زیندە بەچاڵكردنی دوو پڕۆژە دەستووری ئامادەكراو بۆ هەرێمی كوردستان!
د. نوری تاڵه‌بانی
2021-05-13 607
لە مانگی ئەیلوولی 1991 دەزگاكانی حكومەتی بەعس لە "ناوچەی حوكمی زاتی" كشانەوە، حوكمڕانیكردنی ئەو ناوچانە كەوتە ژێر دەسەڵاتی "بەرەی كوردستانی" كە دەسەڵاتی قانووندانانی لەناوچەیە بەخۆی دابوو جگە لە دەسەڵاتی ڕاپەراندن، ئەوەش بەپێچەوانەی پرنسیپێە سەرەكیەكانی قانوونی دەستووری یە، چونكە دەسەڵاتی حوكمرانیكردن و قانووندانی نابێت بەدەست هەمان لاینەوە بێت. ئەو سیستەمە لەسەردەمی حوكمی بەعس كاری پێ دەكرا، "ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش" دەسەڵاتی حوكمرانیكردن وقانووندانانی بەخۆی دابوو. ئەو بارودۆخەی لە كوردستان هەبوو دەبوو لەڕووی قانوونییەوە چارەسەربكرێت. پێشنیازێكم خستە بەرچاو چەند بەرپرسێك بەوەی قانوونی حوكمی زاتی كاری پێ بكرێت تا قانوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن بەرەی كوردستانیەوە پەسند دەكرێت. ئەو پێشوونیازە بۆ ئەو دەمەی كوردستان گونجاوبوو. "ئەنجومەنی ڕاپەراندن"یش لەلایەن ئەوەوە سەرۆك و ئەندامەكانی دیاری بكرێن لەكەسانی تێكنۆكرات و ڕابوردووپاك. قبووڵكردنی ئەو پێشنیازە دەبووە هۆی ئەوە كاروباری وڵات بەپێی قانوون بەڕێوەبچێت، هەروەها ڕادەێك بۆ دەستێوەردانی حیزبەكان لە كاروباری حكومەتیدا دابنرێت. ئەو حیزبانە تازە لەشاخەوە هاتبوونە ناو شارەكان، ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتی ئەواندا بوون بەعەقڵییەتی شاخ بەڕێوەیان دەبردن. ئەم پێشنیازەم بۆ یەكێك لەسەركردەكانی ئەو دوو حیزبە دەسەڵاتدارەی كوردستان ڕوونكردەوە، ئەویش پێی باش بوو و لەكاتی بەستنی كۆنگرەی حیزبەكەی پێشنیازەكەی خستبووە بەرچاو، بەڵام پەسند نەكرابوو. حوكمڕانیكردنی كوردستان لەلایەن بەرەی كوردستانیەوە بووە هۆی ئەوە پاش هەڵبژاردنی پەرلەمان و ودامەزراندنی حكومەتیش، ئەو حیزبانە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان بەردەوام بوون لەدەست خستنە ناو كاروباری حكومەت. لەو هەلومەرجە نائاساییەدا پڕۆژەی دەستوورێكم بۆ هەرێمی كوردستان ئامادەكرد بەئومێدی ئەوەی پەسند بكرێت لەلایەن پەرلەمانەوە و ببێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو دیاردە نامۆیە، چونكە بنبڕكردنی كارێكی مەحاڵ بوو. دەستوور شێوەی بەڕێوەبردنی كاروباری حكومەتی و ئەركی پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەریی دیاری دەكات، لەگەڵ ماف وئەركەكانی هاوڵاتیان. پڕۆژەكە لەمانگی حوزەیرانی 1992دا ئامادەم كرد، پێش ڕاگەیاندنی سیستەمی فیدڕاڵی، چونكە فیدڕاڵی دروشمی بەشی زۆری ئەو لایەنە سیاسیانە بوو كە بەشداریان لە هەڵبژاردنی ئایاری 1992دا دەكرد، پەرلەمانی هەڵبژێراو لەمانگی ئۆكتۆبەری 1992 سیستەمی فیدڕاڵی ڕاگەیاند. پڕۆژەكە لە چاپخانەی زانكۆی سەلاحەدین چاپكراو دابەشكرا بەسەر ژمارەیەكی زۆر لە قانوونناسانی كوردستان، تا ڕاوسەرنجی خۆیان دەربڕن و دەوڵەمەندتری بكەن. لەمانگی تەمموزی 1992 بە بڕیاری پەرلەمان دەستەیەكی قانوونی دروستكرا، ئەندامەكانی خوالێخۆشبوو كاك رەشید عەبدولقادر و بەندەو دكتۆر عەبدولرەحمان رەحیم بووین، ئەركی سەرەكی ئەو دەستە قانوونیە ئامادەكردنی پڕۆژەی قانوون بوو بۆ پەرلەمان، لەگەڵ پێشكەشكردنی ڕاوێژكاری قانوونی بۆ حكومەت و پەرلەمان. ئەو پڕۆژەیە بە شێوە چاككراوەكەی خستمە بەردەم ئەو دەستە قانوونییە، ئەویش بەهاوكاری چەند قانوونناسێكی تر جارێكی تر پێیداچووەوەو بەنووسراوێكی فەرمی ناردی بۆ سەرۆكایەتی پەرلەمان و حكومەتی هەرێم و سەرۆكی هەردوو حیزبی سەرەكی. لەبەر ئەو بارودۆخە سیاسیەی كوردستان پێیدا تێدەپەری، پڕۆژەكە نەخرایە بەردەم پەرلەمان وتەماشانەكرا، هەرچەندە 33 پەرلەمانتار لەهەردوو فراكسیۆنە سەرەكیەكەی داوایان لەسەرۆكایەتی پەرلەمان كرد پڕۆژەكە گفتوگۆی لەسەر بكرێت پەسند بكرێت. خەڵكێكی زۆر لەناوەوەو لەدەرەوەی كوردستان داوای پەسندكردنی دەستووریان دەكرد، بەڵام شەڕی ناوخۆیی كە لەنێو ساڵانی 1994 تا 1998 درێژەی كێشا بووە هۆی ئەوە پڕۆژەی دەستووری ساڵی 1992 لەبیر بكرێت. بەو جۆرە یەكەمین پڕۆژەی دەستوور كە لەسەر بنەمای فیدڕاڵی بۆ هەرێمی كوردستان پێشنیازكرابوو، زیندەبەچاڵ كرا. بەڵام لەسەر ئاستی دەرەوەی كوردستان پڕۆژەكە كاری لەسەردەكرا. بۆ نموونە، لە كۆنفرانسێكی زانستی نێودەوڵەتی كە لە زانكۆی (پرنستن)ی ئەمریكی لە ئەیلوولی 2004دا بەسترابوو بابەتێكم دەربارەی ئەو پڕۆژەیە پێشكەشكردو گفتوگۆی لەسەركراو چەندین پسپۆڕی ئەمریكایی پێشنیازی چاكیان پێشكەشكرد بۆ دەوڵەمەندكردنی، بەڵام بەشی زۆری ئەو عێراقیانەی سەر بە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بوون، نارەحەتبوون لەپێشكەشكردنی بابەتەكە. لەبریتانیا پڕۆژەكە كرایە ئینگلیزی ودابەشكرا بەسەر چەند ناوەند و زانكۆێكدا، چەند بابەتێك لەسەر پڕۆژەكە لەسەر سایتەكان بڵاوكرانەوە.
