فاروق رەفیق و كێشەی دەستوور !

فوئاد سدیق

2021-05-26 711

چ لە دوو بەرگی كتێبی (قەیرانی ئەقڵ) و چ دوای نووسینی ئەم دوو بەرگی كتێبەم، چەندین جاری دیكە جەختم لەسەر بێ توانایی و تەنانەت بێ بنەمایی نوخبەی كوردی كردۆتەوەو، بەجۆرێك ئەگەر تەواوی سەركردایەتی سیاسی لە حزبە سیاسییەكانی كوردستان، ناتەباو پڕ لە كێشە بن، ئەوا نوخبەی كوردی زۆر لە سەركردایەتی سیاسیی كوردی پەرتەوازەترو پڕ كێشەترە. هەر ئەمەشە نەمانتوانیوە هەنگاوی باش بۆ پێشەوە بنێین. چونكە لە هەموو وڵاتانی دنیادا نوخبە كاریگەری بنچینەیی لە گۆڕانكارییەكاندا هەیە.كە لێرە نەك هەر سفر بە دەست ماونەتەوە، بەڵكو خۆیان پڕ كێشەن .
   من لەناخەوە دڵم بە دۆخی كاك فاروق رەفیق دەسووتێ، چونكە زۆرحەزمدەكرد لەناو ئەو دۆخە دژوارو ئاڵۆزكاوو تێكچڕژاوەی كوردستاندا ، كە پڕە لە كێشەو گرفتی گەورە، فارووق رەفیق بیتوانیبایە بۆ ئەم هەرێمە سووتماكە و بۆ گەلی كوردستان ، ببایە بە دیكارت، وەك چۆن دیكارت هەموو میتافیزیقاو فەلسەفەی ئەرستۆی هەڵوەشاندەوە ، فاروق رەفیقیش بنەمایەكی پتەوی بۆ بیركردنەوەی زانستیانەو فەلسەفیانە بۆ ئەم هەرێمە دابنایە، وەك چۆن( كانت ) توانی بنەمایەكی پتەوی ئەقڵانی نەك تەنیا بۆ گەلی ئەڵمانیا بەڵكو بۆ ئەوروپاو دواییش بۆ هەموو جیهان دابنێ. بەڵام زۆر بەداخەوە، فاروق رەفیق پێشەنگی ئەو نوخبانەیە، كە زۆرترین و گەورەترین هەڵەی سیاسی و فیكری و مێژوویی لە ژیانی خۆیدا تۆماركردووەو، كورد گوتەنی زۆرجار توانیویانە بیگەوجێنن!. من ئەمەم زۆر پێ ناخۆش بووە.
    ئاخر هەر كەسێك خۆی بە رۆشنبیر بزانێ(بۆیە بەمشێوەیە قسەم كرد، چونكە فاروق خۆی بە پێشەنگی رۆشنبیرانی كوردستان دەزانێ، لە راستیشدا بەهۆی ئەوەی دەرچووی فەلسەفەیە، لە فەلسەفە شارەزایە، بەڵام گرفتەكەی فارووق ئەوەیە، نەیتوانیوە ئەو فەلسەفەیە بۆ دۆخی هەرێمی كوردستان تەرجەمە بكات و بەكاریبهێنێ، سەرەڕای ئەوەش شارەزایی لە سیاسەت نییە، ئەم ناشارەزاییە وای كردووە لە سیاسەتدا تووشی هەڵەی گەورەو كوشندە ببێت) نابێت بە پەرچەكردار(رد فعل) كار بكات. نابێت رۆژێك بەدوای سیاسییەكی دۆگم و رۆژێكی تر بەدوای سیاسییەكی كاڵفام و رۆژێكی تریش بەدوای سیاسییەكی پۆپۆلیستی بكەوێت، ئاخر نوخبەو رۆشنبیریی لێرەدا چ مانایەكی بۆ دەمینێتەوە!!.
