ساڵی (2007)وتارێكی چەند ئەڵقەیم بە ناونیشانی ( بایەخی  سیاسی‌و نەتەوەیی بە دامەزراوەیی كردنی سەرۆكایەتی هەرێم لە سەرۆكی دادپەروەرەوە بۆ سیستمی دادپەروەر) نووسی‌و لە هەفتەنامەی هاوڵاتیدا بڵاوم كردەوە. ئامانج لە نوسینەكە سەرنجڕاكێشان بوو بۆ بایەخ ‌و پێویستی بە دامەزراوەیی كردنی سەرۆكایەتی هەرێم. بانگەشە بوو بۆ گواستنەوە لە سەرۆكی هەرێمەوە بۆ سەرۆكایەتی هەرێم، لە سەرۆكی دادپەروەرەوە بۆ سیستمی دادپەروەر . لە پێناو دەرهێنانی بیركردنەوە و لێكدانەوە و مامەڵە كردنەكان لە بازنە تەسكەكەی‌و هەستیاریە تاكە كەسی ‌و گروپی‌و مێژووییەكانەوە، بۆ فەزای ئازاد‌و كراوەی گشتی‌و دامەزراوەیی.  

ئەم نوسینەش لە سەروبەندی سەرلەنوێ‌ هەوڵەكان بۆ دووبارە هەڵبژاردنەوەیسەرۆك ‌و كاراكردنەوەی سەرۆكایەتی هەرێم، دەچێتە چوار چێوەی هەمان خەم‌و ئامانج‌و یەكتری تەواو دەكەن. بە حوكمی ئەوەش كە كێشەی سەرۆكایەتیش بەشێكی نەدابڕاو‌و رەنگدانەوەی دوو كێشەی گەورەترە لە خۆی، كە ئەوانیش: كێشەكانی ناسیونالیزمی كوردی ‌و حوكمڕانی هەرێمە لەسەر ئاستی كۆی ئەزموونی سیاسی هەرێمی كوردستان لەو چوارچێوەدا تاوتوێمان كردووە. لەم پەیوەندییەشدا لەسەر سێ‌ كێشەی ناسیونالیزمی كوردی وەستاوین، كە ئەوانیش: كێشەی دروستنەبوونی رومزی هاوبەش ‌و بەڕێوەبردنێكی عەقڵانیانەی جیاوازییە نێوخۆییەكان نوێنەرایەتی كردنە. وەك دەركەوتەیەك بۆ ناكۆكی مێژوویی هەناوی ئەم ناسیونالیزمە ‌و لاوازییەكانی‌و دابەشبوونی هەرێم وەك بەرەنجامێكی  شەڕی ناوخۆی نەوەدەكان. لەو قەناعەتە فیكری ‌و سیاسیەشەوە دەست پێدەكەین كە بوونی سەرۆكایەتی هەرێم بە گرنگ دەزانین وە بە بڕوای ئێمە ، تاو‌و توێكردنی حیزبییانە ‌و رۆژنامەوانیانە‌و (تحریچ)یانەش بۆ ئەم پرسە ، نانانگەیەنێت بە هیچ ئاكامێكی دڵخواز‌و چارەسەرێكی دڵخۆشكەر و درێژخایەن و دامەزراوەیی.

كورد و كێشەی لەگەڵا بوونی سەرۆكدا
هەروەك لە وتارەكەی (2007)یشدا ئاماژەمان پێكردبوو، كورد هەر لە سەرەتای سەدەی شانزەهەم ‌و رازیبوونی زۆرینەی میرنشینە كوردیەكانی  ئەو سەردەمە كە زیاتر لە (30) میرنشین بوون، بە چوونە ژێر باڵی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، بە گوێرەی پەیماننامەیەك، كێشەی قبوڵكردنی فەرهەنگی سەرۆك سەرۆكایەتی هەیە. هەوڵەكانی زانا ‌و سیاسەتمەدار ئیدریسی بەتلیسی، بۆ ئەوەی كوردەكان بەر بەجەستە لە میرەكان یەكێ‌ لەناو خۆیاندا دیاری بكەن بەناوی سەرداری كوردان، بۆ ئەوەی سوڵتانی عەسمانی لەڕێ‌ی ئەوەوە  مامەڵە لەگەڵا كورد ‌و میرنشینەكاندا بكات، بێ‌ ئاكام بوون . سەردار‌و میرەكان بەم پێشنیارە رازی نەبوون ‌و پێیان لەسر ئەوە داگرت ، دەبێت هەموویان راستەوخۆ پەیوەندیان بە سوڵتانەوە هەبێت‌و رازی نین كەسێك نوێنەرایەتی ئەوانی دی بكات. واتە دەبێت هەمووان سەرۆك بن!! . كە سەری لەوەوە دەرچوو نەبێتە سەرۆكی راستەقینە .
لەو كاتەشەوە تاكو ئێستا، لە سۆنگەی چەندین هۆكاری كولتوری، مێژوویی، سیاسی‌و واقیعی، ئەم بیركردنەوە زاڵە . سەرهەڵدانی ناسیونالیزمی كوردیش لەبەر زیاد لە هۆكارێك ، نەك هەر نەیتوانی ئەو كێشەیە چارەسەر بكات، بەڵكو رەهەندی نوێشی خستە سەر! بە حوكمی ئەو كێشەی ئەم ناسیونالیزمە لەگەڵا ، دروستكردنی رەمزی هاوبەش، بەرێوەبردنی جیاوازەكان‌و یەكێتی نوێنەرایەتیكردن‌و جۆری ئەو هەیبووە و هەیەتی! ئەم كێشانەش بوونە ژێرخانی جۆرەها كێشەی تر، لەوانەش: نادامەزراوەی بوون ‌و لاوازی دەزگا نیشتمانیەكان ‌و نەبوونی سەروەری یاسا ‌و هاودەنگیی نێوخۆیی،  لە ئەزموونی سیاسیی كوردستانی باشوری دوای راپەڕیندا. هۆكارێكی بنەڕەتی ئەو پەرتەوازییەشە كە كورد‌و ناسیونالیزمی كوردی بە دەستیەوە دەناڵێنن مێژوو واقیعی هاوچەرخیش پێمان دەڵێن: كێشەكە بە پلەی یەكەم كێشەی دەستەبژێرە  خاوەن بەرژەوەندییەكانە نەك رەشە خەڵكی جاران ‌و كۆمەڵگە لە ئێستادا، بەشی كۆمەڵگەش لە كێشەكەدا زیاتر لەو ڕوەوەیە، كە بەهۆی لاوازیی یەكێتی دەروون كۆمەڵی‌و ئامرازەكانی بەرگری لەخۆكردن ‌و سنورداری بژاردەكان‌و كەمی هۆشیاریەكی جیاواز، توانای سنوردانانی بۆ سەر كێشەكانی نوخبە ‌و دەستەبژێرەكان كەمە، بەوەش نەك هەر نەیتوانیوە سنورێك بۆ دابەشبوونەكان ‌و سنورەكانی شەڕی دەسەڵات‌و سەرۆكایەتی دابنێت، خۆشی بۆتە بەشێك لە واقیعە دابەشبووەكە؟! كەواتە كێشەكە لە جەوهەردا  كێشەی یەكتر قبوڵنەكردنی نوخبە ‌وبێ‌ متمانەیی ئەم بەشە لە كۆمەڵگەیە بە یەكتر. یاخود وێناكردنی تەماحە سیاسی‌و ئابوری ‌و كۆمەڵایەتی یەكانیەتی لە بەرگی بێ‌ متمانەییدا. ئەم عەقڵیەتە كە رەنگدانەوەیەكی تۆخی ناوچەگەری‌و خۆپەرستی ‌و بەسەر خۆدا داخرانە، لە رابردوودا لە هەوڵەكەی بەدلیسی بوو بە هۆی لەدەستدانی یەكێ‌ لە دەرفەتە مێژووییە دەگمەنەكان كە دەكرا زۆر شتی تری لەسەر بینا بكرێت.  لەمێژووی نوێشدا هەر لە شۆڕشەكەی شێخ مەحمود‌و حكومەتەكەیەوە بگرە تا كۆماری كوردستان، هۆكارێكی سەرەكی لەباربردن‌و بەفیڕۆدانی دەسكەوتەكان ‌و  دەرگاكردنەوە بۆ گەمەی ئەهریمانەی دوژمن بووە لەنێو ماڵی پەرش ‌و بڵاوی كوردیدا. مێژووی هاوچەرخیش ئەڵقەیەكی درێژكراوەی بەسوێ‌ ‌و پڕلە دیمەنی ناخهەژێن ‌و قێزەونی ئەم بیركردنەوە و كولتورە خراپەیە، كە پێمان دەڵێت ئەگەر كورد پرسی پێ‌ كرابێت كەمتر رازی بووە بەوەی سەرۆكی هەبێت، خۆ ئەگەر سەرۆكێكی دیفاكتۆ لە ناوچەیەكی وڵاتەكەیدا سەری هەڵدابێت ‌و ویستبێتی بەناوی هەمووانەوە دەرەوەی خۆی بدوێنێ‌، لە نموونەی شێخ مەحمود و پێشەوا قازی موحەمەد، ئەوا هەر زوو چەندین بنەماڵە ‌و میر‌و گزیری لێ‌ قوتبۆتەوە و  گومانیان خستۆتە سەر نوێنەرایتی كردنی ‌وزمانە ناسیونالیستی‌و گشتی یەكەی! وێنایەكیان بە داگیركەری نێوخۆیی ‌و دەرەكی داوە ، كە (مەلیك مەحمود) و (قازییەكان) تەنها نوێنەرایەتی ناوچە ‌و بنەماڵەكانی خۆیان دەكەن و ناتوانن‌و مافی ئەوەیان نیە بەناوی هەموو كورد ‌و خێڵا ‌و ناوچە ‌و شێخ‌و بەگ ‌و كەسێتی ‌و بنەماڵەكانیەوە قسە بكەن!!
بەڵام ئەم قسە تەنها ڕووناكاتە ئەوانەی كە توانای قبوڵكردنی سەرۆكیان نیە، یاخود بێ‌ سەرۆكی ‌و بێگانە سەرۆكیان لە سەرۆكی كورد پێ‌ باشترە، كە دەردێكی كوشندەیە  ‌و نكوڵی لەبوونی ناكرێت. بەڵكو رەخنەكە ڕوودەكاتە ئەو سەركردەش كە لە قۆناغ‌و بڕگە مێژووییە جیوازەكاندا خۆی بە لایەنگری فەرهەنگی سەرۆكایەتی لە قەڵەم داوە ‌و بەناوی هەمووانیشەوە قسەی كردووە، بەڵام توانای لەخۆگرتنی جیاوازی ‌و هەمەڕەنگیەكان ‌و ئەوانی دی ناوماڵی كوردی لاواز بووە، هەندێ‌ جااریش هەوڵی داوە بە زۆر ‌و دیفاكتۆ، واقیعی سەرۆك بوونی خۆی بسەپێنێ‌، لە سایەی نەبوونی توانای یەكلاكردنەوەی ململانێكان ‌و زۆری پێویست‌و دەستێوەردانی دەرەوەشدا ئەم كارە مەیسەر نەبووە. لە دۆخێكی لەم جۆرەشدا ، (جیاوازی)ەكان كە جوان مامەڵەیان لەگەڵدا ناكرێت‌و دانیان پێدا نانرێت‌و بەڕێوەە نابرێن‌و  لە خۆناگیرێن، لە سەرچاوەی دەوڵەمەندی و جوانی ‌و فرەییەوە دەبنە ماكی ناكۆكی‌و دووبەرەكی ‌و دڕدۆنگی‌و یەكتر بە نەفرەتكردن.
