دەربارەی چەمکی دیمۆکراسی لەخۆرهەڵات.. ژەهری ئاین لەڕێگەی شەربەتی ئازادیەوە
لەزەهنیەتی گشتی مرۆڤی خۆرهەڵاتی بەبەشی زۆری نوخبەو عەوامەوە ( هەڵبەت ئەم بەشەی کە دیمۆکراسی وەک سیستم پەسەندە لایان)، دیموکراسی ئەگەرێک و سیستەمێکی سیاسی گشتگیرو پڕو تەکامولە، کە پێکهاتەو مەرجە بونیادەکانی، خۆی لەخۆیدا ئەگەری گەشەکردن و قبوڵکردنی سیستەمەکە دروست دەکەن. بەواتایەکیتر، لەبەر ئەوەی دیموکراسی سیستەمێکە لە بانگەشەکانی، یەکسانی و ئازادی مرۆڤ ڕوپۆشی دەرەکی و پێناسە گشتیەکەی پێک دێنن، کەوایە لەهەر شوێنێک کۆمەڵی مرۆی بونی هەبو ئەوا دیمۆکراسی دەتوانێ وەک ئەگەرێکی واقعی خۆی دەربخات، ئەم سیستەمە بونی پڕو پێرفێکتی و پێویستی زەروری خۆی بریتین لە فاکتەری بوونەکەی ، سەرجەم فاکتەرەکانی تر پلەی دووەم بەرەو خوارتر وەردەگرن لەم دونیابینیە.
یەکێکی تر لەم فاکتانەی لای زەهنیەتی گشتی خۆرهەڵات شوێنگەیەکی زۆر سێنتڕاڵی داگیرکردوە بریتیە لە دیمۆکراسی وەک ئەگەری چارەسەر بۆ سەرجەم قەیرانە مرۆیەکانی ئەم کۆمەڵگایانە، دیمۆکراسی وەک هەوێنی لە یەک نزیکردنەوە و بە یەکەوە گونجاندنی ئاڕاستەو دونیابینیە جیاوازەکان و بەرهەم هێنانی ئارامی و کۆمەڵگەیەکی هاوسەنگ. واتا دیمۆکراسی ئەم بونیاتەیە، ئەم بنکەو بناخەیە کە فۆڕمی کۆمەڵگای لەسەر دروست دەبێت. لەم ڕوانگەیەدا چیتر دیمۆکراسی بەرهەمی فاکتەرەکانیتر نیە، چیتر ئەگەرێک نیە لە ئەگەرەکان و لە ساتەوەختێک و شوێنێک وەک ئەگەرێک و فۆرمێکی حوکومرانی گەشەی کردبێ.
بێگومان لەم دونیابینیە، چیتر فاکتەرەکانی تر بۆ گەشەکردنء پارێزگاری کردن لەپێکهاتەی بونیادی کارکردەی خۆیان دیمۆکراسی بە پێویستیەک نابینن و بەرهەمی ناهێنن، بەڵکو دیمۆکراسی لەم پیگە باڵایەدایە کە خۆی شێوە و پێگە بە فاکتەرە مرۆیەکانی تر دەبەخشێ، دیموکراسی لەم ڕوانگەیەوە کۆمەڵگا وەک یەکەیەکی مرۆی بەرهەم دێنێت نەوەک خۆی بەرهەمی کۆمەڵگا بێت، یان ئەگەر بەزمانێکی بونگەرایانە بڵێین دیموکراسی لەم ڕوانگەیەدا بونێکە خۆی ئەگەر و مەرجی بونی خۆیەتی، بونی خۆی لەخودی ناوکە پڕو تەکامولەکەی خۆیەوە سەرچاوە دەگرێت و بونێکە پێویستی بە خۆ دروست کردن نیە و بونەکانی تر هیچ کاریگەریەکیان بەسەرەوە نیە.
بەڵام ئەم بونە پڕە هەوڵدەدات لەئاستی ڕوکەشدا کەمێک نێوانی خۆی لەگەڵ بونیادە ئاینیە خۆرهەڵاتیەکە دور بگرێت، بەوەی دەتوانرێت لەمس بکرێت و بونێکی کۆنکریتیانە و مەوجودی هەیە، یاساو ڕێساکانی ڕون و ئاشکرا و یونیڤێرساڵن، ئەوەی کە دێمۆکراسی تەنیا وەهمێک نیە ناوکێکی بەتاڵ نیە بەڵکو پێک هاتەیەکی کۆنکرێت و زیندوی هەیە، یاسا ناوەکیەکانی لەسەر یەک سیستەمی ڕون و لۆژیکیانە کۆد ڕێژکراون.