لێرە دێمە سەر ئەو نووسینەی كاك فاروق رەفیق كە بەناوی(ئایا کاتی نووسینەوەو داڕشتنی دەستوورە؟) بڵاویكردۆتەوە. لەم نووسینەیدا دژی دانانی دەستوورە بۆ هەرێمی كوردستان، بۆیە نووسیویەتی(بێ ڕووپامایی‌و ڕاشکاوانە دەڵێم نەخێر، سەد جار نەخێر، ئێستای ئەم جڤاتە چ لەڕووی فیکری‌و چ لەڕووی سیاسی‌و ڕۆحی‌و کولتوورییەوە، نەک هیچ ئامادەییەکی نییە بۆ بیرکردنەوە لە نووسینەوە و داڕشتنی دەستوور، بگرە سەرقاڵی دروێنەکردنی شکستە پەیدەرپەییەکانی پەنجا ساڵەی خۆیەتی و لەناو گێژاو و میحنەتی چەندین قەیرانی وجوودیدا سەرلێشێواوانە و عەبەسییانە و نائومێدانە گێژووێژ دەخوڵێتەوە.)
ئەمە لە كاتێكدا زۆرێك لە گەل و وڵاتانی جیهان لە سەدەكانی رابردوودا دەستووریان داناوەو، ئەوكاتیش هێشتا وڵات لە رووی سیاسی و رۆحی و كولتوورییەوە، هیچ ئامادەییەكی ئەوتۆی تێدا نەبووە، لە دۆخی هەرێمی كوردستانیش زۆر باشتر نەبوونە. بۆنموونە: ئێرانی دراوسێمان ماوەی زیاتر لە سەدەیەكە(لە ساڵی ١٩٠٦ )سەردەمی شا موزەفەرەدین قاجاری، خاوەنی دەستووری خۆیانن و لەم ماوەیە دوورو درێژەشدا چەندین جار دەستكاری ئەو دەستوورەیان كردووە. تەنانەت ساڵی ١٩٧٩ دەستوورێكی نوێیان دانا، ئەو دەستوورە لە لایەن ئەنجومەنی شارەزایانی سەركردایەتی رەزامەندی لەسەر درا، بەڵام ساڵی ١٩٨٩ جارێكی دیكە ئەو دەستوورە گۆڕانكاری تێدا كرایەوە.
مەغریب ساڵی ١٩٠٨ بوو بە خاوەنی دەستووری خۆی.بەڵام ساڵی ١٩٦٢، ١٩٧٢، ١٩٩٢، ١٩٩٦، ٢٠١١ گۆڕانكاری و دەستكاری دەستوورەكەیان كردووە، هیچ گرفتێكیشیان لەو دەستكاریكردنانە نەبووە ، بە پێچەوانەوە، كاری باشیان كردووە، بەپێی قۆناخەكانیان گونجاندوویانە.
توركیا، مستەفا كەمال بە دەستووری ساڵی ١٩٢١ رازی نەبوو، ساڵی ١٩٢٤ دەستوورێكی نوێی بۆ توركیا دانا، بە پشتبەستن بەو دەستوورەی عوسمانییەكان كە لە ساڵی ١٨٧٦ دایاننابوو. بەڵام ئەم دەستوورەی لە ٤/٤/١٩٢٤ دایاننابوو، كە لە ١٠٥ مادە پێكهاتبوو، بڕیاری لەسەر درابوو، چەندین جاری تر گۆڕانكارییان بەسەردا هێناوەو دەستكارییان كردووە، بۆنموونە: لە ١٠/٤/١٩٢٨ مادەی ٢-١٦، ٢٦-٣٨، گۆڕانكارییان بەسەردا هێناوە. هەروەها لە ١٠/١٢/١٩٣١ و، سەرەتای ساڵی ١٩٣٤ و ، ساڵی ١٩٣٧ و ساڵی ١٩٤٥ و ئینجا ئەو دەستوورە مایەوە تا ساڵی ١٩٦١ ، ئەگەرچی مستەفا كەمال ئەتاتورك لە ساڵی ١٩٣٨ مردووە.
دانیمارك یەكەم دەستووری خۆی لە ساڵی ١٨٤٩ داڕشتووە.لە ٢٥/٥/١٨٤٩ كۆمەڵەی دەستووری دەستووری نوێ بڕیاری لەسەر داوەو ، لە ٥/٦/١٨٤٩ فریدریكی حەوتەم واژۆی لەسەر كردووە. لەوكاتەوە، تا راپرسییەكەی ساڵی ٢٠٠٩ چەندین جار دەسكاری كراوەو گۆڕانكارییان تێیدا كردووە!. ئایا ئەم هەموو گۆڕانكاری و دەستكاریكردنانە هەڵەیە، یان چوونە پێشی گەلە، كە داخوازییەكانیان زۆرترو فراوانتر دەبێت؟!.
