فەلسەفەی ئومێد
جه‌عفه‌ر عه‌لی
2021-02-09 1063
(١)
خۆشباوەڕی ئەوەیە بەر لە روانین و بیرکردنەوەی قوڵ، تا ترۆپکی ئومێد رۆیشتبیت. بۆ پارچە پەڕۆی رەنگاوڕەنگ و دروشمی پۆپۆلیستییانە، فرمێسک لە چاوی هاوڕێ و هاونیشتیمانییەکانت بێنی، لە کاتێکدا ئەم دروشم و پارچە پەڕۆیانە دەیانجار فرمێسکی بە تۆ رشتبێت.
گرنگە مرۆڤ بە ئومێدەوە بژی، ئومێد هێزێکی پڕ بایەخی بەردەوامی و پێدانی وزە و چالاکی نوێیە بە ژیان. مرۆڤی بێ ئومێد، مرۆڤێکە توانای بیرکردنەوە لە ئایندە و هێزی گۆڕینی لە دەستداوە، نزیک لە کۆتایی تونێڵەکە وەستاوە، گەیشتووە بە دوا خاڵی ململانێکە و، دەستکاریکردنی دونیا لای ئەو بە بنبەست گەیشتووە.
بێگومان ئومێد بە مانای بیناکردنی تەلاری بەرز لەسەر زەوی فشەڵ نا، بە مانای بە دەستی بەتاڵ خۆکردن بە مەیدانی جەنگ نا، بە مانای زێدەگۆیی لە توانا و عەقڵ و بیرکردنەوە و نغرۆبوون لە خەیاڵ و یۆتۆپیا نا. ئومێد بە مانای نائومێدبوون لە ئومێدی گەورە، نائومێدبوون لە خەونی گەورە، نائومێدبوون لەو واقیعەی لانیکەم لە ئێستا و بۆ ماوەیەکی درێژی دیکەیش، سەرزەمینی بەرهەمهێنانی ئومێدی گەورەی تێدا نییە.
زۆر جار پێویست دەکات نائومێد بین، رەشبین بین، بەڵام نائومێدی و رەشبینی تا ئەو شوێنە نەڕوات، لە کۆی جوڵە و وزەکانمان بەتاڵ بکاتەوە، روانین و بیرکردنەوەمان لە ئایندە ورد و خاش بکات، تەواوی روناکیمان لە تاریکی و دونیای دۆزەخی خۆیدا بکوژێت. لە سەرزەمینی نائومێدیدا، ژیان بۆ ئامانجێک کارێکی ئاسان نییە، بەڵام ژیانی بێ ئامانجیش جگە لە وێرانکردنی هەموو شتێک، جگە لە پوچێتی شتێکی دیکە نییە. بۆیە مرۆڤ چەندیش لە ژینگەی قڕکردنی ئومێددا بژی، هێشتا گرنگە ئامانجێک بدۆزێتەوە تا بۆی بژی، کە رەنگە هەندێجار ئەو ئامانجە وەهمی بێت. ئاخر خاڵیبوونەوەی تەواو لە ئومێد، ژیانێک بێ ئامانج، هیچ ناگەیەنێت، جگە لە بێمانایی خودی ژیان خۆی، کاتێکیش ژیان لە مانا خاڵی دەکرێتەوە، ئیدی هۆکارێک نادۆزینەوە بۆ مانەوە و بەردەوام بوون. ژیان لە دەرەوەی ئامانجێکدا یەکسانە بە هیچ، دەبێتە عەدەمیەت و بە هێواشی هەنگاونان بەرەو خۆکوشتن.
نائومێدی، یان رەشبینی، دەبێ لە پاشخانی دەرککردنی مەعریفی، لە لێکدانەوە و بیرکردنەوەوە هاتبێ، نەک لە نائومێدییەکی تێکەڵ بە جەهل. جەهل و گەمژەیی ئامرازی گۆڕینی دونیا نین، بەڵکو ئامرازی کوشتنی ژیان و زانست و بە دۆزەخکردنی جوانین. نائومێدبوون تەنیا ئەو کاتە مرۆڤ و کۆمەڵگە ئیفلیج دەکات، کە لەدەرەوەی دونیای زانست و پاشخانی مەعریفییەوە بێت. نائومێدی و رەشبینی بەبێ پاشخانی مەعریفی، خۆکوژییە، خۆکردنە بە مەیدانی جەنگدا بە دەستی بەتاڵ، لە هەمووشی خراپتر، درێژکردنەوەی تەمەنی سیاسی ئەو دەسەڵاتەیە، کە ژینگەی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و سایکۆلۆژی، مرۆڤەکان و کۆمەڵگەی بە نائومێدی رەنگڕێژ کردووە.