هەڵبەتە ڕوانگەی پێچەوانەی ئەم دونیا بینیەی سەرەوە کە تێما سەرەکیەکانی کار لەسەر ئەگەری ئەستەم بونی گەشەی دیموکراسی دەکات لەخۆرهەڵات، تەواو دیوی یەک دراوە لەگەڵ دژەکەی خۆی (من مەبەستم نیە لەسەر ئەم ڕوانگەیە قسە بکەم کە دژە دیمۆکراسیە، ڕونە کە زۆری لەسەر نوسراوە). هەردووکیان لەسەر یەک ئەگەر کار دەکەن ئەویش ئەگەری گواستنەوە یان نەگواستنەوەی سیستەمی پڕ و پێرفێکتی دیموکراسیە بۆ خۆرهەڵات.
لێرەدا ئاڕاستەی بیرکردنەوە لە گرفتی کۆمەڵگا خۆرهەڵاتیەکان تەواو بەئاراستەیەکی پێچەواندا دەڕوات و دوو گرفتی سەرەکی پەردە پۆش دەکرێت، ئەویش چیەتی تێگەیشتنی تەواو لە بنەڕەتی ئەخلاقیاتی خۆرهەڵاتی و پایە سەرەکیەکانی و جەبەڕوتە دژە ئینسانیەکەی و گرفتەکانی بەردەم کرانەوەی. هەرەها لەگەڵ چیەتی مۆدێرنە و گەشەکردنی تۆڕە ئالۆزو بەرفراوانەکەی ئەم پرۆسەیە لەمێژوی مرۆڤدا و شکستی لەخۆرهاڵات.
بە سەرنجێکی خێرا لەم ڕوانگە خۆرهەڵاتیە پڕۆدێمۆکراسیە، ئەمە ڕون دەبێتەوە کە دێمۆکراسی لەئاستی یەکەمدا مامەڵەی لەگەڵ بەها هیومانزمیەکاندایە، دەتوانرێت بگوێزرێتەوە و بگشتێنرێت بەسەر تەواوی کۆمەڵگەی مرۆیدا. هەڵبەتە ڕونە ئەم ئەخڵاقیاتە ڕەگێکی قوڵی لە ئەخلاقیاتی دینی چەقیوە و لەسەرەکەی تریشی تەواو بەرهەمی ئەخلاقیاتی مەسرەفگەرای خۆرهەڵاتیە کە دەکرێت تەواوی سیستەمە فکری و ئەخلاقی و سیاسیەکانیش بەهەمان شێوەی کاڵاکان بگوازرێنەوە و مەسرەف بکرێن بەبێ ئەوەی کەمترین گرفت دروست ببێ.هەروەک چۆن دەکرێت شار لەپێکهاتە فۆڕمیە مۆدێرنەکەی بگوێزرێتەوە بۆ نێو کۆمەڵگاو ئەخلاقیاتی بەر لە شارو پێشکەوتوترین کەلووپەلە مۆدێرنەکانیش بەهەمان شێوە بۆ نێو کۆمەڵگەی بەر لە مۆدێرنە، ئەوا دیموکراسیش دەکرێت بەهەمان شێوە هاوردە و ئەزموون بکرێت.
یەکێک لەم ئایدیا تراژیکۆمیدیانەی کە وەک فاکت چەسپیوە لە ئەخلاقیاتی خۆرهەڵاتی ( بەتایبەت کۆمەڵگای کوردی) ڕوانینە بۆ دێمۆکراسی وەک باشترین چارەسەری بەردەست، لەکاتێکا دیمۆکراسی خۆی بەرهەمی کێشە و گرفتە، داکەوتەیەکە لە ململانێی بنجبەستووی چینە هەرە باڵادەستەکانی کۆمەڵگەی سەدەکانی ناوەڕاستی ئەوروپا. (هەڵبەت لێرە مەبەستمان نیە بچینە سەر دێمۆکرسی یۆنانی کە تایپێکی تەواو جیاوازە). واتا دیموکراسی هەرگیز وەک چارەسەر و ڕێکخستنێکی تری کۆمەڵگا نەبووە، بەڵکو تەواو بەپێچەوانەکەی دیموکراسی بریتیە لەخودی کێشەکە لە فۆڕمێکی تردا، بریتیە لە بەردەوامی پێدان و درێژکردنەوەی گرفتە سەرەکیەکە، بریتیە لەوەستان و هیچ نەکردن.