كاتێ‌ كێشەكەش دەبێتە دووسەرە ، واتە سەرۆك یاخود خۆبەسەرۆك پێناسە‌و وێناكردوو لەگەڵا ئەوانی دی، كە تەماحی سەرۆكیان هەیە یان لانی كەم خۆیان بەشت زانیوە ‌و گەر بە ڕەتكردنەوەی ڕوویش بووبێت، بە دوای ئەوەوە بوون جیاواز بوونی خۆیان بسەلمێنن، كێشەكە قوڵتر دەبێتەوە.
ئەم كێشەش گەر لە رابردووی  تا ڕادەیەك دوور‌و مێژووی ناوەڕاستی كورد  رەگی لە ناوچەگەری و دابەشبوونە خێڵكیەكاندا بوو بێت، ئەوا لە مێژووی نوێ‌ ‌و هاوچەرخماندا، جگە لە پاشماوەی ئەو هۆكارە مێژووییانە ، رەگی لە كولتوری سیاسی‌و مۆدێلی حیزبایەتی ‌و لاوازی خودی ناسیونالیزمی كوردیدایە. كولتور ‌و حیزبایەتی گەر لە ڕوویەكەوە توانیبێتی سنوری خێڵا ‌و ناوچە ببڕێت ، ئەوا لە هەندێ‌ كات ‌و شوێندا، لە فۆرمێكی تردا بەرهەمی هێناونەوە! لەگەڵا سەرهەڵدان‌و بڵاوبوونەوەی ئایدۆلۆژیای چەپیشدا هۆكارێكی تری دڕدۆنگی‌و پەرتەوازەیی كورد زیادی كرد، كە ئەویش هۆكاری ئایدۆلۆژی بوو. كە هەندێ‌ جار شەڕە تاكە كەسیەكانیش لەڕێ‌ی ئەوەوە ‌و بەناویەوە بەڕێوە دەبران؟!. چەپ لە مێژووی هاوچەخدا بە لێكدانەوە  سادە ‌و بێ‌ بنەماكانی بۆ كۆمەڵگەی  زۆرین جوتیار ‌و لادێنشینی كوردەواری ‌و دیاریكردنی سروشتی ململانێكان ‌و جۆری ئامانجە كۆمەڵایەتیەكان ‌و  پەیوەندییان بە مەسەلە نەتەوەییەكە و كێشەی لەگەڵا فەرهەنگی زاڵی كۆەمڵگە و جیاوازی دیدگای بۆ رەمز ‌و پێشەوا ‌و ناوەرۆكی گۆڕان ‌و شۆڕشی كۆمەڵایەتی هەمەلایەنە، زەبرێكی تری گەورەی لە ناسیونالیزمی كوردی و فەرهەنگی سەرۆكایەتی دا. بە جۆرێك دەتوانین بڵێین، ناكۆكیەكان دوای ئەم قۆناغە رەهەندێكی بوغز ئامێز ‌و كینە لە دڵی بەناو شۆڕشگێڕانەی مەترسیداریان وەرگرت. هەر چۆنێك بێت كێشەی لاوازی فەرهەنگی قبوڵكردنی سەرۆك ‌و بوونی سەرۆكێ‌ ئەوانی دی وەك خۆیان قبوڵبێت‌و توانای لەخۆگرتنی جیاوازیەكانی هەبێت، لە پەیوەندی بە ناسیونالیزمی كوردی ‌وكولتور ‌و پاشخانی زاڵی سیاسی لە كوردستان‌و نێو كوردا، لانی كەم وەك هەندێ‌ ئاماژەشمان پێكردن لە سێ‌ كێشەی تردا  خۆی نیشاندەدات :
- كێشەی رەمزی هاوبەش.
- كێشەی نوێنەرایەتی.
- كێشەی ئیدارەدانی جیاوازی.
لە ئێستاشدا ئەم سێ‌ كێشە، بەو ئەندازەی پرسێكی ناسیونالیستی‌و كولتوری سیاسین، پرسێكی دیموكراسیشن، كە دەبێت لە كاتی قسەكردن لەم كێشەیە ئەم رەهەندەشمان لەبەرچاو بێت، بە حوكمی ئەوەی لە ئێستادا ئەزموونێكی نیمچە دیموكراسی لە هەرێمی باشووری كوردستاندا لە ئارادایە ، بەشێ‌ لە شەڕ ‌و ململانێكانیش بە ناوی رەوایەتی دیموكراسی ‌ولەژێر پەردەی ئەودا ئەنجام دەدرێن. بە واتایەكی تر، پێویستە توێژەر ‌و بیرمەندی كورد بۆ دەستنیشانكردنی رەگ ‌و ریشە كولتوری ‌و دەروونی ‌ودامەزراوەیی ‌و مەیدانیەكانی كێشەكە، پرسەكە بەسەر چەند قۆناغێكدا دابەش بكات، لەوانەش:
- قۆناغی پێش مۆدێرنە و سەدە مام ناوەندییەكان.
- قۆناغی مێژووی نوێ‌، كۆتایی سەدەی نۆزدە تان نیوەی یەكەمی سەدەی بیست.
- قۆناغی مێژووی هاوچەرخ،لەو مێژووەی پێشوو بە دواوە تاكو ئێستا.
ئەم دابەشكردنە پێویستیەكی زانستی‌و چارەسەركردنی كێشەكەیە، بە حوكمی ئەوەی چارەسەری كێشە دەرخستن ‌و دەستنیشانكردنی رەگ ‌و ریشەكانی دەخوازێت، چونكە چارەسەرەكان لە ڕوانگەی ڕیشە و هۆكاری كێشەكەوە دیاری دەكرێن. بە واتایەكی تر، كێشەكە (عرچ)‌و نیشانە ‌و بەرەنجامە بۆ هۆكار‌و ریشەی جۆراوجۆر كە بوونەتە هۆی خوڵقاندنی ئەم دۆخە.بەبێ‌ تێگەیشتن لەو هۆكارانە ‌و شیكردنەوەیان، توانای چارەسەرێكی ریشەییان نابێت، لە دەرەوەی ئەو رێ‌ ‌و شوێن ‌و رێبازە لە كاركردن، ئەگەر چارەسەریش بخرێتە ڕوو ، رووكەش، كورتخایەن ‌و ناڕیشەیی دەبێت. جگە لەوەی ئەم بەدواداچوونە مێژووییە وادەكات لە گۆڕاوەكانی ئێستا جوانتر تێبگەین، وردتر ناوی شتەكان بێنین‌و عەوداڵی دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بین بۆ كێشەكەمان، كە كێشەیەكی قوڵا ‌و بونیادی عەقڵی كوردی ‌وناسیۆنالیزم ‌و كولتورە شێواوە سیاسیەكەیەتی.
لێرەشدا هەوڵدەدەین بە كورتی لەسەر هەر یەك لەو (3)كێشەی پێشووتر ئاماژەمان پێكرد بوەستین:
 یەكەم : كێشەی ڕەمزی هاوبەش :
بە درێژایی مێژوو رەمزی هاوبەش رۆلێكی گرنگی لە دروستكردنی ناسنامە گشتیەكاندا ێڕاوە، ئاینە گەورەكان، ئیمپراتۆریاتەكان، گروپ ‌و پێكهاتەكان، هەر یەكە ‌و بە پێ‌ی خۆی رەمزە هاوبەشەكانی كردووە بە هۆكاری خەمڵاندنی هەستكردن بە ناسنامە ‌و گیان ‌و چارەنووسی هاوبەش.
رەمزبوونی پێغەمبەران(د.خ) ‌و رێبەرە ئاینیەكان بۆ شوێنكەوەتووانیان بە جۆرێك بووە، ملیۆنان كەسی لە دەوری سروت ‌و هەستێكی هاوبەش ‌و هاودەردی كۆكردۆتەوە. لە مێژووی نوێ‌ ‌و لە پەیوەست بە ناسیۆنالیزمیشەوە رەمز هەمان رۆڵا بۆ دروستكردنی هەست ‌و ناسنامەی هاوبەش لە نێوان رۆڵەكانی نەتەوەدا دەگێڕێت.
رەمزە نەتەوەییە گەورەكان هەمیشە سەرچاوەی ئیلهام لێوەرگرتن ‌و هەست ‌و گیانی هاوبەشی نەتەوەیی بوون، هاندەری دروستكردنی یەكێتی نێوخۆیی سنوردانان بۆ دابەشبوون‌و ناكۆكیەخوار نەتەوەییەكان بوون.
یەكێ‌ لە كێشە گەورەكانی ناسیونالیزمی كوردیش لەمێژووی نوێ‌ ‌و هاوچەرخی خۆیدا ، كەمی رەمزی نەتەوەییە. بەو ئەندازەی بەرەو مێژووی هاوچەرخیش بكشێن‌و پێ‌ بنێینە ناو قۆناغی سەرهەڵدانی حیزبی كوردی ‌ونوێنەرایەتی كردن بۆ ناسیونالیزمی كوردییەوە، یاخود خۆ وا نمایش كردنی ئەم كێشە قوڵتر ‌و فرە رەهەندتر دەبێت.  هەر بۆ نموونە، لە دوای ئەو دابەشبوونەی لە سەرەتای شەستەكان ‌و شۆڕشی ئەیلولەوە لە نێو ریزەكانی پارتی ‌و جوڵانەوەی كوردایەتیدا سەری هەڵدا، شتێ‌ بە ناوی رەمزی هاوبەش بوونی نەما، رەنگە ساڵی (1970-1975) بەشێوەیەكی كاتی ‌و لە ئاستێكدا ئەم واقیعە پاشەكشەی كردبێت.  بەڵام  دواتر بە شێوەیەكی خراپتر ‌وماڵوێرانكەرتر سەری هەڵدایەوە، كێشەكەش تاكو ئێستا بەردەوامە ‌و رەنگە ئێستا لە یەكێ‌ لە ئەڵقە هەرە خراپەكانیدا بژین. 
كێشەی سەرۆك ‌و رەمزیش دوو ڕووی دراوێكن . چونكە سەرۆك لە چوارچێوەی فەرهەنگی ناسیونالیزم‌و دنیای نوێدا، دەبێت رەمزی یەكێتی خاك‌و گەل ‌و جێگای شانازی  هاوڵاتیان بێت. بە تایبەتیش لە دۆخێكدا كە باس لە ناسیۆنالیست بوون لە چوارچێوەی بانگەشە بۆ بەهاكانی دیموكراسی بكرێت.
