەوەی مێژویش پێویست دەکات چونکە
دەرکەوتنی ئەو مافە وەڵامێک بوو بۆ دیاردەی کۆڵۆنیالیزم. لەبەر ئەوەی داننان بە
مافی گەلان لەبڕیاردان لەسەر چارەنوسی خۆیان دژدەوەستا لەگەڵ بەرژەوەندیە سیاسی و
ئابوریەکانی وڵاتانی داگیرکەر، لە ڕوی کردارییەوە نیوسەدەی خایاند تا تەواوی
کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئەو مافەیان وەک ڕاستینەیەکی حقوقی گەردونی قبوڵکرد. بەدرێژایی
نیوسەدە لەدەرکەوتنی ئەو مافە لە دوکۆمێنتە نێودەوڵەتیەکان، وڵاتانی داگیرکەر لە
شەڕوڕوبەڕوبوونەوەی چەکداری دا بوون بۆ ڕێگە گرتن لە وڵاتانی داگیرکراو لە پیادەکردنی
ئەو مافە، بۆیە دەتوانین بڵێین کە یەکەم میکانیزمی گەیشتن بە مافی چارەی خۆنوسین
بریتی بوو لە تێکۆشانی چەکداری.
دوای کۆتای هاتنی کۆڵۆنیالیزم، بڕیاری
گەلان پەیوەندیدار بە چارەنوسی سیاسیان وەک بنەمایەکی یاسایی و مافێکی جەوهەری
مرۆڤ مایەوە، بەڵام کەمێک گۆڕانکاری بەسەر مەفهومەکەیدا هاتوو کەمێکیش چوارچێوەکەی
بەرتەسک بویەوە بەجۆرێک کە مەفهومەکەی بوو بە مافێکی سیاسی کەمینەکان وە
چوارچیوەکەیشی بوو بە ئۆوتۆنۆمیەکی سیاسی. هەرچەندە ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتی
پەیوەندیدار بە چارەسەری ئاشتیانەی کێشەکان تا ڕادەیەکی زۆر چەسپابوون لەوکاتەدا
بەجۆرێک کە خەڵکی میکانیزمی ئاشتی خوازانەیان داهێنا لە پیادەکردنی مافی چارەی
خۆنوسین وەک هەڵبژاردنی دەستەیەکی تایبەت وڕیفراندۆمی گشتی.
هەروەک لەپێشتر باسمانکرد، مافی چارەی
خۆنوسین شۆڕشێکی یاسایی و حقوقی بوو لە دژی دیاردەی کۆڵۆنیالیزم لەسەرەتادا، بەڵام
نەمانی کۆڵۆنیالیزم نەبووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەو مافە. مافی چارەی خۆنوسین
سروشتێکی تایبەتی هەیە بەجۆرێک کە مافی مرۆڤە وەکو گروپ نەک تاک. تەنیا مەرجێک بۆ
پیادەکردنی ئەو مافە ئەوەیە کە ئەو گروپە بە خەڵک پێناسە بکرێت. خەڵکیش لە
چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا، کۆمەڵێك تاکن کە مێژوو و شوناسی ئیتنیکی و کلتور و
زمان و خاکیان هاوبەشی دەکەن لەگەل یەکدا. ئەگەرچی بۆچونی فیقهی جیاواز هەبێت
سەبارەت بە شایستەبوونی کەمینەی ئاینی لە پیادەکردنی مافی چارەی خۆ نوسین؛ هیچ
ناکۆکیەک وەها لە ئارادا نییە سەبارەت بە کەمینەی نەتەوەیی.