دیموکراسی هەرگیز لەمێژوی گەشەکردن و باڵادەستی خۆی ئامانجی بەلایەکدا خستنی گرفتە مرۆیەکان نەبووە، هەرگیزیش هەڵوێستی ڕادیکاڵ نەبووە لە دژی ڕوانگە ئەنتی هیومانزمیەکان. بەردەسترین بەڵگەش دیمۆکراسی لیبڕالیزمە ( لە ئێستایە بەربڵاوترینە ) کە بریتیە یەکسانی لە دەرفەتی کار و خاوەنداری تایبەت. دەکرێت لێرەدا کەسانێک رەخنەی ئەوە بگرن کە دیموکراسی بریتیە لە تۆڕێکی زۆر لەمە ئالۆزترو ڕستێک لەماف و ئازادیە ئینسانیەکانیش دەگرێتەوە، لە شێوەی مافەکانی مرۆف، حوکمی یاسا و ئازادیە مەدەنیەکانی لەشێوەی ئازادی ڕادەربڕین و فکری و ئەخلاقی و سیاسی و بەشداریکردن و زۆری تر. بەڵام سەرنجێکی خێرا ئەمە ڕون دەکاتەوە کە ئەمانە هیچیان بەرهەمی ڕاستەوخۆی دیمۆکراسی نین، بە پێچەوانەوە هەریەک لەم مافانە بەشداریەکی ڕاستەوخۆ و مێژویەکی دورودرێژی تایبەت بەخۆی هەیە لەلایەن کۆمەڵگا مرۆیە جیاجیاکاندا لە چەسپاندن و گەشەکردنیاندا.
دیموکراسی وەک چەمکێکی سیاسی کەمترین بەشداری و مێژویەکی کورتریشی هەیە. لێرەدا دوبارە ڕوبەڕوی ئەمە دەبینەوە کە گوایە چەمکی دێمۆکراسی بریتیە لە چەترێک بۆ گشت ماف و ئازادیە مرۆییەکان، بەڵام دێمۆکراسی هەرگیز بەیەک پاکێج نەگەشەی کردوە نە هیچ نمونەیەکی مۆدێرنمان بەردەستە کە ئەمە بسەلمێنێت.
مێژوی دیموکراسی مۆدێرن لەسەدەی نۆزدەهەم پشتراستی ئەمە دەکاتەوە کە دێمۆکراسی تەنها بریتی بووە لە پاراستنی مافی خاوەنداریەتی تایبەت، تەواو بەپێچەوانەی بانگەشەی پڕۆ دێمۆکراسیەکانی خۆرهەڵات، خەباتی ئازادی ڕاستەقینەی کۆمەڵگاکان لەبەرەبەیانی مۆدێرنەدا تەواو بریتی بوە لە بەرەنگاربونەوەی ئەم جۆرە دێمۆکراسیە و سەرجەم ئازادیە فکری و سیاسی و مەدەنیەکانیش بەرهەمی تێپەڕاندنی ئەم فکرو تێڕوانینەیە.
هەڵبەتە ڕوونە ئەدەبیاتی فکری هاوچەرخی خۆرئاوا زۆر دەوڵەمەند و بەرفراونە دەربارەی چەمکی دیموکراسی و پرۆسێسی گەشەکردنەکەی، کەم بیرمەندو قوتابخانەی فکری هەیە کاری لەسەرنەکردبێت و هەڵبەت لە مارکسیزمیشدا دەگات بە دوا ترۆپکی ڕادیکاڵ بوونی خۆی.
