دۆستێکی نزیکی ماڵی باپیرم هەبوو پیاوێکی زۆر قسەخوش و قۆشمە و لەبەردڵانبوو. تا ماوەیەکی زۆر وامئەزانی خاڵمە، تێکەڵەیەکی سەیر بوو لە جوتیار و جامباز و قومارچی.... هتد، هەژاریش بوو. کوڕیکی هەبوو تازە هەڵئەچوو زۆربەی کات لە گەڵیدا بوو. جا هەندێک کات کە قسەیەکی ئەکرد کوڕەکەی هاواری لێ هەلئەسا (ئای لەو درۆیە) باوکێشی بە پێکەنینەوە ئەیگووت ( لەوەتەی ئەم هەتیوە گەورە بووە ناتوانم درۆیەکیش بۆ خۆم بکەم). پیـم وایە ئەوانە ی بە عەقڵییەتی مەلای گوندی جاران مامەڵە ئەکەن بە گشتی توشی هەمان کێشە بوون لە گەڵ تەکنەلۆجیای زانیاری و ئەنتەرنێت و گوگڵ و مۆشتەقاتەکانیان. عەرەبێش دەڵێن (الامتال تضرب و لا تقاس)، بۆیە کە دەڵێم مەلای گوند مەبەستم هەموو مەلاکانی گوندەکانی کوردستانی جاران نیە و رێزێکی بێ پایانم بۆ ئەوانە هەیە کە خزمەتێکی مەزنیان بە کولتور و زمان و وێژەی ئێمە کردووە. بەڵکو مەبەستم ئەو دۆخەیە کە لە گونددا تاکە خوێندەوار و شەرعزان هەر مەلا خۆی بووە و هێچ رێگایەک نەبووە بۆ دڵنیا بوون لە راستی و درووستی قسە و فەتواکانی.
لە ئیستادا هەندێ مەلا و سکۆڵاری ئاینیی و هەتا ئەکادیمی و خەڵکی پسپۆڕ لە بوارە جیاوازەکاندا بە هەمان عەقلیەت مامەڵە ئەکەن و پێیان وایە هەر چییەک بڵێن ئیتر کەس ناکارێت لە راستی و دروستی بکۆڵێتەوە.
نمونەی بەردەستیشم پوستێکی کاک مەسعود عەبدولخالق جالاکوانی سیاسی و ئەندامی بۆردی ستاندارد لە ووڵامی زنجیرە گوتارێکی کاوە مەحمودی سکرتێری حیزبی شیوعی کوردستان. کە پۆستێکی کاڵوکرچە لە رووی زمان و ناوەڕۆکەوە لە لاپەڕەی خۆی لە فەیسبوک بڵاوی کردۆتەوە دەرباری جیاکردنەوەی ئاین لە دەوڵەت کە کاوە لە وتارەکانیدا بەرگری لێ کردووە. کاک مەسعود وەک نەرێتی باو کە زۆربەی بەریگریکارانی ئیسلامی سیاسی پەیڕەوی ئەکەن وڵامەکەی بە چەند تێرم و دەستەوآژەیەکی ئاینی ناڕوون دەست پێکردووە بێ ئەوەی هێچ روونکردنەوەیەکیان لەسەر بدات. ئاماژە بە جیاوازی نێوان ئاین و فقهی ئاین ئەکات و ئەوەندە ئەڵی کە فقهی ئاین تێگەیشتنی مرۆڤە بۆ ئاین وراست وهەڵە هەڵئەگرێ. ناشلێت ئەمە چون و چ پەیوەندیەکی بە رۆڵی ئاین لە دەوڵەتدا هەیە!