فەلسەفەی بوونی سەرۆكیش لەمەدایە، بەو ئەندازەی لەم وەزیفەش دوور بكەوێتەوە، لە پاساوی بوون ‌و رەوایەتی دەسەڵاتەكەی كەم دەبێتەوە. لە پەیوەندی بە سەرۆك ‌و رەمز بوونیشەوە دەبێت بە وریاییەوە رەچاوی سروشتی قۆناغەكە ‌و ئەو گۆڕانكاریانەی بەسەر چەمكەكان ‌وچۆنیەتی تێكۆشان بۆ بەدیهێنان ‌وپیادە كردنیاندا هاتووە، لەگەڵا تایبەتمەندی دۆخی كورد ‌وواقیعی نادەوڵەتی كوردستان بكرێت. دەنا لە شیكردنەوە‌و رێكردن ‌و بەرەنجامگیریەكانماندا بە هەڵەدا دەچین. بە حوكمی ئەوەی ئێستا نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم ‌و تەنانەت حەفتاكانی سەدەی رابردوو نیە، شێوازی خەباتكردن لە ئێستادا لە زۆر شوێن ‌و لەوانەش كوردستان تێكەڵە  بە داخوازی دیموكراسی بوون . واتە ئەگەر تا دوێنێ‌ ماركسیزم  ئەو ململانێیەی  لەگەڵا ناسیونالیزمدا دەكرد، لە ئێستادا دیموكراسی دەیكات. ئەو  تەحەدایەی تێكەڵبوون و بە یەكەوە گرێدانی ماركسیزم ‌وناسیونالیزمیش دەكەوێتەوە‌و ناسیونالیزم لەگەڵا دیموكراسی جودان. چونكە دیموكراسی لەڕووی مێژووییەوە لە چوارچێوەی مۆدێلی (دەوڵەت _ نەتەوە)دا گەشەی كردووە، دیموكراسی هەر بۆیە تاكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت كێشەی لەگەڵا ناسیونالیزمی توندڕەو  هەیە نەك ناسیونالیزم بە شێوەیەكی گشتی.
تایبەتمەنندی دۆخی كوردیش لەم ڕوەوە كە واقیعی نادەوڵەتیی پێكیدەهێنێت، ئەگەر دەوڵەت لەڕێ‌ی لۆژیك‌و میكانیزم ‌و توانستەكانیەووە توانای بەڕەمز كردنی فەرمی رەمزەكان بخاتە بەردەم ناسیونالیزم ، لە دنیای كوردیدا لە سایەی نەبوونی ئەم دامەزراوە ‌و دەسەڵات ‌و بژاردەدا، دروستكردن ‌و پارێزگاریكردن لە ڕەمزەكان دەبێتە كاری ئەخلاقی  رێبەر ‌و سەركردە سیاسی‌و حیزبییەكان. كە ئەوەش ملكەچ بووە وملكەچە بۆ هەڵكشان ‌و داكشان. ئەوەی لە دۆخی ئێمەدا قوڕەكەی خەستر ‌و دۆخەكەشی دژوارتر كردووە، بە حوكمی نادەوڵەت بوون ‌و لێكهەڵوەشاوەیی نێوخۆیی‌و  لاوزای كەلتوری هەست بە لێپرسراوێتی نیشتمانی ‌وئەخلاقیی ، نەبوونی هیچ بەڵگەنامە ‌و چەسپاوێكی سازان لەسەركراوی نیشتمانیە. كە سنورێ‌ بۆ گەمەی ناشیرینی هێزەكان ‌و شكاندنی رەمزەكان دابنێت. بە واتایەكی تر دەركەوتن ‌و بەیانكردنێكی ناسیونالیزمانەی راستەقینەمان لە سەروو حیزبە نەرینییەكانی سەر بە قوتابخانەی تەقلیدی بیری كوردایەتی نیە.ئەوەی لەم ڕوەوە هەیە هەستە ، كە هەندێ‌ جار ئەویش دەكەوێتە بەر شەپۆلی ناكۆكی ‌و ململانێكان ‌و لاواز دەبێت. لێرەدا فرە حیزبیش كە پێداویستی یەكی دیموكراسیە ، لە پەیوەندی بە ناسیونالیزمەوە دەبێت بە كێشە. چونكە زیاد لە هێزێك خۆی بە میراتگری مێژوو كەلەپوری كوردایەتی ‌وهەڵگری دروشم ‌و داواكاریەكانی دەزانێت. لە سایەی نەبوونی چوارچێوەی كولتوری ‌و دامەزراوەیی بەهێزیش بۆ ئاراستەدانی دیموكراسیانەی  جیاوازییە حیزبیەكان، زۆر جار سەر لە ململانێ‌ ‌و ناكۆكی ‌و تەنانەت ناكۆكیی خوێناویشەوە دەردەهێنێت!. لە دۆخێكی لەم جۆرەشدا ، واتە نەبوونی دامەزراوە ‌و پێوەر ‌و دەستەبەریی ناسیونالیزمی بان حیزبی‌و سەروی هێزە سیاسیەكاندا، پرسیارێك سەر هەڵدەدات، كە ئەویش ئەوەیە: ئایە  ناسیونالیزممان هەیە ؟ وەڵامەكەی لای ئێمە پێش چەندین ساڵا ‌و لە كتێبی ( ناسیونالیزم ‌و ناسیونالیزمی كوردی خوێندنەوەیەكی مەیدانی)داومانەتەوە و وتوومانە: بەڵێ‌ ناسیونالیزمان هەیە، بەڵام ناسیونالیزمێكی شێواو و شێوێنراو. ناسیونالیزمی هۆكارە بابەتی ‌و خودییەكان ڕێ‌ی گرتووە لەوەی رۆڵی خۆی وەك ئەوەی پێویستە بگێڕێت.
دەبێت كێشەی سەرۆكایەتی هەرێمیش لەم چوارچێوەدا بخوێنرێتەوە، چونكە ڕەگە قوڵەكانی لە كێشە بونیادیەكانی ناسیونالیزم‌و كێشەی ئەم ناسیونالیزمە لە دروستكردنی رەمزی هاوبەشدا شاراوەتەوە . بەڵام ئەم خوێندنەوە و بە یەكدیبەستنەوە تەنها یەك رەهەند ‌و وەزیفەی نیە، یاخود نابێت بیبێت، واتە نابێت تەنها بە مەبەستی تێگەیشتن لە كێشەكانی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی ئەم كارە بكەین، بەڵكو ڕووی دووەمیشی هەیە، ئەویش ئەوەیە سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم لانی كەم  سەبارەت بە باشوری كوردستان ‌و ناڕاستەوخۆش ناسیونالیزمی كوردی بە گشتی، داڕشتنەوە و بیناكردنەوەی، دەتوانێ‌ چ رۆڵی لە كەم كردنەوە‌و كاریگەری ئەم كێشە  ریشەییەی ناسیونالیزمی كوردی باشووردا بگێڕێت؟، واتە دەبێت لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ دیاریكردنی چارەسەر، بەڵام ئەوەش ڕوونە كە ئەركێكی وا گەورە لە دەرەوەی توانای سەرۆكایەتی و سەرۆكی هەرێمەوەیە، ئەو دەتوانێت هاوكار ‌و یارمەتیدەر بێت ، چونكە لە بنەڕەتدا كێشەكە پەیوەندی بە كۆی هێزە سیاسیەكان ‌و ناسیونالیزمی كوردی‌و دەركەوتە فیكری و رێكخراوەییەكان ‌و بە تایبەتیش یەكێتی ‌و پارتی ‌و ئەزموونی حوكمڕانی هەرێمەوە هەیە. چونكە لەڕووی مێژووییەوە ئەوانەی لێپرسراوێتی  تێكشكاندنی رەمزە هاوبەشەكانیان  لە مێژووی هاوچەرخدا دەكەوێتە ئەستۆ، ئەم دوو هێزەن، بۆیە بەبێ‌ چارەسەركردنی ئەم گرێ‌ مێژووییە ، یاخود گۆڕینێكی راستەقینەی تەرازوی هێز‌و دەستڕۆیشتوویی رەنگە هەوڵەكانی چارەسەر بەگوێرەی پێویست شوێنی خۆیان نەگرن. پرسیاری سەرەكیش لێرەدا ئەوەیە: داخۆ  لە ئێستادا هیچ پرۆژەیەكی لەو جۆرە لە ئارادایە؟ هیچ ئاسۆیەكی لەو جۆرە لەبەر دەمدایە؟ بە بڕوای ئێمە بەداخەوە نەخێر.
بەڵام ئەوەش نابێ‌ واتای راگەیاندنی دەستەوسانی ‌ولێپرسراوێتی لەكۆڵا خۆكردنەوە و چارەسەر سپاردن بێ‌ هیچ دەستپێكێك بە ئایندە بگەیەنێت، چونكە ئەوە درێژەدانە بە دۆخی رابردوو، كە دۆخی دژە رەمزی هاوبەش ‌و فشۆڵی نێوخۆیی‌و بەدگومانی چەند سەرەیە. خۆ ئەگەر سەرۆكی هەرێمی نوێ‌ لانی كەم هۆشیار بێت بە رەهەندە دەروونی ، مێژوویی ، سیاسی‌و جوگرافیەكانی ئەم كێشە‌و پەیوەندی ئەو بە پێگەكەی ‌و ئەو رۆڵەی پێویستە بیبینێ‌، رەنگە ئومێدی ئەوەی لێ‌ بكرێت لەم ڕوەوە سەرەتایەكی جیاواز دەستپێبكات. كە بە بڕوای ئێمە ئەمەش ئەركە نەك بژاردەیەكی بەردەمی. بە حوكمی ئەوەی پێشڤەچوون‌و وەگەڕخستنی توانا رەمزییەكان لەم ئاستەدا، پەیوەیستن بەو سەرەتا ‌و رۆحیەت ‌و دەستپێكە نوێیەوە، ئەوەش دەخوازێت سەرۆكایەتی هەرێم سەرلەنوێ‌ بنیاتبنرێتەوە ، بەڵكو بینا بكرێت، بە حوكمی ئەوەی ئێمە لە قۆناغی پێشوودا لەبەر زیاد لە باببەتێكی بابەتی و خودی زیاتر لەوەی سەرۆكایەتی هەرێممان وەك دامەزراوەیەك هەبووبێت، سەرۆكی هەرێممان هەبووە بەڵكو (( رێبەری رزگاریخوازی گەلی كوردمان))لە بەرگی یەرۆكی هەرێمدا هەبووە؟. رووداو ‌و كێشمە كێش ‌و ململانێكانیش زۆرتر بە دەوری خودی كەسێتی سەرۆكدا سوڕاونەتەوە  نەك سەرۆكایەتی، لە سۆنگەی واقیعی نادامەزراوەیی كۆی سیستمی سیاسیش لە هەرێمدا، كەسێتی سەرۆك لە ئاستی تاكە كەسیدا هەژموونی بەسەر ئەوانی تردا هەبووە، لە هەمان كاتدا تەوەرەی سەرەكی بە دەوردا سوڕانەوەی ململانێ‌ نێوخۆییە مێژووییەكانیش بووە، كە ئەوەش وەك بینیمان كێشەی لێكەوتەوە.
