هانس کۆن و شۆڕشی ئەیلول

ئاسۆ ئەمین

2021-09-13 510

لەسەرووبەندی یادکردنەوەی شەست ساڵەی شۆڕڕشی ئەیلول لە باشوری کوردستان، دوای خوێندنەوەی بەشێکی ئەو وتارو نوسینانەی لەم رۆژانە نوسراون و لەکۆربەندەکاندا خرانەروو، بەپێویستم زانی ئەم نوسینە کورتە کە بەشێکی درێژی تێزی ماستەرنامەکەمە لێرەدا بخەمەروو. هۆکارێکی تری نوسینی ئەم وتارە ئەوەیە کەبەداخەوە زۆرێک لەوەی دەنوسرێت و گوێبیستی دەبین لەسەر شۆرش و خەباتی نەتەوەیی و سیاسی لەکوردستان یان پیاهەڵدان و نوسینی بێناوەرک و نازانستی یەو بۆ دڵخۆشکردنی لایەک لەپیناو ئیمتیازو دەستخۆشیەک دەنوسرێت یان بە پێچەوانەوە بەشێوەیەکی بێبەزەییانەو دوور لەهەر میتۆدێکی زانستی دژایەتی دەکرێت لەپێناو رازیکردنی لایەک لەسەر حسابی لایەکەی تر.
دوور لەو دوو جۆر نوسینەی سەرەوە هەوڵ دەدەم لەرێگەی خستنەرووی تیۆرێکی ئەنسرۆپۆلۆجی -سیاسی یەوە، کە فەیلەسوف و ئەنسرۆپۆلۆجیستی ئەمریکی هانس کۆهن خاوەنیەتی، تیشکێک بخەمەسەر شۆڕشی ئەیلول و ناسیۆنالیزمی کوردی، تاوەکو خوێنەر بەرچاو روونتربێت لەوەی چۆن و بەشێوازێکی واقیعیانەتر لەم شۆرشەو هۆکار - ستراکچەر- دەرئەنجامەکانی بروانین.
چۆن دەگەین بەدەرەنجامی واقعی و راستتر ؟
تاوەکو چرکەی ئەم نوسینە مۆدیلی رۆژئاوا لەزۆربەی کایەکانی ژیان و خویندن و تەفسیری شتەکانی ناو کۆمەڵگای ئێمەو کۆمەلگەکانی دەرەوەی رۆژئاوا، مۆدیلی زاڵ و ئەگەر بڵێم هەیمەنەداری رەهایە، رۆژئاواو ئەدەبیات و زانست و میتۆدەکانی، رێنیشاندەری سەرەکی و بێهاوتای تەفسیری ژیانی سیاسی ئێمەی گەلانی دەرەوەی رۆژئاوایە لەئاستە وردو درەشتەکاندا. ئەوان پێوەرو سەنگی مەحەکی باشی و سەرکەوتوی یاخود خراپی و فەشەلی ژیان و حوکمرانی ئێمەی گەلانی نارۆژئاوان. ئەم میتۆدە لەپەیرەو زۆرجار نەک نامانگەیەنێت بەهیچ دەرەنجامیکی زانستی و واقعی، بگرە لەزۆرکایەکانی بەرێوەبردن و ژیانی کۆمەڵایەتی سیاسیماندا کۆمەکمان ناکات بۆ دەرچوون لەو تەنگژەو ئالۆزیانەی رۆژانە بەرۆکمان دەگرێت.
ناسیۆنالیزمی کوردی و شۆرشەکانی، بەتایبەت شۆرشی ئەیلول، گەر بەپێودانگ و دنیابینی یەکی رۆژئاوایانەوە لێی بروانین ئەوەندە کەموکوری و دژیەکی تیایە کە هیچی نەلە بزوتنەوەی ناسیۆنالیزمی دەچێت نە شتێک دەبینین بەناوی شۆرش( ئەمە بۆشۆرشەکانی دواتریش راستە، گولان، نوێ). بۆیە گرنگی و خاڵی هەرەسەرکی دەسپێکی هەر نوسین و لیکۆلینەوەیەک سەبارەت بە ناسیۆنالیزم و شۆرشی گەلانی دەرەوەی رۆژئاوا، لەبەرچاوگرتنی ئەو جیاوازیە ئەنسرۆپۆلۆجیە-کەلتوریە بنەرەتیەیە کە دەبینرێت و هانس کۆهن دەرکی پێکردوە.