ئەوجا دیتە سەر ئەوەی هەندیك نمونە ئەهێنێتەوە لە سەر کەسایەتی ئەو بیرمەند وسیاسیانەی بەرگریان لە جیاکردنەوەی ئاین لە سیاسەت کردووە. لە پەرەگرافێکی گوتارەکەیدا کاک مەسعود نوسیویەتی(له مێژوودا ئه‌وانه‌ی ته‌قه‌لای لێكجیاكردنه‌وه‌ی ئاین وسیاسه‌تیان كردوه هه‌رده‌م :1- دژی ئازادی بووینه 2- له‌خزمه‌ت سته‌مكاربووینه3- مونه‌زیری داگیركه‌ر بووینه..ەمێژوودا یەكەم زانا كە هەوڵی جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەتی داوە سینكا(4-65م) ڕاوێژكارو ومامۆستای دیكتاتۆر (نه‌روین)بوو ،هەم مونەزیری داگیركاریەكانیش بوە هه‌م له‌خزمه‌تی سته‌مكار بوه، بەهەمان شێوە (هركلیت) دژبە بنەمای ئازادی و دیموكراسی بوە،ئه‌رستۆ له‌خزمه‌تی فیلیپی باوكی ئه‌سكه‌نده‌ر بوو ، زینۆن بۆ پاپای ئەسینا،ماركۆس ئۆلیتۆس بە نۆكەری ئیمپراتۆر بە ناوبانگ بوو..تا ده‌گاته میكافیلی و ،ئەوانە بە (ستۆیلی-ماستاوچی ) ناوزەد دەكران ،یان جاریش وایە پێیان ووتراوە(لووكی).
بەلام پێمان ناڵێت سینکا کە لە (٤-٦٥) زایینی ژیاوە چۆن یەکەم کەسە ئەم هەوڵەی دابێت بە مەرجێک پاشتر کاک مەسعود ناوی ئەرستۆشی خستۆتە لیستەکەوە کە لە (٣٨٤ – ٣٢٢) بەر لە زایین ژیاوە؟!!
بە هەرحاڵ سینیکا کە یەکەم ناوە لە لیستی دژبەرانی ئاوێتە بوونی ئاین و سیاسەت، بەو گوتەیە بە ناوبانگە کە دەڵێ (ئاین لای عەوام راستیە و لای زیرەکەکان ساختەیە و لای دەستەڵاتداران کەرەستەیەکی سودبەخشە) ئیتر نازانم ئەم کابرایە کە لە خزمەتی ستەمکاریی نیرۆ یا نیرۆن (نەک نەروین) دا بووە و بڕوای بە سودبەخشی ئاین هەیە بۆ دەستەڵاتداران چۆن؟ و کەی؟ و لە کوێ؟ داوای جیاکردنەوەی ئاینی لە سیاسەت کردووە. زۆڕ گەرام بەڵام لە هێچ شوێنێک ئاماژەیەکم نەدیت بۆ ئەوەی سینکا داوایەکی وای کردبێت. ئەگەر بکرێت کاک مەسعود ئاماژە بەو سەرچاوەیە بدات کە پشتی پی بەستووە.
بڕوانە ئەم بەستەرە: http://senecas opinion on religion - Search (bing.com)
دوا کەسیش لە لیستەکەی کاک مەسعود مەکاڤیللیە. زۆر گەرام لە بۆچوونی مەکاڤیللی لە سەر ئاین و هەموو ئەوانەی دەستمکەوتن ئەمانە بوون: مەکاڤیلی دژی کلیسا و قەشەکان بوو بەڵام دژە ئاین نەبوو، بە پێچەوانەوە پێی وابوو ئاین پێویستە نەک تەنها بۆ ژیانی کۆمەڵایەتی کۆمەڵکا بەلكو بۆ تەندروستی دەوڵەتیش. ئاین پێویستە بەشیک بێت لە دەوڵەت بە هۆی ئەو توانایەی لە ناخیدایە بۆ کاریگەری خستنە سەر تاک و کۆمەڵگا و ژیانی گشتی و سیاسی. ئاین هەرگیز لای مەکاڤیللی ئامانج نەبووە لە خۆیدا، بەڵکو وەک کەرستەیەکی سیاسی چاوی لێکردووە کە پێویستە میر بەکاریبهێنێت لە ململانێی دەستەڵاتدا و ئامۆژگاری میر ئەکات کە هەتا ئەگەر بڕواشی بە ئاین نەبێت، وا نیشانبدات کە بڕوادارە. ئیتر نازانم مەکاڤیللی لە کوێی سیاسەتی جیاکردنەوەی ئاینە لە دەوڵەت. بۆ زانیاری زیاتر بڕواننە ئەم بەستەرە :
http://(17) Machiavelli's views on Religion | Nitish Yadav - Academia.edu
ببورن ناوەکانی لیستەکەی کاک مەسعود زۆرن و نەمتوانی مینەی هەمویان بکەم بۆیە ئەوانیتر لێئەگەڕێم بۆ خوێنەران خۆیان.