ئێستا ئەگەر ئەو پرسیارەی پێشتر وروژاندمان بیوروژێنینەوە و بڵێین : داخۆ دەبێت لە گشت (كل)ەوە بگەڕێینەوە بۆ بەش ( جز‌و)؟  واتە لە ناسیونالیزمی كوردی و كێشەی  نەبوونی رەمزی هاوبەشی هاوچەرخەوە بگەڕێینەوە بۆ بەدامەزراوەیكردنی سەرۆكایەتی هەرێم، یاخود لە چارەسەركردنی كێشەكانی رابردووی سەرۆكایەتی ‌و دووبارە بیناكردنەوەی دامەزراوەكەوە بگەڕێینەوە بۆ گشتیەكە ، واتە ناسیونالیزمی كوردی؟ بە بڕوای ئێمە مەرج نیە لە بەردەوام هەڵبژاردنی یەكێ‌ لەم دوو بژاردەدا بین . بەڵكو دەتوانین بە شێوازی جیاواز لەسەر هەردوو ئاستەكەدا كار بكەین. بەڵام راستیەك هەیە ئەویش ئەوەیە، كاركردن لەسەر قوڵاییەكانی ناسیونالیزمی كوردی كات ‌و وزەی زۆرتر دەخوازێت، پرسێكی ستراتیژییە ‌و زۆر شت دێنە چوارچێوەی باس‌و خواس‌و بەربەست‌و شانس  ‌و بەرنامە بۆ داڕشتنەوە.  لە كاتێكدا سەرۆكایەتی پرسێكی هەنوكەییە.
بە گوێرەی ئەو رێسایەش كە دەڵێت : ( گەر هەمووی بەسەر یەكەوە نەكرا، مەرج نیە واز لەوە بهێنرێت كە دەكرێت ‌و گونجاوە)،
دەتوانین پرسی بیناكردنەوەی ئەم دەزگایە ‌و دووبارە پێناسەكردنەوەی رۆڵا ‌و وەزیفەی، لەڕووی دەروونی و سیاسی ‌و نەتەوەییەوە ، بكەین بە سەرەتایەك بۆ  وروژاندنێكی مەنهەجیتر ‌و قوڵتر ‌و نەتەوەییتر  ‌و كێشەی ناسیونالیزمی كوردی لەگەل رەمزی هاوبەش ‌و كەم توانایی لەم ڕوەوە.
چونكە بۆ ئەوەی پرسەكە لەسەر ئاستی ناسیونالیزمی كوردی دا بیری لێبكرێتەوە ‌و خوێندنەوەی بۆ بكرێت ، پێویستی بە زەمینە سازكردن ، گێڕانەوەی ئومێد، دەستپێكی نوێ‌، گێڕانەوەی ئاستێكی ماقوڵا لە متمانە و نیشاندانی لانی كەمی ئیرادە ‌و نموونەی مەیدانی دەخوازێت. كە دەكرێت ئەم سەرەتایە لە سەرۆكایەتی هەرێمەوە دەستپێبكات، ئەمەش واتای فەرامۆشكردنی پرسەكە لەسەر ئاستی كۆی ناسیونالیزمی كوردی و شانسەكانی بەردەمی ناگەیەنێت.
بەڵكو دەتوانێت یەكێ‌ لە كارەكانی سەرۆكی هەرێمی نوێ‌‌و سەررۆكایەتی هەرێم، لاكردنەوە بێت لەم پرسە ، بۆ ئەوەی پێش هەموو شتێك كێشە بوونی بخاتە ڕوو، دواتر لە دوو ئاستدا هەوڵی لە دەرگادانی باسكردن لە چارەسەر كردنی بوروژێنێت:
(أ‌) ئاستی تیۆری ‌و فیكریی بە ئەنجامدانی كۆنفرانسی زانستی ‌و لێكۆڵینەوەی جۆرا‌وجۆر لەم بارەوە، بۆ دەستنیشانكردن ‌و پێناسەكردنێكی زانستیانە ‌و بابەتیانەی كێشەكە‌و ‌وڕەگ ‌و ڕیشە ‌و ڕەهەند ‌و  دەركەوتەكانی ‌و چۆنیەتی چارەسەر كردنی.
(ب‌) خەمڵاندنی نەخشە رێگایەك لە بواری سیاسی ‌و ئیداریدا ، بە قوڵكردنەوەی رۆڵی ناوبژیوانی  سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی ‌و كەمكردنەوەی گرژییەكان ‌و پڕكردنەوەی بۆشاییە سیاسییەكان ‌و بە نیشتمانی كردنی هێزەكان و ... هتد .

ئاستەكانی بەڕەمزبوونی 
سەرۆك و سەرۆكایەتی هەرێم
بەبڕوای ئێمە رۆڵی ڕەمزیانەی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم  زۆر گرنگترە لەو رۆڵەی وەك بەشێ‌ لە دەسەڵاتی جێ‌ بەجێكردن  دەكەوێتە ئەستۆی ‌و دەیگێڕێت. بەو ئەندازەی لەڕووی رەمزیشەوە بەرەوپێشچون ڕووبدات، رەنگدانەوەی بەسەر رۆڵی سیاسی‌و ئیداریەكەی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتیدا دەبێت، وە رۆڵی ئەم دامەزراوە لە باشتر كردنی بارودۆخەكە و دووبارە بیناكردنەوەی كۆی سیستمەكە با لە ئاستێكیشدا بێت دەبێت . بۆیەشە دەڵێم لە ئاستێكدا، چونكە دەستەبژێری حیزبیی ‌و سیاسی حوكمڕان كێشەی راستەقینەی لەگەڵا  پێویستیەكانی دووبارە بیناكردنەوەی خودی سیاسی ‌و كولتوری ‌و حیزبی ‌و سیستمدا هەیە ‌و دەبێت بە كردەوە پێچەوانەكەی بسەلمێنێ‌ ‌و چی دی دروشم  لەم بوارەدا (مصداقیەت) ‌و متمانە دروست ناكات .
كە دەشڵێین رۆڵی رەمزیانەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم لە رۆڵە مەیدانیەكەی لەپێشتر ‌و خوازراوترە، هەروا بێ‌ بناغە ئەم قسەیە فڕێ‌ نادەین. چونكە بوونێكە پەیوەندی بە فەلسەفە ‌و پاساوی بوونی دامەزراوەكەوە هەیە، ئەم دامەزراوە ‌و سەرۆكی هەرێم لەڕوویەكی گرنگیدا ئاماژەیەكی گشتیە بە سەروەری، لە چوارچێوەی دۆخی نادەوڵەتدا. لەڕوویەكی ترەوە ئەگەر سەرۆك كێشەی بەڕەمزبوونی نەمێنێ‌، واتە بە كردەوە رەمزی یەكێتی گەل ‌و خاكی هەرێمی كوردستان بێت، نەك تەنها لەڕووی یاسایی رووتەوە، كە هەر وابووە، بەڵكو لەڕووی سایكۆلۆژی ‌ورەزامەندی گشتی ‌وسیاسیشەوە، ئاماژەیە بە زاڵبوون بەسەر بەشێ‌ لە كۆسپە گەورەكانی ئێستای ناسیونالیزم ‌و ئەزموونی سیاسیی باشووری كوردستاندا، كە خۆی لە دابەشبوونی خاك‌و زۆن‌و ناوچە ‌و نفوزی حیزبیی ‌و نادامەزراوەیی هێزە چەكدار ‌و ئاسایشیەكاندا دەبینێتەوە. چونكە كۆسپەكانی بەردەم دووبارە بیناكردنەوەی  سەرۆكایەتی هەرێم‌و بە كردەوە  بە گشتیكردنی رەمزی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی  لەو خاڵانەی پێشوو هەندێ‌ پرسدا بەرجەستە دەبن ،لەوانەش:
- كۆتاییهێنان بەپاشماوەكانی دابەشبوونی هەرێم‌و مانەوەی زۆنی نیمچە پا وانكراوی دەسەڵاتی حیزبیی.
- بوونی لەشكری حیزبیی ‌و بە حیزبی مانەوەی بە كردەوەی هێزی پێشمەرگە‌و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ‌و دەزگا هەواڵگرییەكان.
بە واتایەكی تر ئێمە بۆ ئەوەی كێشەی رەمز بوونی سەرۆك ‌و سەرۆكایتی هەرێم ‌و جوان ئەنجامدانی رۆڵەكەی چارەسەر بكەین، دەبێت پێش هەر شتێك كێشەی نەبوونی هەرێمێكی یەكگرتوو چارەسەر بكەین، كە تیایدا ململانێ‌ ‌و كینەی مێّوویی، باری دەروونی ‌و بەرژەوەندی مادی ‌و سیاسی تێدا تێكەڵا بووە!!.
چونكە هەروەك دەزانین، كێشەیەكی راستەقینەی سەرۆكی هەرێم لە قۆناغی پێشوودا، ئەوەبوو، كە لە نیوەی كوردستاندا، مۆڵەتپێدانی حیزبی نەبێت قسە رۆیشتوو بڕیار پیادەكراو نەبووە. ئەوەش سەبارەت بە ناوخۆ ‌و لە دەرەوەی یاسا و بە كردەوە سەرۆكی هەرێمی كردبوو بە سەرۆكی دەڤەر‌و تێكەڵیكردبوو لەگەڵا باڵادەستی‌و قسە رۆیشتوویی زۆنی حیزبیی!. هەر ئەوە ‌و هۆكارە مێژووییەكانیش وایكرد راپێچی ناو كورەی تاوسەندووی ململانێ‌ حیزبییەكان بكرێت ‌و ببێت بە بەشێكی جیانەكراوە  لـێ‌ی . كە دۆخەكەی هێندەی تر ئاڵۆز ‌و رۆڵی دامەزراوەكەشی  لە چارەسەركردنی كێشەكاندا لاوازتر كرد. چونكە خۆی بوو بە بابەتێكی گرنگی كێشە ‌وململانێ‌ سیاسیەكان! بەوەش هەرێمی كوردستان دووچاری بە بنبەستگەیشتنێكی سیاسی ترسناك‌و راستەقینە هات‌و دەركەوتەكلانیشی زیانی گەورەی  لە ناسیونالیزمی كوردی  لە باشووری كوردستان و پرۆسە سیاسیەكەی گەیاند.