نەرویژ ساڵی ١٨١٤ دەستووری بۆ خۆی داڕشتووە، تا ساڵی ٢٠١٤ چەندین جارگۆڕانكاری و دەستكاری كردووە.
فەڕەنسا ، لە ساڵی داننان بە مافەكانی مرۆڤەوە تا تەموزی ٢٠٠٨ بە چەندین قۆناخی پڕ لە وەرچەرخان تێپەڕیوەو، گۆڕانكاری بەردەوامی تێدا كراوە.
میسر یەكەمین دەستووری خۆی لە ساڵی ١٩٢٣ داناوەو لە ساڵانی ١٩٣٥، ١٩٥٦، ١٩٥٨، ١٩٦٤، ١٩٧١، ١٩٨٠، ٢٠٠٥، ٢٠٠٧، ٢- ٢٠١٢، ٢٠١٤ گۆڕانكاری جدی تێدا كراوەو دەستكارییان كردووە!.
ئەو ئەمریكایەی كاك فارووق شانازی بە دەستوورەكەیەوە دەكات و وەك نموونەیەك هێناویەتییەوە، دەستووری ئەمریكا لە ٧/٩/١٧٧٨ دانراوە، كەچی لە ٢٥/٩/١٧٨٩ دەستكاری كراوەو لە ١٥/١٢/١٧٩١ دەستكاریكردنەكە جێگیركراوەو بڕیاری كۆتایی لەسەر دراوە. جگە لە ساڵی ١٧٩١ چەندین گۆڕانكاری و دەستكاریكردنی دیكەش كراوە بۆ نموونە:
لە ٤/٥/١٧٩٤ پێشنیاری دەستكاریكردنی دەستوورەكە كرا، لە ٧/٢/١٧٩٥   جێبەجێكرا!. هەروەها لە ٩/١٢/١٨٠٣پێشنیاری گۆڕانكاری و دەستكاریكردنی دەستوورەكە كرا، لە ٢٧/٧/١٨٠٤ جێبەجێكرا !. هەروەها بەردەوام گۆڕانكاری و دەستكاریكردنی دەستووری ئەمریكی كراوە ، بۆ نموونە لە ساڵانی :    ١٨٦٥ ، ١٨٦٨، ١٨٧٠ ، ١٩١٣، ١٩١٩ ، ١٩٢٠، ١٩٣٣، ١١٩٥١، ١٩٦١ ، ١٩٦٤، ١٩٦٧، ١٩٧١ ، ١٩٩٢ . كەچی من تێنەگەیشتم كاك فاروق چۆن پێیوایە دەستووری ئەمریكی لەوكاتەوەی نووسراوەتەوە تا ئەمڕۆ هەر كاری خۆی كردووەو دەیكات. تۆ بڵێی ئاگای لەم هەموو گۆڕانكاری و دەستكاریكردنانە نەبووبێت؟!.
ئەردەن لە ساڵی ١٩٥٢ خاوەنی دەستووری خۆیەتی، تا ئێستا سێ(٣) جار گۆڕانكاری بەسەردا هێناوە. ئيترجەزائیرو تونس و دەیان و بگرە سەدان وڵاتی دیكە، هەر هەموویان پێ بەپێی داخوازییەكانی ژیان و پێداویستییەكانیان دەستكاری دەستووری خۆیان كردووەو بەردەوامیش دەیكەن.
كاك فاروق پرسیاری ئەوە دەكات، كێ ئەو دەستوورە دەنووسێتەوە، ئەم پرسیارە زۆر پێویستە، وەڵامی دروست بۆ ئەو پێداویستییە ئەوەیە، كاك فاروق دەستنیشانی رێوشوێن و دەستنیشانی ئەو میكانیزم و ئەو كەسانەشی بكردبا كە پێویستە لە نووسینەوەو داڕشتنەوەی دەستووردا بەشدار بن. بەڵام نەك هەر ئەمەی نەكردووە، بەڵكو كەوتۆتە دژایەتیكردنێكی پڕ لە پەرچە كردار، ئەمەش بۆ زمانی نووسین و زمانی بیركردنەوە، ناگونجێ و باوی نەماوە.