لەنیسانی 2002دا سەردانی كوردستانم كرد بۆ بەشداریكردن لە كۆنفرانسێكی تایبەت بە ئەنفال. پێش بەستنی كۆنفرانسەكە دیداری جەنابی كاك مەسعود بارزانیم كرد، لەو دیدارەدا ئاگاداری كردم دوو پڕۆژە دەستووریان بۆ عێراق وكوردستان ئامادەكردووە، كۆپیێك لەو پڕۆژە دەستوورەی بۆ هەرێمی كوردستان ئامادەكرابوو پێیدام، گوتی لەسەر بنەمای پڕۆژەكەی ساڵی 1992 دارێژراوە، داوای لێكردم هەر تێبینییەكم لەسەر پڕۆژەكە هەبێت بە نووسراو بۆی بنێرم. لەو ماوەی لە كوردستان بووم تێبینیەكانم بە نووسراوی بۆنارد، لەگەڵ نامەیەكدا تێیدا ئامادەیی خۆم پیشاندابوو بۆ هاوكاریكردنی ئەو لیژنەی پڕۆژەكەی ئامادەكردووە. لەمانگی نۆڤەمبەری ساڵی 2002 ئەو دوو پڕۆژەیە بڵاوكرانەوە، خۆم بە پڕۆژە دەستووری عێراق مەشغووڵ نەكرد، بەڵام ئەوەی بۆ كوردستان ئامادەكرابوو كەموكوڕی تێدابوو. لەبەر ئەوەی هەردوو پڕۆژەكە بەزمانی عەرەبی دارێژرابوون، تێبینیەكانم لەسەر پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان لەهەفتەنامەی (الاتحاد) لەناوەڕاستی ئەیلوولی 2002 بڵاوكرایەوە. ئەو پڕۆژەیە لە پەرلەمان دەنگی لەسەر نەدرا وەك دەستوور هەتا وەك دەستوورێكی كاتی، هەر بە "پڕۆژەیی"مایەوە، ئەوەش لەڕووی قانوونییەوە كارێكی سەیربوو، چونكە هەر پڕۆژەیەك بخرێتە بەردەم پەرلەمان دەبێت بریاری لەسەربدرێت وەك قانوون یان بریار، بۆیە ئەو پڕۆژەیە هیچ سیفەتێكی قانوونی وەرنەگرت. لەو ماوەی لە هەولێر بووم پەیامنێری گۆڤاری (گوڵان) چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ كردم وپرسیاری پڕۆژەی دەستووری ساڵی 92 ی لێكردم، لەوەڵامدا گوتم"پەرلەمانی كوردستان سیستەمی فیدڕاڵی پەسندكردووە، دەبوو ماوەیەكی كەم پاش ئەو بریارە دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان پەسند بكات، چونكە ناتوانین ئەو دەسەڵاتانەی لەهەرێمی كوردستان هەن بەشێوەێكی قانوونی بەرێوەیانبەرن ئەگەر دەستوور نەبێت، دەستوور وەك دەگوترێ باوكی قانوونەكانە، هەموو قانوونێك دەبێت بەپێی دەستوور بێت" (گوڵان، ژمارەی 378، 18ی نیسانی 2002). پاش بڵاوكردنەوەی ئەو چاوپێكەوتنە، پرسیار لە سكرتێری پەرلەمان كرابوو كە ئێستا سەرۆكی لیژنەی دەستوورە دەربارەی بۆچوونەكانم، ئایا پێویستە هەرێمی كوردستان دەستووری هەبێت؟ وەڵامی ئەوەبوو پێویست بە دەستوور نییە، چونكە چەندین قانوونی دەستووریمان هەیە!