لێرەشەوە سەرۆكی نوێ‌ دەبێت خەمێكی گەورەی كاركردن بێت لەسەر راستكردنەوەی وێنای شێواوی هەرێم‌و تێكەڵبوونی بە دەڤەر. پرۆژە ‌و دیدی هەبێت بۆ چۆنیەتی هەنگاونان بەرەو كۆتایی هیچنان بە فرە لەشكری  وەك ژێرخان ‌و ئامرازی ئەو فرە دەسەڵاتییەی لە كوردستاندا هەیە، لە واقیعێكی فرە دەسەڵاتیشدا  ناوانین باس لە ناسیونالیزم‌و دام‌و دەزگا ‌و دەسەڵاتێكی مۆدێرن بكەین، بە حوكمی ئەوەی پەیوەندی بە بوون ‌و نەبوونی یاسا ‌و دامەزراوەی نوی ‌و پێویستیەكانی پێكهێنانی هەست ‌و ناسنامەی هاوبەشی نەتەوەیی ‌و سیاسیەوە هەیە. چونكە هەتا پاشماوەكانی شەوڕی نا وخۆ  ‌و دابەشبوونی جوگرافیا ‌و خاك‌و هێزی چەكدار ‌و ئابوری ‌و پەیوەندییەكان بمێنێ‌، قورسە كوردستانی باشوور ببێتە خاوەن ستراتیژی تایبەت  بە خۆی‌و دام ‌و دەزگاكان  ‌و لەوانەش سەرۆكایەتی هەرێم توانای جوان ڕاپەڕاندنی  ئەركەكانیان هەبێت.
بۆیە پێویستە ئەم پرسە خەمی  خەمەكانی سەرۆكی هەرێمی نوێ‌ پێكبهێنێت. هەر بەرەوپێشچوونێكیش لەم روەوە، دەبێتە دەستكەوتێكی مێژوویی نوێ‌.  لەپاڵا ئەو دوو بەربەستە ‌و بێ‌ متمانەیی قوڵی نێوان  بەشێ‌ لە هێزەكان ‌و ئەو جەمسەر گیرییە توندەی لەڕابردوودا هاتبووە كایەوە، هەندێ‌ كێشە‌و ئیشكالیەتیش لە پەیوەست بە ڕەمزبوون ‌و بە دامەزراوەیی كردنی دەزگای سەرۆكایەتی هەرێم  لە ئارادان ، لەوانەش: بێ‌لایەن نەبوونی حیزبیی ، كە لە رابردوودا پرسیاری خستە سەر رۆڵی ناوبژیوانانەی سەرۆك. بە حوكمی ئەوەی رۆڵی سەرۆك بە تایبەتی لە سستمی پەرلەمانیدا ، كە لە هەرێم هەرچۆنێك بێت سیستم بەو جۆرە پێناسە دەكرێت، رۆڵی ناوبژیوانانەی ‌و بێ‌لایەنی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی دەخوازێت. 
هەروەك لە بابەتەكەی (2007)یشدا ئاماژەم پێكردووە، هەندێ‌ وڵات ئەم پرسەیان بەوە چارەسەر كردووە ، مەرجیان داناوە سەرۆك لەگەڵا دەستبەكار بوونیدا دەستبەرداری ئینتما حیزبییەكەی بێت. بۆ ئەوەی بتوانێ‌ سەرۆكی هەمووان بێت‌و دیدی پیاوی دەوڵەتی بۆ شیكردنەوە و چارەسەركردنی كێشەكان ‌و ململانێ‌ی هێزە سیاسیەكان‌و بەیەكەوە ژیانی ئاشتیانەی  پێكهاتەكان هەبێت. لەگەڵا گرنگی ئەم مەرجە  كوردستان لە ئێستادا بوونی نیە . ئەگەر هەندێ‌ وڵاتی تر حیزبی بوونی سەرۆكیان لەڕێ‌ی دەستور ‌و بوونی دامەزراوەی بەهێزی حوكمڕانی ‌و چاودێری ‌و دەسەڵاتێكی داوەری بێ‌ لایەنەوە چارەسەر كردبێت ، لێرەدا ئەوەش بوونی نیە، لە كاتێكدا دابەشبوون‌و كێشە ‌و ململانێكان لای ئێمە زۆرتر ‌و تەقلیدیترن. وە پێویستیی بە بێ‌لایەنی ‌و رۆڵی ناوبژیوانی  سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم، زۆرتر ‌و گەورە ترە.
بەڵام سێ‌ مەسەلە هەن دەتوانن لە دەركەوتەی خراپی ئەم واقیعە كەم بكەنەوە:
1. بەدامەزراوەیی كردنی سەرۆكایەتی هەرێم‌و خودی كردنی دامەزراوەكە بە ڕەمز ‌و دەزگایەكی نیشتمانی، لەڕێ‌ی بەركاركردنی یاساكان ‌و هەمەڕەنگكردنی جەستە ئیداری ‌و ستافە  پێكهێنەرەكەی ‌و كردنەوەی نوسینگە لە هەندێ‌ لە پارێزگاكان ‌و  ... هتد .
لە سایەی بوونی هەستیاری مێژوویی‌و حیزبیی جۆراوجۆردا ، هەنگاونان بەرەو بە دامەزراوەیكردنی  سەرۆكایەتی هەرێم خزمەتێكی گەورە بە دۆخەكە دەكات. هەر لەم چوارچێوەشدا گرنگە  هەروەك كاتی خۆشی ئاماژەمان پێكردووە:
- سەرۆكایەتی هەرێم كۆشكی تایبەت بە خۆی لە پایتەختدا هەبێت.
- پێكهاتە حیزبی ‌و دینی‌و نەتەوەیی ‌و مەزهەبیەكان  ئامادەگیان تیایدا هەبێت.
- گاردی چەسپاوی پاسەوانیی سەرۆكایەتی هەرێم بنیات بنرێ‌، وەك بەشێ‌ لە پێویستیەكانی بەدامەزراوەیكردن. بۆ ئەوەی ستافی ئیداری، كۆشك‌و شوێنی كاركردن، گاردی پاسەوانی، هی سەرۆكی هەرێم نەبن، بە گۆڕینی ئەو بگۆڕێت ‌و بەوەش  كەڵەكەبوون لە مێژووی ئەم دامەزراوە ڕوونەدات ‌و لۆژیكی دامەزراوەی نوێ‌ی تێدانەبێ‌ ‌و پرسەكە بەدەوری كارەكتەرە سیاسیەكاندا بێ‌‌و بچێ‌، بەڵكو هی سەرۆكایەوتی هەرێمن.
- دروستردنی مۆزەخانەی تایبەتی سەر بە سەرۆكایەتی.
- دامەزراندنی هەندێ‌ دامەزراوە لە بواری هەندێ‌ لەو مەسەلانەی پەیوەستن بە مێژووی ناسیونالیزمی كوردی ‌و هەست ‌و ناسنامەی هاوبەشەوە، لەوێنەی كاركردنی نیشتمانیانە لەسەر پرسی ئەنفال، كیمیاباران، راگوێزان، پاكتاوی ناسنامەیی و ... هتد .
2. كاركردن بۆ كەمكردنەوەی گرژی نێوان هێزە سیاسیەكان ‌و رێگەگرتن لە سەرهەڵدانەوەی  جەمسەرگیریی توند‌و بەدیهێنانی ئاستێ‌ لە تەبایی ‌و تەوافوقی سیاسی.
3. كەسێتی سەرۆكی هەرێم‌و رۆحیەت ‌و جۆری بیركردنەوەی، كە لە سایەی نادامەزراوەیی دۆخەكەدا لانی كەم لە هەندێ‌ ڕوەوە رۆڵا ببینێت .
4. چاودێرییەكی نیشتمانیانەی پەرلەمان ‌و پڕكردنەوەی بۆشاییە سیاسییەكان ‌و فشار دروستكردن بە ئاقاری سنورداركردن ‌و بەرەو كۆتایی بردنی دابەشبوونەكان. 
لە هەموو حاڵەتێكدا گرنگە سەرۆكی هەرێمی نوێ‌ لەو راستیە هۆشیار بێت ، كە مەسەلەی رۆڵی ناوبژیوانی ‌و سەرو حیزبی بوونی سەرۆك ‌و دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم زۆر شێواوە. پێویستی بە ڕاستكردنەوە و روونكردنەوەی زۆر هەیە، بەشی زۆری ئەو راستكردنەوەش بە كردار دەكرێت ، كە گوتاری سیاسی تەبا لەگەڵا ئەركەكانیش خۆی لە خۆیدا دەبێتە فۆرمێكی تری كردەی سیاسی.
دووەم : ناسیونالیزمی كوردی و كێشەی  بەڕێوەبردن ‌و ئیدارەدانی جیاوازیەكان :
چەمكی جیاوازی لە زیاد لە كایەیەكدا ‌و لەوانەش مەعریفی و (حقوقی)‌و (فەلسەفی) ‌و (سیاسی) ‌و (فیكری)دا ئامادەیی ‌و دەركەوتنی هەیە، جیاوازی ڕەگ ‌و ریشەیەكی قوڵی لە بوون ‌و گەردووندا هەیە. لە قورئاندا بەستراوەتەوە بە فەلسەفەی بوونی مرۆڤەوە : [  ۆڵوْ شَا‌وَ رَبُّكَ ڵجَعَڵ النَّاسَ أُمَّەً ۆاحِدَەً ۖ ۆڵا ێزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ] هود /118 .
كۆبوونەوە یاخود كۆكردنەوەی خەڵك بە جیا وازییەكانیانەوە، كە بەشێكی خودایی‌و بەشێكی تری مێژوو كولتور ‌و سیاسەتكردە، كارێكی ئەستەم ‌و دژوارە‌و لەوەش گرنگتر ناپێویستە، چونكە ئەگەر مەسەلەی جیاوازیی وەك وتمان لە دیدی خوداناسیەوە پەیوەست بێت بە فەلسەفەی بوونی مرۆڤ لە سەر زەویدا، ئەوا پارێزگاری لێكردنی جیاوازییەكان ‌و گواستنەوەی لە خەونی (أمە)ە یەكەوە بۆ (أمم) ن دیسان پەیوەندستی بە مرۆڤایەتی مرۆڤەوە هەیە ، كە ئەویش بوونی (ئیرادە)‌و توانای هەڵبژاردنە، مرۆڤ ئیرادەی لـێ‌ دابڕنرێت  تەنها بە شكڵا‌و شێوە ‌ولە ڕواڵەتدا مرۆڤ دەمێنێ‌، دەنا توانستی پیادەكردنی جەوهەری مرۆڤانەی خۆی لـێ‌ زەوت دەكرێت. بەدەر لەم سەرچاوە ئیلاهیەی  تێڕوانینیش بۆ جیا وازی، بە سەیركردنی مێژووی مرۆڤایەتی ‌و واقیعی ئێستای كۆمەڵگەكانی ، دەتوانین بڵێین : جۆری تێگەیشتن لە ناوەرۆك ‌و ئاماژەكانی چەمكی جیا وازی ‌و چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵكردنی،  تا ڕادەیەكی زۆر ناسنامە ‌و سروشتی سیستم، ئایدۆلۆژیا ‌و مۆدێلەكانی حوكمڕانی ‌و سروشتی پەیوەندییەكان ‌وجۆری ماف ‌و سزاكان دیاری دەكات. لە مێژووی نوی ‌و هاوچەرخدا هاتنە كایە ‌و سەرهەڵدانی  ناسیونالیزم، دیموكراسی، ماركسیزم، كۆلۆنیالیزم، رۆژهەڵاتناسی، فاشیزم ، نازیزم ، كەمالیزم ‌و داعشیزم و ... هتد . لەڕووێكی گرنگیاندا بەرهەمی تێڕوانین ‌و خوێندنەوەی دیاریكراون بۆ چەمكی جیاوازی. بەڵام با لێرەدا واز لەم پرسە فەلسەفی ‌و فیكریە بێنین ‌و گەر خوا تەمەنی دا هەڵیگرین بۆ دەرفەتێكی تر ‌و بێینەوە سەر باسەكەی خۆمان، واتە تێگەیشتن ‌و جۆری ئیدارەدانی  جیاوازی لە چوارچێوەی ئەزموونی هەرێمی كوردستاندا  وەك كێشەیەك ‌و پەیوەندی ئەم كێشە بە ناسیونالیزمی كوردی ‌و سەرۆكایەتی هەرێمەوە.