كەم نین ئەو وڵاتانەی بۆ یەكەمین جار دەستووریان تێدا نووسراوەتەوە، پڕ بوونە لە گرفت و كێشەی جۆراو جۆری كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی، هەر لە ئەمریكاوە تا عێراق،هەر لە فەرەنساوە تا توركیا. هەر لەبەر ئەوەشە دەستووری هەموو وڵاتەكان لەنێوان چەند ساڵێكدا گۆڕانكارییەكیان تێدا كردووەو دەستكارییان كردووە. ئێمە نابێ وا بیر بكەینەوە، تا لەم هەرێمە ئایدیۆلۆژیای ئایینی و نەتەوەیی و كۆمۆنیزمی و پۆپۆلیزمی و ...هتد كۆتاییان نەیەت، نابێت دەستوور بنووسینەوە، ئەمە بیركردنەوەیەكی زۆر سەقەتەو كارەساتە نوخبە وا بیر بكاتەوە. ئەوەتا فاروق رەفیق ئاوەهای نووسیوە:(کەشوهەوای گشتی و فەزای گشتی و فەزای مەجازی لە لایەن هێزە ڕیاکتێڤ (ئیرتیجاعی)ی ئیسلامییەوە داگیر کراون، شەپۆلێکی سەلەفییەت و بیڕورای ئیخوانی باڵی بەسەر ژیانی ڕۆحی و کولتووری و ژیانی ڕۆژانەی هاونیشتمانیان لەم هەرێمەدا کێشاوە، کە بوغزێکە، ڕق و کینەیەکە، دژ بە ‌هەڵکردن (تسامح)، دژ بە پێکەوەژیان، دژ بە ئازادییەکان، دژ بە خودی کولتوور و مرۆڤ و تاک و ئازادی و هەر بەهایەکی ژیاری. ئیسلامگەراکان چ فەزایی گشتی و چ فەزای مەجازییان داگیر کردووە کە یەکێک لە بەرەنجامەکانی ئەم داگیرکارییە پووکانەوەی ماناکانی بوون و ژیانە، پووکانەوەی خودی ئازادی و خودی بیرکردنەوەیە، ئابڕووبردنی خودی ژیانە. نووسینەوەی دەستوور لەم کاتەدا بە لەبەرچاوگرتنی هەژموونی ئیسلامگەراکان و شکستی ''ناسیۆنالیزمی کوردی'' و شکستی بەناو ''ڕۆشنبیران''، دەستوورێکی لەو چەشنە دەبێتە بەیاننامەیەک یا ڕەچەتەیەک بۆ شکستەکانی دوایی و دەبێتە کۆت و زنجیرێک لە مل و دەست و قاچی نەوەکانی داهاتوودا، وەک ژەهرێک دەکرێتە خەڵاتی مرۆڤەکانی ئەم وڵاتە و دەبێتە ڕەچەتەیەک بۆ دامەزراندنی '' ئیمارەتێکی ئیسلامی'' لە چەشنی حوکمڕانییەکەی تاڵیبان لە ئەفغانستان و دەوڵەتی تیرۆریستی ئیسلامی لە سووریا و عێراق (داعش) و حوکمرانیی ئیسلامییەکان لە سۆماڵ و سودان (کە ئەمەی دواییان سی ساڵی ویست تا سودانییەکان خۆیان لە ئیخوانەکانی ئەوێ ڕزگار بکەن، ئەگەر ڕزگار کرابن!). باشە ئەگەر دەستوورێك نەبێت هەموو ئایدیۆلۆژیایەك لغاو بكات و ، بنەمایەكی روون نەبێت بۆ پێكەوە ژیان و بۆ گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی ، ئەم وڵاتە چۆن پێشدەكەوێت !. ئەگەر لە ساڵانی دوای ٢٠٠٠   بتوانرابایە دەستوورێك بۆ ئەم هەرێمە بنووسرابایەوە، تا ئێستا لە چەندین بڕگەیدا چەندین دەستكاری دەكراو زۆر باشتر دەبوو، نەك وەك ئێستا كە لەسەر ساجی عەلین.
فەرموو با نوخبە گفتوگۆی قووڵی لەسەر بكات و هەماهەنگیش لەگەڵ پەرلەمان بكات، بۆئەوەی تا بتوانرێ باشترین دەستوور بۆ ئەم قۆناخە دەربچێت، بێگومان دوای چەندین ساڵی دیكە گۆڕانكاریشی تێدا دەكرێتەوە. هەر ئەوەشە رێگا دروستەكە كاك فاروق گیان.