لە مانگی دیسەمبەری 2003 پڕۆژەێكی سێهەم ئامادەكرا، كە لەڕاستیدا هەمان پڕۆژەی مانگی نۆڤەمبەری ساڵی 2002 بوو، بەڵام بە چاككراوی. ئەو پڕۆژە تازەیە بەهاوكاری لیژنەی قانوونی پەرلەمانی كوردستان و بەندەو كاك فورسەت ئەحمەد ئامادەكرا، بەداخەوە ئەویش پاشتر وەك پڕۆژەی ساڵی 1992 زیندە بەچاَڵ كرا! پاساوی زیندەبەچاڵ كردنی زۆر سەیربوو، كورد دەڵێت "عوزر لە قەباحەت خەراپتربوو"! بەبۆچوونی بەشێك لەوانەی ئامادەیانكردووە ئەو پڕۆژەیە لەلایەن پەرلەمانەوە وەك "پڕۆژە" پەسندكراوە، هەروەها لە كۆیە كۆنفرانسێك بەستراوە بەبەشداری كردنی زیاتر لە 20 حیزبی كوردستانی ودەنگیان بۆداوە وەك "پڕۆژە". بەڵام لەڕووی قانوونییەوە ئەو پڕۆژەیە سیفەتێكی قانوونی وەرنەگرت، هەر وەك هەموو پڕۆژەێكی تر كە بڕیاری لەسەرنەدرابێت تەماشا دەكرێت. ئەگەر پەرلەمانی كوردستان نیازی پەسندكردنی ئەو پڕۆژەی هەبوایا دەبوایا دەنگی لەسەربدات لانی كەم وەك دەستوورێكی كاتی. پڕۆسەكە لەڕووی قانوونیەوە هەمووی هەڵەبوو. پرسیار ئەوەیە ئەگەر سیفەتی قانوونی بەو"پڕۆژەیە"درابێت بۆچی ئەو كەسانەی بەشداریان لەئامادەكردنی كردبوو بەشداریان لە پێداچوونەوەی كرد لەو لیژنەی لەهاوینی 2003 دامەزرا بۆ دەستكاریكردنی؟ قانوونناس ئەگەر بەگومان بێت لەكارێك یان لەشێوەی كاركردنی لیژنەیەك پێویستە بێ دەنگ نەبێت. هەموو ئەندامانی لیژنەی قانوونی پەرلەمان كە سەرۆكەكەی خوالێخۆشبوو كاك سەعید یەعقووبی بوو لەگەڵ ئەندامانی دیكەی لیژنەكە، بەتایبەتی كاكە ڕەش نەقشبەندی و كاك نیعمەت محەمەد و چەندین ئەندامی تر چالاكانە بەشداریان لە كارەكانی ئەو لیژنەیە دەكرد، تەنیا كاك فورسەت ئەحمەد نەبێت كە بەبیانووی جیاواز هەوڵی دەدا كارەكانی لیژنەكە سەرنەگرێت.
لەكۆتایی مانگی حوزەیرانی 2005دا، پێش ئامادەكردنی پڕۆژەی دەستووری عێراق، (59) پەرلەمانتار لەهەموو گرووپەكان داوایان كرد پڕۆژەی دەستووری ساڵی 2003 بەو شێوەی ئامادەمان كردبوو بكرێتە بنەما بۆ داڕشتنی پڕۆژەێكی نوێ بۆ دەستووری هەرێمی كوردستان. ئەو داواكاریە نەخرایە بەردەم پەرلەمان تا دەستووری عێراق پەسندكرا. كاتێكیش خرایە بەردەم پەرلەمان، دەستەی سەرۆكایەتی پێشنیازی كرد پڕۆژەكەی 2002ی، واتا پڕۆژە كۆنەكە بكرێتە بنەمای كارەكانی ئەو لیژنەی بریاری دامەزراندنی درا. بۆ مێژوو پێویستە هەندێ ڕووداو هەن بخرێنە بەرچاو دەربارەی چۆنیەتی ئامادەكردنی پڕۆژەی دیسەمبەری 2003.