ئەم بابەتەش لەگەڵا بابەتی پێشوودا ، واتە پرسی رەمز‌و ناسنامەی یەكگرتوو ، یەكتر تەواو دەكەن، تێگەیشتن لە جیا وازی ‌و چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵا كردنی یەكێكە لە كێشەكانی فیكر ‌و كولتوری سیاسی ئێمە.
خۆشمان وەكو كورد لە ئاستی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدرێژایی مێژووی نوێ‌ قوربانی نكوڵیی لە ناسنامەی جیاوازی نەتەوەیمان ‌و ئەو مافانەی لـێ‌ی دەكەوێتەوە، بووین. ئەوەی پرسی جیاوازیشی لای ئێمە ‌و لە چوارچێوەی ئەزموونی حوكمڕانی هەرێمدا ئاڵۆز كردووە، چەند هۆكارێكە، لەوانەش :
1. نەبوونی دەوڵەت وەك چوارچێوەیەكی خەمڵاندنی ناسنامەیەكی هاوبەشی نیشتمانی لەگەڵا بوونی جیاوازییەكاندا.
2. درەنگ بوونی كات‌و تێپەڕینی رۆژگار بۆ سەپاندنی فۆرمێ‌ لە یەكگرتوویی نەتەوەیی لە دەرەوەی ئیرادەی هێزە جیاوازەكان ‌و گوێ‌ نەدان بە بەهاكانی دیموكراسی . واتە خوێندنەوەی جیاوازی تەنها لە گۆشەنیگای پێویستی خەمڵاندنی ناسنامە ‌و دەسەلات ‌و دامەزراوەیەكی هاوبەشی نەتەوەیی ‌و نیشتمانی یەوە.
3. تێكەڵبوونی ئەركە نەتەوەیی‌و دیموكراسیەكان بە یەكتری ‌و شكڵی بوونی ئەزموونە دیموكراسیە كە  لە هەندی ڕوەوە لەگەڵا شێوانی ناسیونالیزمەكە.
4. پاشماوەی بوغز‌و كینە ‌و مەیدانی شەڕی چەندان ساڵەی ناوخۆ ‌و دەرهاهویشتە ‌و لێكەوتە وێرانكەرەكانی،  وە نەگەیشتنە خاڵی لەبیربردنەوەیەكی نەتەوەییانەی یاداوەری برینداری ئەو رابردوو بە یەكەوە هەڵنەكردنە.
5. لاوازی كولتوری دیموكراسی لە ناوچەكەدا‌و گوێ‌ نەدان پێ‌ی ، شایەنی باسە خۆرئاوا لە ئێستادا بە بەها دیموكراسییەكان ‌و رێزگرتن لە جیاوازییەكان، توانیویەتی ئەزموونی نێوخۆیی بینا بكات. تێگەیشتن  لە جیاوازی بوونی سیاسەتێك بۆ جوان ئیدارەكردنیشی پێویستیەكی بنەڕەتی دووبارە بیناكردنەوەی رۆشنبیریی نیشتمانی ‌و دام‌و دەزگاكانە ئێمەیە. 
بەڵام ئەوەی لێرەدا كێشەكەی قوڵتر كردۆتەوە، هەروەك ئاماژەمان پێكرد، هاوكات بوونی ئەركەكانە، بەتایبەتیش ئەركە نەتەوەیی ‌و دیموكراسیەكان . بوونی بەرژەوەندییەكی زۆر ‌و زەبەندی  ماددی ‌و ئابوری ‌و گەندەڵیش، رەهەندێكی تری ئاڵۆزی خستۆتە سەر مەسەلەكە. چونكە كارێكی كردووە لە هەندێ‌ كاتدا (توافق)ی نێوان هێز‌و كەس‌و گروپ‌و كەسێتی یە خاوەن بەرژەوەندییەكان زەحمەتتر بێت، یاخود لانی كەم لەسەر حسابی بەرژەوەندی گشتی ‌وچاوپۆشین لە هەندێ‌ ئەركی نەتەوەیی ‌و دیموكراسی بێتە ئەنجامدان!. خودی (توافق)ەكانیش لەسەر زۆن بن ‌و لەسەر بناغەیەكی بتەوی فیكری ، یاخود لانی كەم دامەزراوەیی‌و سیاسی بینا نەكرێن. لەكاتی تێكچوون ‌و نەمان، یاخود كاڵبوونەوە و لاوازبوونی ، لە سۆنگەی نەبوونی چوارچێوەی دامەزراوەیی بەهێزی دەستوری، كۆی ژیانی سیاسی نەخاتە بەردەم هەڕەشە ‌و مەتر سییەوە. كێشەی ئێمە لە هەرێمدا ئەوەیە بە تایبەتیش كێشەی یەكێتی ‌و پارتی،  وەك دوو هێزی خاوەن دەسەلات و بەرژەوەندی و میراتگری مێژووی رابردوو، بە كینە ‌و ناكۆكی ‌و بە یەكەوە بوون ‌و جیابوونەوەكانەوە ئەوەیە، ناوانین جیاواز بین ‌و لە هەمان كاتدا یەكگرتوو. كە بەدیهێنانی ئەوە ئەركی دیموكراسییە، واتە دیموكراسی ‌و میكانیزم ‌و بەهاكانی ئەو دەرفەتانەت بۆ دەخەنە بەردەست.بۆ ئەوەی ئەو دەرفەتەش بێتە دی، ناكرێت لە سەر هەموو شتێك ‌و بەتایبەتیش لەسەر مەسەلە بنەڕەتیەكان جیاواز بن، كە لە دۆخی سروشتیدا لە دەستورێكی مەدەنیدا بەرجەستە دەبن‌و كولتوری باو ‌و ڕای گشتی پشتیوانیان لـێ‌ دەكەن. واتە جیاوازبوون تەنها كاتێك دەبێتە سەرچاوەی جوانی ‌و دەوڵەمەندی ‌و پارێزگاریلێكردنی دەستەبەری ماف‌و ئازادی جیاوازەكان دەكات، لە چوارچێوەی لێپرسراوێتی سیاسی‌وئەخلاقی ‌و نیشتمانی دا مامەڵەی لەگەڵا بكرێت، بەڵام وەك پێشتر ئاماژەمان  پێكرد، گەرچی كەسێتی ‌و رۆحیەت ‌و هەست بە لێپرسراوێتی ‌و كرانەوەی خودی سەرۆكی هەرێم لە دۆخێكی پارچە پارچەی وەك كوردستاندا ، رۆڵێكی بەرچاوی لە دووبارە بیناكردنەوەی دۆخی نێوخۆیدا هەیە ، مەسەلەكە تەنها بەوە تەواو نابێت، بەڵكو دەبێت ئەمە بەكار بهێنرێت بۆ دووباری بیناكردنەوەی دام‌و دەزگاكان ‌و دەرهێنانی مەسەلەكە لە داهاتوودا لە بازنەی تاكە كەسی ‌و، رێكخستنی لە چوارچێوەی دامەزراوە ‌و یاسای هاوچەرخدا. پەسەند كردنی دەستور ‌و كاركردن لەسەر لاوازكردنی ئەو شێواز ‌و دەزگایانەی لەگەڵا ئەودا ناگونجێن دەبێتە میكانیزمێكی دەستپێكی ئەم هەوڵە نیشتمانسازی یە. لەبەر ئەوەی پرسەكە لە جەوهەردا گرێدراوی پرسی نیشتمان ‌و نەتەوە و دام‌و دەزگا سازییە. پرسی ئەوەی چۆت نیشتمانێكمان هەبێت بە كردەوە و لە ڕوانگەی پێوەرەكانی ماف‌و ئازادییەكانی هاولاتیەوە، هی هەمووان ببێت، هیچ كەس ‌و گروپ ، ‌و پێكهاتەیەك لەسەری نامۆ ‌و بێگانە نەبێت، هەمووان بە هی خۆیانی بزانن‌و سنوری حیزبی ‌و گروپیی سنوری بۆ دانەنێت دەبێت بینا بكرێتەوە. پرۆسەی نیشتمانسازی سەربكەوێت ، سیستمێ‌ لە سەریدا حوكمڕان بێت باوەڕی بە یەكسانی نێوان هاوڵاتیان ‌و پێكهاتە‌و ناوچە ‌و دەڤەر‌و هێزەكان هەبێت. لە چاویلكەی ئینتما بۆ نیشتمان ‌و ژیان لەسەر ئەودا، مافەكان دیاری بكات ‌و جیاوازی نەكات بە جیاكاری ‌و قەوارەی دەستوری هەرێم لە حكومەت ‌ودەسەڵاتی راپەڕاندندا كورت نەكاتەوە، كە بەرێپێدانی دەستور جۆرێ‌ لە لایەنگریی لە چوارچێوەی دەستور ‌و یاساكانی تێدایە. بوونی پانتایی هاوبەش ، كە جگە لە نیشتمان ، لە كولتوری دیموكراسی مۆدێرندا، فەزای هاوبەشیش دەگرێتەوە، هەروەها هەستكردن بە خەم‌و ئەرك‌و چارەنووسی هاوبەش، كە ئیسلام ‌و دیموكراسی ‌وناسیونالیزم هەریەك بە جۆرێك ‌و بە شێوازی خۆیان جەختی لێ‌ دەكەنەوە ، لە پێناو دەستەبەر كردنی بە یەكەوە ژیان ‌وسەقامگیری ‌و دووركەوتنەوە لە ئاژاوە ‌و پاشاگەردانی، میكانیزمێكی گرنگی چارەسەركردنی ناكۆكیەكانیش، كە هەندێ‌  جار بە ناهەق بەرگری جیاوازیی رەوایان بەبەردا دەكرێت ، دەستپێكردنە لە هاوبەشەكانەوە. بۆ ئەوەی زەمینەیەك هەبێت بۆ بیركردنەوەی هاوبەش، زەمینەیەك هەمووان تیایدا هەست بە بوونی خۆیان بكەن ‌و دەرەتانی ئەوەی تێدا بێت ، ببێتە سەكۆی گفتوگۆ ‌و قسەكردنی هاوبەش‌و بەجێهێشتنی قۆناغی مەنەلۆج، یاخود لەبری ئەوی دی بیركردنەوە و قسەكردن!!