هەرچەندە کۆهنیش لەگەل ئەو باوڕەیە کە پێیوایە ناسیۆنالیزم بەشێوەیەکی گشتی بیروباوەرێکی سیاسی یە کە بناغە پێکەوەگرێدراوەکانی کۆمەڵگا مۆدێرنەکانی پێکهێناوە و شەرعیەتی بەوانەش داوە کە بانگەشەی رابەرایەتی و بەریوەبردنی ئەم کۆمەلگایانە دەکەن، بەڵام بەلای ئەوەوە لێکدابڕێنێکی ئەپستمۆلۆجی هەیە لەنیوان ناسیۆنالیزمی مۆدیلی رۆژئاوا و ناسیۆنالیزمی مۆدیلی رۆژهەڵات.
کۆهن، پێیوایە لەرۆژئاوا لەریگەی کۆبونەوەی خەڵکی لەدەوری ئەو دامەزراوە سیاسیانەی کەبنیاتنراون لەسەر پرەنسیپە لیبراڵەکان، مۆدیلیک لەناسیۆنالیزمی مۆدێرن و رۆشنگەر لەدایک بووە، ئەمە لەکاتێکدا لەرۆژهەڵات بەهۆی کۆبونەوەی خەڵکی لەدەوری کەلتوریکی نا دەزگایی و فۆلکلۆرەوە مۆدیلێک لەناسیۆنالیزم بەرهەم هاتوە کە مۆدیلێکی نادیمۆکراتی و کۆنسێرڤاتیڤە.
ناسیۆنالیزم لەهەر کوێیەک بێت ئامانجی ئەوەیە کەلتورێک بپارێیزیت لەهەرەشەی لەناوچون و توانەوەی لەناو کلتورەکانی تر، بەمانایەکی تر ناسیۆنالیزم وەک بزوتنەوەیەکی لۆکالی - سیاسی لەسەر بنچینەی کەلتورێکی دیاریکراو دادەمەزریت تاوەکو گەشەی پێبدات و بیهلێتەوەو بەرەو هەڵکشانی ببات. ئەو گفتوگۆیەی کەنەتەوە ناسیۆنالیزم بەرهەم دێنێت یان بەپێچەوانەوە، ئەوە بابەتیکی دیکەیە و رەنگە بۆئیرە نەتوانرێت زۆری لەسەر بنوسرێت، تەنها ئەوەندە هەیە کەبلێم مۆدێلی ناسیۆنالیزم و شۆرش لەکوردستان کۆپیەکی دەستی سێی چاولێکەری مۆدیلەکانی ناسیۆنالیزمی عەرەب و تورکە، ئەوانیش لەرۆژئاواوە وەریانگرتووە.
ئەوە ی بۆ ئێرە گرنگە ئەوەیە چۆن لەخۆ دوورخستنەوەمان لە مۆدیلە رۆژئاواییەکە، ناسیۆنالیزم و شۆرشی ئەیلول بخوێنینەوە وەک هەڵگیرسێنەری شۆڕشەکانی دیکەی کوردستان لەسەدەی بیستەم کەبەسەدەی ناسیۆنالیزم دەناسرێت لەجیهاندا. لەرووی هەموو ئەو رەهەندە کەلتورییە-فۆلکلۆرییەی کۆمەڵگەی کوردی کەشەرعیەت و شێوەی بەخشی بە ئەیلول و ناسیۆنالیزمی کوردی رەنگە بگەینە دەرەنجامی واقعی و لەهەمانکاتدا کۆتایی بێنین بەو جەدەلە نەبڕاوەی کە هەیە لەستایش یاخود دژوەستانی شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشەکانی دیکەی کوردستان و بزوتنەوەی ناسیۆنالیزمی کوردی بەگشتی.
بەکورتی دەمەوێت بڵێم ئەو میتۆدی بەراوردکاری و خۆبینینەوەی ئێمە لە ئاوێنەو پێودانگە رۆژئاواییەکان بۆ سیاسەت و نەتەوەو ناسیۆنالیزم و شۆرش و چەندین بابەتی تر کەچەندین ساڵە لە ناو نوسین و ئەدەبیات و گوتاری رۆشنبیرانمان دەبینرێت و دووبارەدەکرێتەوە، جگە لە سەفسەتەو جەدەل هیچی لیوە بەرهەم نایەت چونکە لەبنەرەتدا ئەم دوو مۆدیلە هۆکاری درووستبوونیان و ژینگە کۆمەلایەتیەکانیان زۆر لەیەک جیاوازن، ناونانی هاوبەشیش لەشتەکان لەبری ئەوەی کۆمەکمان کەن، زیاتر بەرەو میتۆدی بەراوردکاریمان دەبەن و زیاتر سەرمان لێدەشوێنن.