بەڵام تایبەت بە دونیایی فکری خۆرهەڵات ئەم پرسیارە زیاتر و زیاتر خۆی دەردەخات، هۆکار چیە دیمۆکراسی خۆی وەک شا وەڵام و چارەسەر دەردەخات بۆ سەرجەم قەیرانە فکری و مرۆیەکانی خۆرهەڵات، لەکاتێکدا خۆی لێکەوتەی قەیرانەکانە و هەرگیزیش وەڵامێک نەبوە بۆ گرفتە فکری و مرۆیەکان؟ بۆچی دیمۆکراسی وەک سیستەمێکی سیاسی گونجاو دەخرێتە ڕو کە گوایە باوەڕبون بە ئازادیە ئینسانیەکان و ئیرادەکەی رەگەزی سەرەکی سیستەمەکەن، بەڵام دەتوانێت بژێت و هەڵبکات لەگەڵ ئەخلاقیاتی خۆرهەڵات و بەبێ دروست کردنی کەمترین گومان و پرسیار لەسەر ئەم ئەخلاقیاتە باڵادەستەی کە تاسەر ئیسقان دژی مرۆڤ و ئیرادەکەیەتی و دژی هەر هەنگاوێکی کرانەوەیە بەڕوی تەواوی ئەدەبیاتی فکری مرۆڤدا؟ چۆن چۆنی یەکسانی و ئازادی بەبێ گرفت دەتوانێت لەگەڵ کۆیلەیی و سەرکوتکاری هاوشانی یەکتر باڵادەست بن ؟
وەڵامێکی ڕون و تیۆرەیەکی گشتگیر لەم ڕوەوە بۆ ئەم پرسیارە بونی نیە لە ئیستادا لە جیهانی فکری خۆرهاڵات( هەڵبەتە کارە تیۆریەکانی بەختیار عەلی نابی لەبیر بکرێن کە هەوڵی فکری زۆر گرنگن، بەڵام ئیمە لێرە دەرفەتمان نیە لەسەری بدوێین). هەر جۆرە هەوڵێک بۆ کەمێک نزیک بونەوە لەم پرسیارە بەرەو جۆرە تێگەیشتنێک دەمانبات کە زۆر پارادۆکسیکال خۆی دەردەخات( تا ئەندازەیەکیش کەمێک کۆمێدی). تێگەیشتنە پارادۆکسیکالەکەش بەم جۆرەیە: زۆرباشە کە دیمۆکراسی بریتیە لە ڕێزگرتن لە ئیرادەی ئینسانەکانو ئازادی و یەکسانی لەدەرفەت، کەوایە دیمۆکراسی بۆ کۆمەڵگای خۆرهەڵاتی باشترین هەڵبژاردەیە بەوەی ئێمە ئەم دەرفەتەمان دەبێت بە ئیرادەی ئازادەوە ئازادی خۆمان رەت بکەینەوە!!. لە ڕێگای ئیرادەی ئازادمانەوە دەتوانین ئەخلاقیاتی کۆیلەی و سەرکوتکاری خۆرهەڵاتی هەڵبژێرین.
لەم ڕێگایەشەوە سوبێکتێکی نوێ لەدایک دەبێت کە تەواو هۆشیارە بەوەی ئیرادەی خۆی ڕەتداوەتەوە و دەرەنجام پێی ناوەتەوە نێو نەزمی کۆمەڵگا. واتا ئەگەر پێشتر مرۆڤ ئیرادەکەی لەدەست خودی خۆی نەبو، هێزێکی باڵاو سەروی خۆی ئەم چارەنوسەی بۆ دیاری کردبێت، ئەوا ئیستا لەسایەی دیموکراسی ئەم چانسەی هەیە چارەنوسی خۆی بەدەستی خۆی دیاری بکات کە بریتیە لە هەڵگرتنەوەی هەمان گەراشی ئەخلاقیاتی خۆرهەڵاتی بەڵام بە ئیرادەیەکی تەواو ئازادەوە(هەڵبەتە ڕونە ئەم ئیرادەی ئازادیە ساختەیە بەڵام ئیرە شوێنی ئەم گفتوگۆیە نیە). لەبەر ئەوەی پڕۆ دیمۆکراسیەکانی خۆرهەڵات ئارگیۆمینتی لۆجیکیانە ناخەنە بەردەست کە چۆن و بە چی شێوە گۆڕانکاریەکی هێندە خێراو پەرجوئاسا لەماوەیەکی زەمەنی هێندە کورت، تەواوی ئەخڵاقیاتی خۆرهەڵاتی کە لەتۆڕێکی چری کۆنتڕۆل، دسپڵین، سەرکوتکردن، رەتکردنەوە و ڕەتدانەوەی هەر نوێگەریەک، دژە تاکگەری و لەمرۆڤ خستن و بەهیچکردنی ئینسان و ئەفزەلیەتی مردن بەسەر ژیان بیناکراوە، تەواو خۆی ڕەت دەداتەوە و باوەش بۆ سەرجەم بەها دژو پێچەوانەکانی دەکاتەوە!. بۆیە لەبارودۆخێکی وادا تێگەیشنە پارادۆکسیکاڵەکە دەبێتە باشترین وەڵام بۆ بانگەشەکەیان.