ئەركی گەورەی عەقڵی سیاسی‌و كەسێتی ‌و دامەزراوەكانیش ، لەوانەش سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم ، بەو ئەندازەی ئیرادە ‌و بڕیاریان هەبێت ، دووبارە پێناسەكردنەوەیەكی نەتەوەیی‌و دیموكراسی ‌و دەستوریانەی جیاوازییەكانە. بە واتایەكی تر، كاركردنە بە میتۆدی گەڕانەوە لە ناكۆكیەكانەوە بۆ جیاوازییەكان. بە حوكمی ئەوەی شتێك دۆخی ئێمەی بەم حاڵە گەیاندووە ‌و لە پشت واقیعی دابەشبوونی كۆمەڵگەی ئێمەوەیە، جیاوازی نیە، بەڵكو ناكۆكیە. واتە گەشەكردنێكی ناسروشتی ‌وسەرەتانیانەی جیاوازی ‌و دەركەوتنێتی لە بەرگی ناكۆكیدا، كە دیارە لەم ئاستەدا لەڕووی فەلسەفی ‌و ئەخلاقیەوە جیاوازی بوون نامێنێ‌‌و پێچەوانە ‌و دژەكەی جێگەی دەگرێتەوە، چونكە ناكۆكی تێكەڵا دەبێت بە سەركوت، هەوڵی سڕینەوە  و دروستبوونی كینە ‌وململانێ‌ی نادروست‌و رەچاونەكردنی ماف‌و ئازادی ‌و دیدی بەرامبەر، بە تایبەتیش لە دۆخێكدا كە میكانیزمێكی دانپیانراو لە ئارادا نەبێت، حوكمی ناكۆكیەكان ‌و دەرهاویشتەكانیان بكات، كەواتە ناكۆكی جیاوازی نیە، چونكە جیاوازی ئاماژەیەكی ئەخلاقی هەیە ‌و پەیوەستە بە حورمەت ‌و رێزگرتن لە ماف ‌و ئازادی بەرامبەر ‌و بەهاكانی دادپەروەری ‌وئازادی ‌و كەرامەتپارێزی، كە لە قوڵاییدا بەهای ئەخلاقین. لە كاتێكدا دۆخی ناكۆكی دۆخێكی حەز‌و بەرژەوەندی سالارە، نەك ئەخلاق سالار، بە تایبەتیش لە دۆخی كوردیدا كە ناكۆكیەكان جیاكەرەوەی ئەخلاقیان كەم تێدایە ‌وزیاتر كینە ‌ودەسەڵاتخوازی‌و بەرژەوەندی ‌و یەكتر قبوڵا نەكردن (تحكم) یان تێدا دەكەن. بۆ نموونە دوای شەڕی ناوخۆی نەوەتەكان هەموومان شایەتی رێبەرە كوردەكان بووین ، كە هێزەكانیان بۆ چەندین ساڵا لە شەڕێكی خوێناویدا بوون لەگەڵا یەكتر. ناوی شەڕەكەیان بە شەڕی نەگریسی براكوژی، شەڕ لەسەر دەسەڵات‌و پارە ناوبرد‌و كەسیان شانازیان پێوە نەدەكرد. مەبەستمە بڵێم، ئەگەر خودی ناكۆكی ، واتە تەنها بوونی ئەو بەربەست نەبێت بۆ داماڵینی رەوایەتی ئەخلاقی لـێ‌ی، بە حوكمی ئەوەی دەكرێت لایەنێكی ناكۆكیەكە نوێنەرایەتی حەقێكی ئەخلاقی بكات، بۆ نموونە ناكۆكی كورد ‌وناسیونالیزمەكەی لەگەڵا ناسیونالیزمی باڵادەستی ئەو نە تەوە و وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا بەشكراوە، وە لەگەڵا دەوڵەتەكانیان. چونكە لایەنی كوردی بەدەر لە هەڵە تەكتیكیەكانی نوێنەرایەتی مافێكی زەوتكراو‌و كەرامەتێكی برینداری كردووە، بەڵام ئەو ناكۆكیەی لە مێژووی هاوچەرخی كوردا، جەستەی ناسیونالیزمی كوردی خاراندووە ‌وتواناكانی لاواز كردووە ‌وناوەرۆكی شێواندووە، كە تاكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت لە فۆرمی جۆراوجۆردا درێژەی هەیە، گەر لێرەو لەوێش بە شێوەیەكی كاتی هەندێ‌ رەگەزی ئەخلاقی تێدا بووبێت، كە پەیوەستە بە ئاستی پەنابردنی هێزەكان بۆ خیانەت، ئەوا لە كۆی گشتیدا، دژایەتی قوڵی لەگەڵا ئەخلاق ‌و پێوەر‌و بنەماكانیدا هەیە. بە حوكمی ئەوەی لەسەر حسابی مافی هاوڵاتیان ‌و چارەنووسی گەلی باشووری كوردستان‌ونەتەوەی كورد و وڵاتەكەمان تەواو بووە.
كەواتە پرسیارە سەرەكیەكان لێرەدا ئەوەیە : 
- چۆن رەوایەتی ‌و پاساوی رەوایەتی ئەخلاقی لە ناكۆكیەكان دابڕنین؟
- چۆن ناكۆكیەكان وەك ئەوەی هەن ‌وبوونیان هەیە دانیان پێدا بنێین ‌وپێناسەیان بكەین؟
- چۆن ‌و بە چ میكانیزم‌و شێوازێك ناكۆكیەكان بكەینەوە بە جیاوازی‌و ڕێش لەوە بگرین جارێكی دی ببنەوە بە ناكۆكی ‌و ململانێ‌ی توندیان لـێ‌ بكەوێتەوە؟
- چۆن ململانێ‌، كە دەرهاویشتەی ناكۆكیە، بكەینەوە بەكێ‌بڕكێ‌، كە لەگەڵا روحی جیاوازیدا گونجاوە؟
واتە بیناكردنەوەی دام‌و دەزگاكان ‌ولەوانەش سەرۆكایەتی هەرێم، لەسەر پەردەپۆشكردن ، وەك خۆی نیشاننەدان، بە ئاسایی سەیركردن‌و دووبارە نە پشكنینەوەی ناكۆكیەكان ئەنجام نادرێت. نابێت ئەو واقیعەی ناكۆكی رابردوو خوڵقاندوویەتی وەك راستی ‌و دۆخی ئاسایی وەربگیرێت، بەڵكو دەبێت دانی پێدا بنرێت لە پێناو جێگیری ‌و بەردەوامی پێدان نا، بەڵكو لێساندنەوەی رەوایەتی‌و هەوڵدان بۆ كۆتایی پێهێنانی . لەم چوارچێوەشدا دەبێت،دانپیانان وەك بەشێ‌ لە بوونی رەزامەندی‌و پەیوەست بە ڕەوایەتی سیاسی، لە دانپیانان بەمانای بینینی وەك كێشەیەك، لە یەكتری جیابكەینەوە، كە ئێمە واتا‌و ناوەرۆكی دووەممان مەبەستە . بۆئەوەی سەرۆكایەتی هەرێمیش بتوانێت لەم روەوە رۆڵا ببینێت، دەبێت تێگەیشتنمان لە سۆنگەی واقیعە كوردیە پەرتبوەكەووە بۆ سنورەكانی دەرەوەی یاسا بەركارەكان فراوانبكەین. واتە تەنها مەبەست لـێ‌ی  رەوایەتی یاسایی ‌و نەبوونی كێشە لەو روەوە نەبێت. بەو جۆرەی لە قۆناغی رابردوودا بینیمان، بەڵكو بیخەینە چوارچێوەی دانپیانانێكی فیكری ‌و دەروونی‌و قبوڵكرنی سیاسی‌و كۆمەڵگەیی لەسەر ئاستی ناوچە ‌و دەڤەر ‌و زۆن‌و تەوژمە فیكری ‌و سیاسیەكاندا. مەبەستمان لە دانپیانانە لێرەدا ، دانپیانانە بە جددیەت، بوونی ئیرادەی چارەسەری ناكۆكیەكان‌و دووبارە بیناكردنەوەی سیستم‌و هەناسەدانی سیاسی‌و لە دەرەوەی ململانێ‌ مێژووییە تاڵەكان. هەڵبەت ئینتیمای حیزبی سەرۆكی هەرێم وادەكات بڕٍیاری كۆتایی لەم روەوەبە تەواوەتی لە دەستی خۆیدا نەبێت. بە حوكمی ئەوەی لە بەرەنجامی كۆتاییدا سەرۆكایەتی هەرێم بەشێكە لە كۆی سیستمی حوكمڕانی‌و كێشەكانی ناو هەناوی ئەم حوكمڕانیە و دەركەوتەكانی. گەرچی لە هەموو حاڵەتەكاندا ‌و لەگەڵا بوونی دەركێكی نوێ‌ بە سروشتی قۆناغەكە‌و ئەركەكانی ‌و ئیرادەیەك بۆ دەستپێكردنی لانی كەم سەرەتایەكی نوێ‌، پەراوێزێ‌ بۆ نیشاندانی جیاوازی ‌و تایبەتمەندی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم هەر دەمێنێ‌، گرنگیشە سەرۆكی هەرێم بیسەلمێنێت گەر لە ئاستێكی وا قوڵیشدا بووە ، جیاوازن، بەشێكی تەقلیدی دەسەڵاتی جێبەجێكردن نین، بەڵكو جۆری لە چاودێریش بەسەر حكومەتیشەوە ئەنجام دەدات‌وبەرامبەر دەسەڵاتەكانی تریش لێپرسراوە. جیاواز بوون ‌و جیاواز نیشاندنی سەرۆكایەتی ‌وسەرۆكی هەرێم رێگا دەكاتەوە بۆ دووبارە پێناسە كردنەوەی جیاوازییەكان . هەروەها بۆ بنكۆڵكردنی كێشەكان ‌وكاركردن بۆ لاوازكردنی ئەو هۆكار‌و واقیع‌و بنەمایانەی هێز‌و بەردەوامیان پێ‌ دەبەخشن. كە پاشماوەكانی دابەشبوونی هەرێم‌و نادامەزراوەیی هێز‌و دەزگا چەكدارەكان ‌وگەندەڵی ئابوری ‌و درێژەكێشانی  ململانێ‌ تەقلیدییە نا نەتەوەیی‌و دیموكراسیەكان لە پێشەوەی ئەو هۆكارانەوە دێت، بەبێ‌ چارەسەركردنی ئەم واقیعەش سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم خۆیان بەدەست كێشەی نانیشتمانی بوونەوە دەناڵێنن. واتە نەبوونی جوگرافیا‌و دەسەڵاتێكی یەكگرتووی سیاسی‌و ئیداری راستەقینە، بۆ ئەوەی لەڕێ‌ی ئەوانەوە پیادەی دەسەڵاتەكانیان بكەن ‌ولەوەش وردتر ‌و گونجاوتر لەگەڵا دۆخی كوردستان، رۆڵی خۆیان لە كەمكردنەوەی كێشەكان ‌و هەوڵدان بۆ قۆستنەوەی دەرفەتەكان‌و خەمڵاندنی ناسنامەیەكی هاوبەشی نیشتمانی بگێڕن. واتە سەرۆكی نوێ‌ نابێت وا بزانێت نیشتمان ‌و واقیعێكی سەقامگیر‌و پێناسەكراو‌و بە دامەزراوەیكراو هەیە، حوكمی تێدا بكات، بەڵكو دەبێت لەو راستیە سەرەتاییەوە دەست پێبكات تاكو ئێستا بە كردەوە تەواو ئەو واقیعە بوونی نیە ‌و دەبێت بهێنرێتە كایەوە، یاخود لە ئاستێكی نا پێویستدا بوونی هەیە و دەبێت تەواو بكرێت‌و بە كەڵكی ئەوە بێت كە ئێمە هەموومان هەست بە سەرۆك‌و سەرۆكایەتی بكەین‌و لانی كەم شانازی بە دام‌و دەزگاكەوە بكەین ‌ولە گرنگی‌و بایەخی كەم نەكەینەوە. سەلیقەی ئیدارەدانی جیاوازیش سەبارەت بە سەرۆكی هەرێم بۆ سازكردنی زەمینەی بەدیهاتنی ئەو ئامانجە گرنگە. ئەمەش پێش هەموو شتێك ئەو قەناعەتە دروست بكات كە سەرۆك وە سەرۆكایەتی بڕوایان بە جیاوازییەكان هەیە، وە هۆشیارن بە پێویستیەكانی ئیدارەدان ‌ورێزلێگرتنیان. بەڵام ئیدارەدانی جیاوازییەكان گەر نەكەوێتە پاش ئیدراەدانی ناكۆكیەكان بەشێكە لەو. مەبەستمانە بڵێین لە واقیعی كوردستانی باشوور ‌و هەرێمدا، كێشەی ئیدارەدانی جیاوازی ‌وناكۆكی لەگەڵا یەكتردا تێكەڵبوون. چونكە مامەڵە كردن لەگەڵا هێز‌و پارتەكانی دەرەوەی پارتی ‌و یەكێتی لە حكومەتدا بن یاخود ئۆپۆزسیۆنن، دەكەوێتە چوارچێوەی مامەڵە كردن لەگەڵا جیا وازی. بە حوكمی ئەوەی هێز‌و چەك‌و پارە‌و ناوچەی دابڕێنراوی دیفاكتۆ‌و زۆنی حیزبیان نیە .