کێشەی جەوهەری مافی چارەی خۆنوسین پەیوەندیدار
بە کەمینە نەتەوەکان تەنیا بریتییە لە چوارچێوەی ئەو مافە. لەسەردەمی
کۆڵۆنیالیزمدا، یاسای نێودەوڵەتی بەتەواوی پشتیوانی ڕزگاری و سەربوخۆیی وڵاتانی
ژێردەستەی دەکرد، پشتگیری لەدەرکردنی داگیرکەران و گێڕانەوەی سەروەری دەوڵەت دەکرد
بۆ خەڵکی ڕاستەقینەی ئەو وڵاتانە، بەڵام لەدوای نەمانی کۆڵۆنیالیزم، ئەو
پشتیوانییە یاساییە نێودەوڵەتییە بۆ داننان بەدەوڵەتی کەمینەکان دروست نەبوو.
هۆکاری ئەمەش ئەوەیە کە مافی چارەی خۆنوسین پەیوەندیدار بە کەمینەکان تێکدەگیرێت
لەگەڵ بنەمایەکی تری گرینگ لەیاسای نێودەوڵەتیدا کە ئەویش بنەمای یەکێتی خاک کە لەدەرئەنجامدا
تەنیا کاتێک بنەمای چارەی خۆنوسین لە شێوەی دەوڵەتدا سەردەکەوێت کە پێشێلکاری
گەورەی مافەکانی مرۆڤ و یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی ڕوبدات دژ بە کەمینەکان لەلایەن
دەوڵەتانەوە. بەواتایەکی تر، ئەوەی کە بۆ کەمینەکان بە گونجاوتر دەبینرێت لەڕاستی
کردەیدا بریتییە لەئۆوتۆنۆمیەکی سیاسی لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتەدا نەک دەوڵەت.
هەرچەندە نمونەی دەوڵەتیش هەیە کە کەمینەی نەتەوەیی دروستی کردبێت لە میژوودا.
کێشەی کورد لەسەرنەکەوتنی پڕۆژەی
ڕیفراندۆم – دەوڵەتی ساڵی (٢٠١٧) دا ئەوە نەبوو کە ڕەگەزێکی یاسایی لە کیانە
کوردیەکەماندا نەبوو وەکو ڕەگەزی (گەل، هەرێم، دەسەڵاتی سیاسی) کە یاسای
نێودەوڵەتی پێویستی کردووە لە دروست بوونی دەولەتدا. کێشەکە تەنانەت یەکێتی خاکی
عێراقیش نەبوو، لەئاستێکی بەرزدا، وەک بنەمایەکی یاسایی کە هەمیشە بە لەمپەری
سەرەکی بەردەم ئەو مافە ناسێنراوە بە هۆی ئەو هەموو میژووە تاڵەی کە کوردان لە گەڵ
دەوڵەتی عێراقدا ئەزموونیان کردووە و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش ئاگاداری وردو درشتیەتی.
کێشەی سەرەکی لە سەرنەکەوتنی پرۆژەی ریفراندۆم - دەوڵەتی (٢٠١٧) کۆمەڵێک هۆکاری
سیاسی ئابوری و سەربازی و حقوقی بوون کە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە لێهاتویی و دڵسۆزی و
ئامادەکاری سەرکردایەتی سیاسی کوردەوە بوو لەماوەی نزیکەی سی ساڵ حکومڕانی لە
هەرێمی کوردستانی عێراقدا.
یەکێک لە سەرەکیترین ئەو هۆکارانەی
کەوایکرد کورد نەگاتە ئامانجە لەمێژینەکەی لەڕێگەی ڕیفراندۆمی (٢٠١٧) وە بریتی بوو
لە نەبوونی هۆشیاریەکی یاسایی تەواو پەیوەندیداربە مافی چارەی خۆنوسین لە راستی
کردەییدا. پڕۆسێسێکی هەستیارو گرنگی لەو جۆرە پێویستی بە خوێندنەوەو توێژینەوە
ڕاوێژی فیقهی هەیە بۆ لانی کەم دوو دەیە نەک جوڵاندنی هاوسۆزی گشتی لە ڕێگەی
ئاوسانی دەماری مل و پڕژانی کەفی دەم لەبەردەم میدیا! لەوانەیە مافی چارەی خۆنوسین
مافێکی جەوهەری بڕیاردراو بێت بۆ گەلی کورد، بەڵام ئەو مافە پڕۆسێسە نەک دەرئەنجام.