پەرەگرافێکی تری پۆستەکەی کاک مەسعود ئەمەیە: (له ئێستادا هیچ ده‌ستورێكی جیهان نه‌ماوه ماده‌یه‌كی تایبه‌تی ته‌رخان نه‌كردبێ بۆ ئاین (جگه له كۆریای سه‌روو وڤیتنام و لاوس ..)،هه‌ندێكیان بە ناوی (اللە)دەستی پیكردوە,لەوانە:(دەستوری ئوسترالیاو ئەلمانیاو ئۆكرانیاوئەرجەنتین وئەكوادۆروبپیرۆ وهندو پاراگوای وپۆلەنداوپۆلیڤیاو خوارووی ئەفریقاو سویسراو گانا وفنزویلاو كوستاریكا وكۆلۆمبیاو هندۆراس) , بەشێكی تر لەمادەكانی ناوەوە ناوی خوداو ئاینیان هێناوە ,لەوانە : ئەلمانیا مادەی(56) ,ئیتالیا مادەی 8 , دانیمارك مادەی (67) ،یونان هەردوو مادەی (1)و(47)، نەرویج: مادەی 16)، شیلی مادەی 19 , هند مادەی(60) , كۆلۆمپیا مادەی (54) و(192), سوید مادە(4)، ، كورسیكا: مادە(66)، سلفادور: مادە(12)، اسبانیا: مادە(16)، برتغال: مادە(41)، باركوای: مادە(3)، أرجنتین: مادە(2)و(97)،...لەهەموان سەرنج ڕاكیش تر لەدەستوری (بەنین) سوێند بەخواو (روحی پیشینان -مادەی 53)دەخوا كە گوزارشە لە فلسفەی (تناسخ الارواح)
سەرەتا بە لەبەرچاوگرتنی رۆڵی ئاین بە هەردوو ئاراستەی ئەرێنی و نەرێنی لە سەر مرۆڤایەتی بە گشتی، ناوهێنانی ئایین لە دەستوری هەر وڵاتێکدا شتێکی ئاساییە و نائاسییە ئەگەر نەبێت. بەلام تەنها ناوهێنانی واتای ئەوە نیە ئاین رۆڵی هەیە لە دەوڵەتداریدا، جونکە هەتا ئەگەر قەدەغەشی بکەیت پێویستە ناوی بەریت. خاڵێکی تر کە کاک مەسعود بە گرنگیەوە ئاماژەی پێداوە دەستپێکردنی دەستوری وڵاتان بە ناوی ( الله) و وڵاتگەلێکی زۆری ژماردووە. منیش چەند ولاتێکم هەڵبژارد و گەڕام بە داوای دەستورەکانیاندا.
بۆ نمونە دەستوری هیند بەم پەرەگرافە دەست پێ ئەکات
PREAMBLE
WE, THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to constitute India into a 1 [SOVEREIGN SOCIALIST SECULAR DEMOCRATIC REPUBLIC] and to secure to all its citizens:
بە واتای
دەستپێک: ئیمەی گەلی هیند بە بڕواوە بڕیارمان دا هیند بکەین بە (کۆمارێکی سەروەری سۆشیالیستی سیکولاری دیموکراسی ) و زامنکردنی ئەمانە بۆ هەموو هاوڵاتیانی......
ئیتر نازانم ناوی اللە لە کوێ هاتووە؟؟؟
بڕوانن ئەم بەستەرانە : http://E-2358-1949-0000-109779.pdf (egazette.nic.in)
http:// https://www.ymsafer.com/the-constitution-of-india-in-Arabic
وڵاتێکی تر لە لیستەکەدا باشوری ئەفریقیایە کە دەستوەرەکەی بەم تێکستە دەست پێ ئەکات:
PREAMBLE
We, the people of South Africa, Recognise the injustices of our past; Honour those who suffered for justice and freedom in our land; Respect those who have worked to build and develop our country; and Believe that South Africa belongs to all who live in it, united in our diversity.
بە واتای،
دەستپێک
ئێمە گەلی باشوری ئەفریقیا، دان بە رابردوی بیدادیمان ئەنێن و یادی ئەوانە بەرز رادەگرین کە سەختیان جەشت لە پێناو دادوەری و ئازادی وڵاتەکەمان و رێز لەوانە دەگرین کە رەنجیان کێشا بۆ بنیاتنان و پێشخستنی وڵاتەکەمان و بڕوامان وایە کە باشوری ئەفریقیا ماڵی هەموو ئەوانەیە کە تیا ئەژین، بە یەکگرتووی سەرباری جیاوزیمان.
جارێکی تر هەمان پرسیار، کوا زیکری (اللە)؟
بۆ ئەوانی تریش خۆتان سەرپشک بن.