لەدەرەنجام دەگەین بەو باوەڕەی ئەگەر دێمۆکراسی خۆرهەڵاتی ئەم ڕوپۆشە بەتاڵە نەبێت کە فۆڕمێکی جوان دەبەخشێتە ئەخلاقیاتی دژە ئینسانی خۆرهەڵاتی ئەوا بەهیچ شێوەیەک نە شوێنی دەبێتەوە لە دونیای ئەم ئەخلاقیاتە نە دەتوانرێت پێناسەش بکرێت، ( ڕەنگە لێرەدا ئەگەر ئاماژە بکرێت بە بارودۆخی ئەخلاقیاتی پەناهەندەکانی نەتەوە خۆرهەڵاتیەکان لە ئەوروپا و وڵاتانی خۆرئاوا نمونەیەکی باش بێت بۆ ڕونکردنەوەی ئەمەی لەسەرەوە باسمان کرد،کە چۆن مرۆڤ ئیرادەی ئازادی خۆی ڕەت دەداتەوە لە ژینگەیەکی ئازادا، پەناهەندەی کۆمەڵگە خۆرهەڵاتیەکان دوای زەمەنێکی نزیک بە نیو سەدە ژیان لە ژینگەی ئازادی خۆرئاوا کەچی تائیستاش پابەندیان بە ئەخلاقیاتی دیسپلینکارو دژە ئینسانی خۆرهەڵاتی پابەندیەکی زۆر بەهێزو چرە، بە ئیرادەی ئازادەوە تەواوی ئازادی ئینسانی خۆیان ڕەت دەدەنەوە و سیستەمی لیبرال دێمۆکراسیش بە گونجاوترین سیستەم دەزانن بۆ ڕاگرتنی ئەم هاوسەنگیە پارادۆکسیکاڵە)
ئالێرەدایە فێڵی دیموکراسیخوازانی کۆمەڵگا خۆرهەڵاتیەکان ئاشکرا دەبێت، ئەوانە کە شەو و ڕۆژیان ناوەتە سەر یەک و سەرجەم قەیرانی ئەم کۆمەڵگایانە بۆ نەبونی دیمۆکراسی دەگەڕێننەوە، بەهەرجۆرێک بێت دەیانەوێت مەرجەع و سەرچاوەیەکیتر بۆ ئەم سوبێکتە خۆرهەڵاتیە بدۆزنەوە پێش ئەوەی بکەوێتە گومان کردن لەسەرچاوەی سەرەکی سوبێکتی خۆی، ڕێبگرن لە ئەگەری ئەوەی پرسیاری ڕادیکاڵ بێنێتە پێشەوە و ئەگەر و دەرفەتی تر بدۆزێتەوە بۆ ڕزگار بوون لەو کایە ڕەمزیەیی خراوەتە نێوی.
بەم جۆرە دێمۆکراسی لە خۆرهەڵات دەبێتە ئەو پینەیە کە دڕاویەکە دەشارێتەوە، دەبێتەوە ئەو بتە ئەزەلیەی کە کۆمەڵگا لەسەری کڕ دەکەوێت و بەها ئەزەلیەکانی زایتر و زیاتر پیادا دادەچەسپێنێت، دەبێت بەم ڕوپۆشە پۆڵاینیەی ئەخڵاقی باو کە هیچ رەخنەیەکی ڕادیکاڵ کاری تیا نەکات، بەم دەردو ئافاتەی کە ژیانی هەرچی ئەگەر و توانای جیاواز و ئەگەری گۆڕانکاریە لەیەکەمین دەرفەت لەگۆڕ دەنێت.
واتا کۆمەڵگایەکی دەرە پرسیار بونیات دەنێ کە وەڵامی کۆتای خۆی دابێتەوە و توانای پرسیارکردنی تێدا نەمابێ، بەکورتی دەکرێ بڵێین دیمووکراسی لەم دونیابینیەی ئەخلاقیاتی خۆرهەڵاتی هەمان خودای ئاینیە ئاسمانیەکانە جارێکی تر خۆی وەک وەڵام دەردەخات. بەڵام ئەمجارە لەبەرگێکی کۆنکرێتی تر و لۆژیکێکی دیکە، واتا جارێکیتر ئاین لەبەرگێکی جیاوازدا، جارێکیکە مەست بوون بە ئەفسوونی ئاین و بینینی کۆمەڵگای مرۆی وەک یەکەیەکی گشتگیرو بێ ناکۆکی، بێ درز وکەلێن و هێڵێکی ڕاست و یەک ئاڕاستە کە لەبەر لەزەتی مەستبوونەکەی ئامادەنیە دەسبەرداری یەقینی خۆی بێ، جارێکی کە ئاین ژەهری خۆیمان دەرخوارد دەدات، لەڕێگەی شەربەتی دیموکراسیەوە.