بە واتایەکی تر، دەرئەنجامی مافی چارەی خۆنوسین بەستراوەتەوە بە پەیوەندی
دیبلۆماسی بەهێزو سیاسەتی دروست. سەرنەکەوتنی پڕۆژەی ڕیفراندۆم–دەوڵەتی (٢٠١٧)هەروەها
دەگەرێتەوە بۆ نەبوونی هاوسۆزی دیبلۆماسی و سیاسی هەرێمی و جیهانی بۆ پرۆژەکە.
هۆکاری ئەوەش لەتەنیا شتێک بەدەر نییە کە کەم توانایی و شکستی سەرکردایەتی کوردە
لە دروستکردنی دۆستایەتی و بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ ئەو بەشەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی
کە پێویستی دۆسیەی دەولەتی کوردییە لەماوەی سی ساڵدا.
لە گرینگترین ئەو هۆکارانی تر کە
ڕۆڵیان گێڕا لەسەرنەکەوتنی پڕۆژەی ڕیفراندۆم– دەوڵەتی (٢٠١٧) بریتی بوو لە
ئابوریەکی داڕماو لەبەرئەنجامی پیس خۆری و چەتەگەری سیاسی بۆماوەی سی ساڵ لەسەر
داهاتی هەرێم. سەرەرای هەموو ئەو تکا سیاسی و رۆشنبیرو یاساییەی لە سەرکردایەتی
سیاسی کرا بۆ ئەنجامدانی چاکسازی دارایی و شەفافکردنی داهاتی هەرێم بەتایبەت
داهاتی نەوت و گومرگ، هیچ هەنگاوێکی کاریگەر نەنرا. ئەنجامدانی ریفراندۆم و هەولی دروستکردنی
دەوڵەت بە ئابورییەکی وەها دارماو و بە سوپایەک لە پیسخۆری سیاسی بە دڵنیاییەوە
ئەو خۆکوژییەی بە دوایخۆیدا دەهێنێت کە هەموومانی ناردە دۆزەخ!
زیاتر لە وە، ئەو بارودۆخە سیاسی و سەربازیە
ترسناکەی کە کوردستان ئەزموونی کرد لە دوایی ریفراندۆم پیویستی بە هێزێکی بەرگری
یەکگرتووی نیشتمانی بە مۆرالی سەربازی مەزن هەبوو بۆ روبەروبونەوەی نەک پاسەوانی
باغی پیسخۆران وکڵاشینکۆفی رزیو فیشەکی چروک خەیالکردنی سوال وسۆزانیکردنی دایک و
ژن و منداڵی پیشمەرگە دوای شه هید کەوتن. کێ دەتوانێت پێشبینی بکات کە هێزێکی وا
دەتوانیت لە گەڵ هەموو ئەو مەترسیانە روبەرو بیت کە کوردستان ئەزموونی کرد لە هەموو
لایەکەوە راستەوخۆ دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم.