هەر لە هەمان پەرەگرافدا کاک مەسعود ئاماژەی بە هەندێک مادەی دەستوری ئەو ولاتانە داوە کە ناوی خودا و ئاینیان هێناوە. منیش جەند نمونەیەکم هەڵىژارد و گەڕام بە دوایاندا لە دەستوری ئەو وڵاتانە. بۆ نمونە ئاماژە بە مادە ٤ی دەستوری سوید ئەکات.
Article 4 [Role of Parliament] (1) The Parliament is the foremost representative of the people. (2) The Parliament enacts the laws, determines State taxes and decides how State funds are employed.
بە واتای: مادەی ٤ رؤڵئ پەرلەمان: ١- پەرلەمان لەپێشترین نوینەری گەلە. ٢- پەرلەمان یاسا دائەنێت، بڕیار لەسەر باجەکان و جونیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی دەوڵەت ئەدات.
ئەرێ گەلۆ ناوی خواتان لێ دیارە؟؟
هەروەها ئاماژە بە مادی ٨ی دەستوری ئیتالیا ئەکات. با بزانین جێە؟
Article 8 [Religion] (1) All religious denominations shall be equally free before the law. (2) Religious denominations other than Catholic shall have the right to organize themselves according to their own by-laws provided that they are not in conflict with the Italian legal system
بە واتای مادەی ٨ (ئاین) ١- هەموو ئاینەکان لەبەردەم یاسا یەکسانن. ٢- بیروباوەرەێ ئاینی بێجگە لە کاتۆلیک مافی ئەوەیان ئەبێت خۆیان رێکبخەن بەو شیوازەی نەریتی ئاینیان ئەخوازێت بە مەرجێک پێچەوانەی سیستەمی یاسایی ئیتالیا نەبێت.
ئەم مادەیە بۆ رێکخستنی ئاین و ئازادی ئاینیە و وەک هەر بابەتێکی تری کۆمەڵگا ناوی هاتوە و و رێکی خستوە.
بۆ نمونە، لە سیستەمی یاسایی هۆڵەندا لەشفرۆشی رێگا پێدراوە و بە پێی یاسا رێکخراوە. ئایا ناوهێنانی لەشفروشی لە یاسادا مانای پیرۆزکردن و گرنگیپیدانیەتی؟!!!
مادەی ١ و ٤٧ دەستوری گریک بە نمونە ئەهێنێتەوە، ئەمە مادەی ١ی دەستوری گریکە:
Article 1
The form of government of Greece is that of a parliamentary republic.
Popular sovereignty is the foundation of government.
All powers derive from the People and exist for the People and the Nation; they shall be exercised as specified by the Constitution.
مادەی ١
شێوازی حوکمرانی لە گریک کۆماری پەرلەمانیە.
سەروەری گەل بنەمای حوکمڕانیە.
هەموو دەستەڵاتەکان لە گەلەوەیە و لە پێناوی گەلدایە و پێویستە بە پێی دەستور پیادە بکرێن.
جارێکی تر هەمان پرسیار دێتە پێشەوە، لە کویی ئەم مادەیە ناوی خوا و ئاین هاتوە
نموونەکان کە کاک مەسعود ریزیانی کردووە زۆرن و ولامدانەوە و روونکرنەوەی هەمویان کات و وزەیەکی زۆری ئەوێت. بۆیە تەنها ئەم نمونانەی سەرەوەم بنکۆڵکرد.
پرسیارەکەش لێرەدا ئەوەیە ئایا کاک مەسعود بە پشتبەستن بە جی ئەم نمونانەی وەک بەڵگە بۆ قسەکانی هێناوەتەوە؟ ئەگەر نەیزانیبێت ئەوە کارەساتە، ئەگەریش زانیبێتی و بە مەبەست ئەم جاوبەستەکێیە لە خوێنەرانی بکات مانای وایە خەریکە عەوامفریویە . ئەمەش ئەیکات بەو مەلای گوندە کە ووڵامی گوندنشینەکان بە تەلفیق و رێبزەری ئەداتەوە، بەڵام لە سەردەمی تەکنەلۆجیا نوێ و دەست گەیشتن بە داتا و زانیاری تەنها بە کلیکی ماوسێک جیترئەوە کاری کردەنی نیە.
تێبینی پۆستەکەی کاک مەسعود لە پەیجی خۆی لە فیسبووک بەردەستە.