لە ئەیلوولی 2003 یاداشتنامەیەكم پێشكەش بە سەركردایەتی سیاسی كوردی كرد، تێیدا داوای: (1) یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە (2) دامەزراندنی لیژنەیەكی تایبەت بۆچارەسەركردنی كێشەكانی كەركوك (3) چاوگێڕانەوە بە پڕۆژەی دەستووری نۆڤەمبەری 2002 بۆئەوەی بگونجێت لەگەڵ ئەو گۆڕانكاریانەی لە عێراقدا ڕوویاندابوو بە هۆی ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە، تا سەقفی داواكاریەكانی كورد زیاتر بكەین، كە لەپڕۆژە دەستووری نۆڤەمبەری 2002 بەوجۆرە نەبوو چونكە لەسەردەمی حوكمی بەعسدا ئامادەكرابوو، هەروەها كەموكورتی تێدابوو. هەروەها پێشنیازكرابوو ئەو پڕۆژەیە پاش چاككردنی پەسندبكرێت پێش پەسندكردنی دەستووری عێراق، بۆ ئەوەی داواكاریەكانی گەلی كورستان بە ڕوونی لە دەستووری كوردستاندا دابرێژرێن. سەرۆكی ئەونجومەنی وەزیران لەوەدا هاوكاری كردین، هەموو ئەندامانی لیژنەی قانوونی پەرلەمان و كاك فورسەت ئەحمەدو بەندە بانگكراین بۆ كۆبوونەوەیەك لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران. لەو كۆبوونەوەدا ئامادەبوان هەموو هاوڕابووین لەسەر پێویستی دەستكاریكردنی پڕۆژەی نۆڤەمبەری ساڵی 2002 تا بگونجێت لەگەڵ بارودۆخی تازەی عێراق، هەروەها بڕیاردرا ڕۆژی پاشتر لە پەرلەمان لیژنەكە كۆببێتەوە. لە ڕۆژی دیاریكراودا بەئامادەبوونی بەشێكی زۆر لە ئەندامانی لیژنەكە، كۆبوونەوە سازكرا، لەماوەی چەند سەعاتێكدا بەتێكڕای دەنگی ئامادەبوان بڕیاری دەستكاری كردنی چەند ماددەیەك درا. بۆ نموونە، مافی دیاریكردنی پاشەڕۆژی گەلی كوردستان بەڕوونی لە پڕۆژەكەدا چەسپێندرا، ناوی (ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستانی) كرا بە"پەرلەمانی كوردستان"، لەگەڵ دەستكاریكردنی چەند ماددەیەكی دیكە. كاك فرسەت ئەحمەد لەسەرەتای كۆبوونەوەكە ئامادەنەبوو، پاش هاتنی ئەو دەستكاریانەی بڕیاریان لەسەردرابوو بۆمان ڕوونكردەوە. لەوە دەچوو نارەحەت بێت لەو دەستكاریانە، داوای لێ كردم بەنووسراوی دیراسەیەك بەو دەستكاریانەی پیِشنیازیان دەكەم ئامادە بكەم. پرسیارم لێی كرد بۆچی لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران ئەو داواكارییەی نەخستە بەرچاو، ئێستا هەموومان پێكەوە خەریكین ماددە بە ماددە بە پڕۆژەكەدا دەچینەوە، ئەو ماددەی پێویست بەدەستكاریكردن بكات لەپاش بیروراگۆرینەوەو بە تێكڕای دەنگی ئامادەبووان، دەستكاری دەكرێت. ئامادەكردنی ئەو دیراسەیە كاتی دەوێ، كە دەبێتە هۆی دواكەوتنمان لە تەواوكردنی ئەو ئەركەی پێمان سپێررابوو، بەڵام ئەو هەر سووربوو لەسەر داواكاریەكەی. بۆ نەهێشتنی بیانگەكەی ناچاربووم لە ماوەی دوو هەفتەدا ئەو دیراسە ئامادەبكەم بەچاپكراوی بۆ لیژنەكەم نارد، لەگەڵ نامەیەكدا پێشنیازكرابوو پاش هەفتەیەكی تر لیژنەكە كۆبێتەوە. لە ڕۆژی دیاری كراودا چوومەوە بۆ پەرلەمان، ئەمجارە كاك فورسەت بیانوێكی تری هەبوو، گوتی ناتوانین لەسەر كارەكانمان بەردەوام بین، چونكە ڕەزامەندی سەرۆكی پەرلەمان وەرنەگیراوە! جارێكی دی پێم گووتەوە بۆ لەو كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كرا ئەو ئیعترازەی نەخستە ڕوو؟ ئەو بەیتە شیعرەی شێخ ڕەزام بۆ هات كە بە شوكری فەزلی دەڵێت: "من دەزانم كێ لەخشتەی بردویی ئەمما چ سوود...". پەرلەمان لەو كاتەدا لەپشوودا بوو، د. ڕۆژ شاوەیس سەرۆكی پەرلەمان و د. كەمال فواد جێگرەكەی هەردووكیان لەدەرەوەی وڵات بوون، 35 ڕۆژ چاوەڕێی گەرانەوەی یەكێ لەو دوو بەرپرسەی پەرلەمانمان كرد، پێم گووتن ئایا دەبێت كاروباری دامەزراوەیەكی وەك پەرلەمان لەبەر سەفەری سەرۆكەكەی و جێگرەكەی هەمووی ڕابوستێ؟ پاش گەڕانەوەی دكتۆر ڕۆژ، ئاگاداركرام دەیەوێ چاوی پێم بكەوێت، زۆر خۆشحاڵ بوو بەو كارەی دەستمان پێكردبوو، داوای لێ كردم بەردەوام بین لەسەری تا تەواوی دەكەین. هەرچەندە ئەو ماوە زۆرەمان لەدەست چووبوو، بەڵام لەماوەێكی كەمدا ئەو بەشەی لە پڕۆژەكەدا تەماشانەكرابوو پێیداچووینەوە وكارەكانمان تەواوكرد. لەمانگی دیسەمبەری 2003 بە چاپكراوی پڕۆژەكەم دایە لیژنەی قانوونی و سەرۆكایەتی پەرلەمان و چەند لایەنێكی دیكەی پەیوەندیدار. ئەو پڕۆژەیە لە كۆتایی حوزەیرانی 2005 دا، 59 پەرلەمانتار داوایان لەسەرۆكایەتی پەرلەمان كرد گوفتوگۆی لەسەربكرێت، بەئومێدی پەسندكردنی، بەڵام پێش پەسندكردنی دەستووری عێراق. هۆی پەلەكردنمان لە پەسندكردنی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان پێش پەسندكردنی دەستووری عێراق ئەوەبوو دەستووری كوردستان بكرێتە بنەما بۆ داواكاریەكانمان و هەوڵبدرێت لە دەستووری عێراقدا بیانچەسپێنین. بەڵام لەبەر ئەوەی ئەو كارە لەكاتی خۆیدا ئەنجام نەدرا، لەپاش پەسندكردنی دەستووری عێراق بەستراینەوە بەو ماددە حەسریانەی لەو دەستوورەدا هاتبوون، چونكە ناكرێت ماددەیەك لە دەستووری هەرێم بەپێَچەوانەی ئەو ماددە حەسریانە بێت.
پڕۆژەی ساڵی 1992 و پڕۆژەی دیسەمبەری 2003 هەردووكیان لەبەر هۆكاری جیاواز زیندە بەچاڵ كران، "هۆكاری" زیندەبەچاڵ كردنی پڕۆژەی دووەم زاتی بوو، پەیوەندی بەبارودۆخی كوردستانەوە نەبوو. هەموو ئەو كارانەی پەیوەندییان بەچۆنیەتی ئامادەكردنی ئەو چەند پڕۆژەیەوە هەبوو، لەگەڵ دەقەكانیان لە نامیلكەێكدا لەلایەن دەزگای (رەنج) لەساڵی 2005 بڵاوی كردەوە. ئەو نامیلكەیەم دابەشكرد بەسەر هەموو ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان، ئەوەش بووە هۆی ئەو داواكاریەی ئەو 59 پەرلەمانتارە كە پێشكەشیان بە سەرۆكایەتی پەرلەمان كردبوو.