جگە لەو هۆکارانەی کە باسکران چەندین
هۆکاری تریش هەبوون کە شکستیان بە پڕۆژەکە هێنا ئەویش پێشکەش نەکردنی نمونەیەکی
فەرمان ڕەوایی مۆدێرن و شایستە بە خەڵک بەجۆرێک کە هاوڵاتیان لەسایەیدا هەست بە
ئاسایشی سیاسی و ئابووری و کلتوری بکەن. ئەگەر ئەجێندای هێزو لایەنە سیاسییە
سەرەکیەکانی کوردستان لە ماوەی سی سالی رابردودا پڕۆژەیەکی هاوبەش بووبیت بۆخزمەتی
گشتی لە رووی تیۆریەوە، ئەوە لە کرداردا رێککەوتنێک بوو بۆ کۆنتڕۆڵکردن و
ڕوتانەوەی هەرێمی کوردستان. ئەو رێککەوتنەش لای هەر تاکێکی کورد هەستی پێدەکراو
ئاشکرا بوو، بۆیە دەسەڵاتی سیاسی لەقەیرانی بێ متمانەیی سیاسیدا بوو لای
هاوڵاتیان. دەنگدانی کوردان بەو ڕێژە زۆرە لەبەرژەوەندی بەڵێ لە ڕاستیدا خۆشەویستی
و پەرۆشی نەبوو بۆ دەوڵەتی کوردی بەئەندازی ئەوەی کە بێزاری بوو لەو هەموو قەیرانە
مرۆیی و کۆمەڵایەتی و سیاسیەی کە عێراق بەردەوام ئەزمونی دەکرد لەسەرەتای
دامەزراندنیەوەو هەمیشەش کاریگەرییە نەرێنیەکانی بەسەر کوردستان و خەڵکی کوردەوە
دیاربوو .
هێشتا ئەوەی کە دەتوانرێت پێی بوترێت
شکست ئەنجامدانی ڕێفراندۆم و پڕۆژەی دروست بوونی دەوڵەت نەبوو بەڵکو نەبونی
کارامەیی سیاسی و ئابوری و کارگێڕی و نەبوونی ئامادە سازی تەواو بوو بۆ پڕۆژەیەکی
وەها مەزن. پڕۆژەی ڕیفراندۆم–دەوڵەت پڕۆژەیەکی نیشتیمانی گرنگە کە دەبێت بە
زیندویی و کارایی بمێنێتەوە، بەڵام دەبێت لە پێناویدا ئامادەسازی تەواو بکرێت لە
ڕێگەی چارەسەرکردنی هەموو ئەو کەموکورتیانەی کەنەیان هێشت ڕیفراندۆمی (٢٠١٧) بگاتە
ئامانجی کۆتایی خۆی کە دروستبوونی دەوڵەت بوو.
پرۆژەی ریفراندۆم-دەولەتی کوردستان
یەکەم ئەزموونی سەربەخۆیی سیاسی نیە لە دنیادا کە سەر کەوتوو نەبوبێت. سەرکردایەتی
کورد دەتوانێت سود لە ئەزموونی ریفراندۆم-دەولەتی "کۆسۆڤۆ" وەربگریت لە
نێوان سالانی ١٩٩١ بۆ ٢٠٠٨ چونکە زیاتر لە هەر شوێنیکی تر بە ئەزموونی ئێمە دەچێت.
پرۆژەی ریفراندۆم-دەولەتی ئەوانیش سەرکەوتوونەبوو لە ساڵی ١٩٩١ بەلام پێداگری و
ئازایەتی داننان بە هەڵە و چارەسەری کێشە و کەمووکورتیەکان و ئامادەسازی بۆ ماوەی
دوو دەیە ئەوانی دواجار گەیاندە سەرکەوتن کە راگەیاندنی سەربەخۆیی وڵات بوو لە
ساڵی ٢٠٠٨.
لەو پێناوەدا سەرکردایەتی کورد دەبێت
کار لەسەر بەهێزکردنی پێگەی سیاسی و ئابوری وسەربازی و کارگێری و حقوقی هەرێم بکەن
لە ڕێگەی یەکگرتوویی سیاسی و چاکسازی دارایی و یەکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە وپرچەککردنی
و پەیڕەو کردنی سیستمێکی کارگێڕی مۆدێرن و فەراهەمکردنی تەواوی مافە مەدەنی و
سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی و کلتوریەکان بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان. تەنیا
ئەوکات کوردستان بەرگەی ئەو بومەلەرزە دەگرێت کە توشی هات راستەوخۆ دوای
ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی ٢٠١٧. تەنیا ئەوکات بەدوای ڕیشی دەوڵەتەوە سمێڵی فیدڕاڵیش
ناخەینە بان!