(٢)
حیزب و ئومێد
ئومێد بە تەنیا لە یەک رووەوە سەیر ناکرێت، بەڵکو چەندین هۆکاری بابەتی و خودی هەن، کە دەشێ کاریگەری پۆزەتیڤ، یان نێگەتیڤ، بەسەر هیوا و ئومێدی مرۆڤەکانەوە دابنێن.
لایەنی بابەتی، واتە ئەو هۆکارە بابەتییانەی کە دەشێت بۆ نائومێدبوون کۆمەک بە مرۆڤ بکەن، یان بیرکردنەوە و ژیانی ئینسان بەرەو رەشبینی و بێ ئومێدی بەرن، کە دەکرێ هۆکاری سروشتی جوگرافی، سیاسی، ئابووری، یان کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری بن.
هەرچی لایەنی خودییە، مەبەست لەو هێز و توانایەیە، وا دەکات مرۆڤ بە ئومێدەوە بژیت و ئامانجێکی هەبێت بۆ داهاتوو. ئەو هۆکارانەش کە ئەو توانایە بە مرۆڤ دەبەخشن لە ناو خودی مرۆڤ خۆیدایە، نەک لە دەرەوەی.
زۆرجار ئومێد پەیوەندی بە یادەوەری مرۆڤەوە هەیە، ئەو رووداوانەی لە یادەوەریماندا دێن و دەچن، کاریگەری بەسەر دواڕۆژ و ئایندەمانەوە جێدەهێڵن. یادەوەرییەکان هەمیشە پۆزەتیڤ و چێژبەخش نین، بەڵکو گەلێک جار تاریک و تاڵن. واتە بەشێکی بیرکردنەوە و خەیاڵی ئێستامان، ئەو کارەکتەر و رووداوانە داگیریان کردووە، کە لە رابردوودا لەسەر شانۆکە روویانداوە و نمایشی سیاسی و کۆمەڵایەتی خۆیان کردووە. ئەم رووداو و نمایشانە، کەم تا زۆر، گوازراونەتەوە بۆ ناو خەیاڵدانی مرۆڤەکان و بووەتە بەشێک لە ژیانی سیاسی، کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری ئێستامان و هەمانکات ئاراستەکردنمان بەرەو فۆرمەڵەبوونی جۆرێک لە بیرکردنەوە و بونیادنانی داهاتوو. ئەرستۆ بڕوای وابوو، کە ئومێد بریتییە لە چاوەڕوانی و روانین بۆ داهاتووی باشتر. بە مانای ئەوەی مرۆڤ هەمیشە ئومێد بە ئایندەی باشتر دەخوازێت، خەیاڵی مرۆڤ بەردەوام روو لە باشترە، بەڵام رەفتار و جوڵەکانمان، بەردەوام هێزی بونیادنانی ئەم دونیا باشترەیان نییە، هەمیشە هێزی سیاسی، کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری ئەوەمان نییە دونیای جوانتر بخوڵقێنین، بۆیە ئەگەر ئێستامان لە رابردوو و داهاتوومان لە ئێستا ناشیرینتر بێت، ئەوە گوناهێک لە مێژوو نییە، بەڵکو خەتا لەو کارەکتەر و هێزە کۆمەڵایەتییانەیە، کە لەو زەمەنە مێژووییەدا و لەو سەرزەمینە جوگرافیەدا جوڵە و رەفتاریان کردووە.
حیزبی کوردی، نزیک بە هەشتا ساڵە ئومێد دەبەخشێت، دەیەوێت باوەڕمان پێبهێنێت، کە ئێستامان لە رابردوو ناچێت و داهاتوومان لە ئێستا باشتر دەبێت. مەبەست لە ئێستا زەمەنی دامەزراندنی حیزبی سیاسی لە کوردستان و داهاتووش کاتەکانی دوای دامەزراندنی حیزبە. راستە دۆخی دروستبوون و گەشەکردنی حیزب لە کوردستان هاوشان بووە لەگەڵ جەنگ و نائارامی و خوێن، جا ئەو جەنگ و خوێنە لە نێوان حیزبەکان خۆیان، یان لەگەڵ دەرەوەیاندا بووبێت. بەڵام لە باشوری کوردستاندا، سی ساڵە حیزبی کوردی دەسەڵاتدارە، ئەگەر لەو ماوەیە شەش بۆ حەوت ساڵی شەڕی ناوخۆشی لێدەربکەیت، هێشتا زیادتر لە بیست ساڵ دەمێنێتەوە، کە ئەوان لە باشوردا هەموو شتێکن. ئەوان لە ماوەی ئەو سی ساڵەدا لە بری پێشاندانی وێنەیەکی باشتر لە رابردوو، لە بری سەوزکردنی ئومێد بە ئایندەیەکی باشتر، لە هەموو شتێک زیادتر ئومێدیان لە هۆشیاری مرۆڤی ئێمەدا ریشەکێش کردووە، سەرزەمینێکی فراوانی ئاوس بە بەری نائومێدیان خوڵقاندووە.
گومان لەوەدا نییە، کە جەنگ و ناکۆکی و بە یەکدادان، هەروەها ئەو لێکەوتانەی لێیدەکەوێتەوە، هەستکردن بە ئاسایش کەم دەکاتەوە و دواتریش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی چاوەڕوانی بە داهاتوویەکی باشتر، سەرەنجامیش بەشێوەیەکی فراوان بێ ئومێدی بەسەر کۆی کایەکانی کۆمەڵگە و تەواوی خانە کۆمەڵایەتییەکاندا دەبەشێتەوە.
بەپێی ئەبراهام ماسلو، پێداویستییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ دەشێ بە هۆکاری ئابووری، یان دەروونی، لە هەرەمەکەدا ئاڵوگۆڕیان بەسەردا بێت. ئەگەر رۆژگارێک مرۆڤ بۆ ئازادی دەجەنگێ، ئەوا دوای ئازادی شەڕی بەدەستهێنانی پێداویستییەکانی دیکەی دەکات، بە هەمانشێوە تێرکردنی مرۆڤ بە پێداویستییە ئابوورییەکانی ناتوانێت جێگەی ئازادی گووتن و ئازادییە شەخسییەکانیشی بۆ بگرێتەوە. بە مانا مرۆڤ هەمیشە چاوی لەسەر باشترە، هەنگاو بەرەو جێکردنەوە و هێنانەدی خەیاڵەکانی لە داهاتوو هەڵدەگرێت، بۆیە هەر کاتێک بە تێربوونی پێداویستییەک دەگات، یان سنوری ئەم پێداویستییانەی فراوانتر دەبێ، یان فۆرم و شێوەی پێداویستییەکانی بەپێی زەمەن و شوێن و ئاستی رۆشنبیری کۆمەڵگە و بەرەوپێشچوونەکانی دونیا گۆڕانیان بەسەردا دێت.
حیزبی ئێمە لەم گۆڕانی پێداویستییە تێناگات، یان نایەوێت تێبگات. کارەکتەرەکانی سەردەمی شاخ و هاوتەمەنانی ئێمەیش شاهیدی ئەوەن، کە خەڵکی عیراق بە کوردیشەوە، بەر لە راپەڕین، کێشەی ئابووری گەورەی نەبوو، بەڵام بە دژی بەغدا راپەڕین. واتە لەوێدا ئابووری هەموو شتێک نەبوو، چونکە مرۆڤی عیراقی بە کۆی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەکانییەوە، کێشەی ئازادیان هەبوو. خەڵکی عیراق و کوردستان بە هۆکاری دەستگرتن بەسەر پێداویستییە بنەرەتییەکانی دیکەی ژیانیان لەلایەن دەسەڵاتی بەعسەوە، راپەڕین، نەک تەنیا بە هۆکاری ئابووری. بۆیە گوتنەوەی دەستەواژەی هەزارانجار دووبارەی دەسەڵاتی کوردی، کە دۆخی ئێستا باشترە لە رابردوو، ناتوانێ بۆ چرکەیەک ئارامی بە دڵی موچەخۆرێک، یان دایکی رۆژنامەنوسێکی تیرۆرکراو، یان کەسوکاری گەنجێک، یان مامۆستایەک، کە بە هۆکاری ئازادی گووتن، زیندانی حیزبی کراون، ببەخشێت. حیزبی کوردی و ئومێد، خەریکە دەبن بە دوو هێڵی تەریب و پێناچێ ئەگەر دەیان ساڵی دیکەیش دەسەڵاتدار بن، لە خاڵێکدا بە یەک بگەن.
حیزبی کوردی، دەیەوێت بە هەمان رێچکەی ئەو چیرۆک و ئەفسانە میللیانە رەفتار بکات، کە کۆی پەیوەندییە زەمەنی و کۆمەڵایەتییەکان تێدەپەڕێنێ، مەرج و پێداویستییە بابەتییەکانی رووداو فەرامۆش دەکات و هەوڵدەدات مەحاڵەکان لە ناو خەیاڵ و خەوندا جێگە بکاتەوە، بێئاگا لەوەی کە خەیاڵ و خەون تا ئەبەد هەر لە ئاستی خەیاڵ و خەوندا نامێنێتەوە، بەڵکو ئەگەر ئومێد وەک سەرەتا لە خەیاڵیشدا دەرکەوێت، دواتر دەپەڕێتەوە بۆ واقیع و گوزارشت لە پێداویستییە ژیانییەکانی مرۆڤ دەکات. ئەمە رێک ئەو لوغزە کوشندەیە، کە حیزبی کوردی تێیناگات، بڕوای وایە مرۆڤەکان بۆ هەمیشە دەتوانن لە خەیاڵ و دروشمی یۆتۆپیانەی داهاتووی باشتری ئەواندا لە چاوەڕوانیدا بمێننەوە و بژین.