لە هەردوو پڕۆژە دەستووری 1992 و دیسەمبەری 2003 دا ڕەچاوی ئەو ڕاستییە كراوە لەسیستمی فیدڕاڵیدا هەندێك دەسەڵات تایبەتن بە حكومەتی ناوەند، لەپاڵ چەند دەسەڵاتێكی دیكەی تایبەت بە هەرێمەكان. لە پڕۆژەی دەستووری نۆڤەمبەری 2002 دا چەند ماددەیەك بوونە مایەی كێشە دروستكردن بۆ كورد، بۆ نموونە كەركوك لەو پڕۆژەیە كرابووە پایتەختی هەرێمی كوردستان، كە ناحەزانی كوردی بەجارێك هاركردبوو. بڕواناكەم لە كوردستان كەسێك هەبێت لەمن پێی خۆشتربێت كەركوك بكرێتە پایتەختی هەرێم، بەڵام لە پڕۆژەكەی دەستووری ساڵی 92 دا پێشنیازكرابوو هەولێر پایتەخت بێت، چونكە تا كەركوك نەخرێتەوە سەر هەرێمی كوردستان ناكرێت بە پایتەخت، مەگەر لەسەر كاغەز! ناحەزانی كورد پڕۆپاگەندەێكی زۆریان بڵاوكردەوە لەبارەی ئەو پێشنیازە، هەموویان لەدژ كورد بوون، كوردیش لەو پێشنیازە هیچ ئیستفادەیەكی نەكرد.
ئەو لیژنەی خەریكی پێداچوونەوە بوو بەو پڕۆژە دەستوورەی لە ئەیلوولی ساڵی 2006 بڵاوكرایەوە، لەماوەی دوو ساڵدا یەكجارێك كۆ نەبووەوە بۆ تەماشاكردنی ئەو پێشنیازانەی چەندین ڕێكخراوی سیاسی و مەدەنی و كەسانی پسپۆر و شارەزا بۆیان ناردبوو. لەوباوەڕەدام چاكترە ئەو لیژنەیە ڕێگا چۆڵ بكات بۆ لیژنەیەكی تر، تا بە وردی تەماشای هەموو ئەو پێشنیازانە بكات، لەگەڵ ئەو پێشنیازانەی لایەنێكی بیانی ئامادەی كردووە بۆ چاككردنی پڕۆژكە. بەم شێوەیە دەتوانین پڕۆژەێكی گونجاوتر بۆ ئەمڕۆ و پاشەڕۆژی كوردستان ئامادەبكەین، پێش ئەوەی دەنگدانی لەسەر بدرێت لەلایەن خەڵكی كوردستانەوە. دەستوور هەر بۆ ئەمڕۆی كوردستان نانووسرێت، بەڵكو بۆ نەوەكانی پاش ئێمەیە. هەندێ خاڵی سەرەكی هەن ئەگەر نەتوانین بەو شێوەی دەمانەوێت دایانبرێژین، وەك دیاریكردنی سنووری هەرێمی كوردستان، چاكترە باس نەكرێت، چونكە دەستنیشانكردنی لە دەستووری كوردستاندا وەك دانپێدانانی یەكجارەكی بەو سنوورە تەماشادەكرێت، ئەگەری ئەوەش هەیە لەم بارودۆخەی ئێستای عێراق نەتوانین هەموو ئەو ناوچانەی بە بەشێك لەخاكی كوردستانی دەزانین، بیانخەینە سەر سنووری هەرێم. لەم حاڵەتەدا نەوەی پاش ئێمە پابەند دەبن بەو سنوورەی لە دەستووری كوردستاندا دیاریكراوە، كە ئەگەری ئەوە هەیە سنووری ڕاستەقینەی كوردستان نەبێت. یەكێ لەو هەڵانەی لە پڕۆژەی ئەیلوولی 2006 دا كراوە ئەوەیە ماددەی 140ی كراوەتە بنەما بۆ دیاریكردنی سنووری هەرێمی كوردستان، لەكاتێكدا ئەو ماددەیە بۆ نەهێشتنی ئاسەواری سیاسەتی بەعەرەبكردن لەكوردستان دارێژراوە بەپێی ئەو میكانیزمەی لەو ماددەدا دیاریكراوە. ئاماژەكردن بۆ ئەو ماددەیە بۆ ئەو مەبەستە دەبَێتە هۆی بچوككردنەوەی، لەكاتێكدا ریژەێكی زۆر لە دەنگدەرانی كوردستان لەبەر ئەو ماددەیە دەنگیان بۆ دەستووری عێراق داوە. چاكترە لە پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان سنووری كوردستان بەچەند دەستەواژەێكی گشتی دیاری بكرێت، بۆ نموونە بنووسرَت: "سنووری هەرێمی كوردستان ئەو ناوچانە دەگرێتەوە لە ڕووی مێژوو و جۆگرافیاوە بەشێكن لە خاكی كوردستان". دەوڵەت هەیە 60 ساڵە هەیە بەڵام تا ئێستا سنووری سیاسیی بۆ خۆی دیاری نەكردووە، وەكو ئیسرائیل. فەرەنسا لە سییەكانی سەدەی ڕابوردوودا هەردوو لیوای ئەسكەندرونە و ئەنتاكیای دایە توركیا، بەڵام سوریا ئێستاش ئەو دوو لیوایە بە بەشێك لە خاكی خۆی دەزانێت و دەستكاری سنووری وڵاتەكەی لەسەر نەخشەی فەرمی نەكردووە.
سەبارەت بە مافی ئەو نەتەوانەی لە كوردستاندا دەژین، چاكترە لەگەڵ نوێنەرانی ئەو نەتەوانانە دانیشتن بكرێت بۆ بیروڕاگۆرینەوەو ئاگاداربوون لە داواكاریەكانیان. ناوچەی كەركوك لە پڕۆژەكەدا پێویستە بە بەشێك لە هەرێمی كوردستان پێناسە بكرێت، بەڵام لەچوارچێوەی حوكمێكی ئۆتۆنۆمی فراوان. لە دانیشتنێكدا لەگەڵ سەفیری ئەمریكا بۆكاروباری (باكووری) عێراق و ماددەی 140، سەفیر (تۆماس كراجێسكی) كە لە كۆتایی مانگی ئابی 2008 سەردانی كوردستانی كرد، لەسەر داوای ئەو لەگەڵ خۆی و تیمەكەی پێكەوە دانیشتین بۆ تاوتوێكردنی بارودۆخی ناوچەی كەركوك، ڕاشكاوانە پێمڕاگەیاند كورد لەوەی كەمتر قبووڵ نییە كە ناوچەی كەركوك ببێتە بەشێك لە هەرێمی كوردستان، بەڵام وەك ناوچەێكی ئۆتۆنۆم و دەسەڵاتێكی فراوانی پێ بدرێت.
ئەمانە چەند بۆچوونێكن دەیانخەمە بەرچاو ئەو لیژنە قانوونیەی پێشنیازی دامەزراندنی دەكەم، كە دەتوانێت زیاتر لێكۆڵینەوەیان لەسەر بكات. گۆێ شل نەكردن بۆ ڕاوبۆچوونی كەسانی پەیوەندیدار، بە تایبەتی لەبواری داڕشتنی پڕۆژەی دەستوور كارێكی باش نییەو ئەنجامەكەی خراپ دەبێت بۆ ئەمڕۆی كوردستان و بۆ دواڕۆژی. پاشەڕۆژی ناوچەی كەركوكمان لەبەرچاوە بە چ قۆناغێكی مەترسیداردا گەیشتووە، ئەو هەڵانەی بوونە دروستبوونی ئەو بارودۆخە ناهەموارە.