لەم چوارچێوەشدا پاتی‌و یەكێتی لەسەر ئاستی حیزب‌و جومگەكانی دەسەڵاتدا هاوبەشن‌و لێپرسراوێتی هاوبەشیان دەكەوێتە ئەستۆ. ئەركی سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم‌و تێكڕای دام‌و دەزگاكانی تر ‌ونوخبەی خۆ بە ناسیونالیست زانی كورد لە باشووردا ئەوەیە: نەهێڵرێت ئەم جیاوازیانە ببن بە ناكۆكی، یاخود بە هەناسە ‌و میكانیزم‌و رۆحیەتی مامەڵەكردن لەگەڵا ناكۆكیدا مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن. كە بە گشتی لە سۆنگەی لاوازیی كلتوری  دیموكراسی‌و بەرژەوەندی حیزبیی ‌و ئابوریەوە  هەست بە بوونی ئەم رۆحیەتە دەكرێت. 
هەرچی پەیوەندی بە كێشەی نێوان یەكێتی‌و پارتی یەوە هەیە ، كە مێژوو سیاسەت ‌و ئابوری تیایدا تێكەڵا بە یەكتر بوون ‌و رەهەندی جۆرا‌وجۆری لەخۆ گرتووە ، سەلیقەی ئیدارەدانی ناكۆكی دەوێت، چونكە بە كردەوە ئەگەر خۆیان وەكو دوو (جیاواز) یش بخەنە ڕوو، لەگەڵا یەكدیدا لە ناكۆكیەكی فرە رەهەندان ‌و ئەوەی هەیە ‌و بە چارەسەریش ناوبراوە ‌و ناودەبرێت هەوڵدانە بۆ هەندێ‌ تەریبكردنی ئەم ناكۆكیانە ‌و پەردەپۆشكردنیان ‌و لێبێدەنگبوون ‌و هەندێ‌ جاریش دووبارە زەقكردنەوە و پەڕە هەڵدانەوە! ئەوەی لە ئێستادا لەم ڕوەوە پێویستە ‌و سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم دەتوانن رۆڵی تێدابگێڕن،  بە زانستی ئیدارەدانی ململانێ‌‌و ناكۆكیەكانە،بەڵام بێ‌ ئەوەی ئیدارە دانەكە هاوشێوەی  قۆناغی رابردوو بە درێژایی دەیان ساڵا شوێنی چارەسەركردن  بگرێتەوە. لەكاتێكدا كێشەكە پێویستی بە ئاشتەواییەكی راستەقینە‌و سازشێكی مێژوویی هەیە، كە ئەگەر ئەمەش نەهاتە كایەوە ڕەنگە تاكە ئومێدی چارەسەر  ببێتە چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ سەرهەڵدانی هێزی سێهەم لە داهاتوودا، بە مەبەستی تێپەڕاندنی ناكۆكیەكان ‌و هێنانە كایەی واقیعێكی نوێ‌ی سیاسی‌و دامەزراوەیی. چونكە واقیعی هەندێ‌ جیاوازی ‌و زۆرێ‌ لە ناكۆكی لە نێوان یەكێتی ‌و پارتی كە ناهێڵێت (توافق)ێكی نیشتمانی راستەقینە بێتە كایەوە، رێگای لە گەشەكردنی ناسیونالیزم‌و دیموكراسی لە یەك كاتدا گرتووە. تێكەڵاوەیەكی ناهارمۆنی لە ئایدیای هەست، بیركردنەوە ‌و مامەڵە ‌و سیاسەت دروستكردووە، بووە بە رێگر لەبەردەم هەوڵەكانی چاكسازی، بیناكردنەوەی سیستم‌و پێنانە ناو قۆناغێكی نوێ‌ی جیاواز، ئەم دۆخە واتە دۆخی ناكۆكی‌و دابەشبوونی نێوخۆیی‌و سروشتی پەیوەندییە هەرێمایەتیەكان، واقیعێكیان خوڵقاندووە، ناكۆكیەكان نە لەڕێ‌ی هێز‌و نە لەڕێ‌ی میكانیزمەكانی دیموكراسیەوە قابیلی یەكلاكردنەوە نەبن، بەسترانەوەی بەرژەوەندی گروپیش بە مانەوەی ناكۆكی‌و دابەشبوونەكانەوە ، رەهەندێكی تری بە توانای درێژەدان بە واقیعەكەی خستۆتە سەر ئەوەی هەیە. كەواتەزاڵبوون بەسەر ناكۆكیەكاندا دەبێت قۆناغ بە قۆناغ ئەنجام بدرێت، لانی كەم لە چوارچێوەی پێدراوەكانی ئێستای واقیعی هەرێم‌و دەوروبەردا ، ئەویش بەم چەشنەی خوارەوە:
1. ئابڵۆقەدانی ناكۆكیەكان‌و وێناكردنیان وەك كێشە‌و دژبە یەكی لەگەڵا ئەركە نیشتمانی ‌ودیموكراسی‌و ئەخلاقیەكاندا. 
2. پۆڵێنكردیان بە گوێرەی هەندێ‌ پێوەر ، لەوانەش   مێژوو، كاریگەری و رەهەند‌و مەترسی.
3. (توافق)كردن لەسەر دەستكردن بە چارەسەری ناكۆكیەكان بەگوێرەی نەخشە رێگایەك ، واتە (توافق) بچێتە قۆناغێكی تر ‌و لەسەر چارەسەركردنی كێشە‌و ناكۆكیەكان بێت، نەك سڕكردن‌و سپاردنیان بە دواڕۆژ.
4. زەمینە سازكردن بۆ ئەوەی خەڵك لەڕێ‌ی سندوقەكانی دەنگدان‌و هەڵبژاردنەوە بتوانن ، سنورێ‌ بۆ ناكۆكیەكان دانێن ‌و جۆرێ‌ لە ناهاوسەنگی ئاشتیخوازانە دروست بكەن، بە قازانجی دروستكردنی دەسەڵاتێكی مەركەزی لە هەرێمدا. 
بە حوكمی ئەوەی نەبوونی ئەو دەسەڵاتە، كێشەی بۆ ناسیونالیزم‌و دیموكراسی ‌و چاكسازی‌و بیناكردنەوەی سیستم دروستكردووە.  ئەمەش تەنها كاتێك دەبێت ، ناكۆكیەكان پاڵپشتی هێزی زبری نادیموكراسیان نەمێنێ‌. گەر هێز‌و لایەنێ‌ یاخود دامەزراوەیەكی هەرێم، لەم ڕوەوە جددی بوون ‌و راستگۆیی خۆی بسەلمێنێت، توانای راكێشانی پشتیوانی جەماوەرێكی بەرچاو ‌و چەندین هێزی سیاسی دەبێت، بە حوكمی ئەوەی ناكۆكی ‌و ململانێكان وایان كردووە، متمانە بە هیچ كرانەوە ‌وبەرەوپێش چوونێكی سیاسی نەكرێت ‌و بە نیمچە هەمیشەیی مەترسی دووبارە بە بنبەستگەیشتنی هێزەكان لە ئارادا بێت. هەر لەبەر ئەوەی هێزەكان لەسەر زەویەكی لمی ناوخۆیی ‌و دۆخێكی ناجێگیری عێراقی‌و هەرێمی ‌و نێودەوڵەتی سیاسەت دەكەن.  
لە بنەڕەتیشدا كێشەی راستەقینەیان لەگەڵا یەكتر‌و پێویستەكانی دووبارە بیناكردنەوەی ناسیونالیزم‌و گەشەدان بە كلتوری سیاسی هەیە. پەی بردن بەم پەیوەندییە تێكهەڵكێشراوەی نێوان (جیاوازی) و (ناكۆكی) ‌و دەركەوتەكانیان لەگەڵا (ئینتیمای حیزبی سەرۆك) ‌و (پێویستی بەرزبوونەوە بۆ سەرو ناكۆكیەكان) لە پێناو بەدەستهێنانی میسداقیەت بۆ چارەسەركردن‌و رەواندنەوەی تەمی گومان ‌و دوودڵی‌و بێ‌ باوەڕییەكان، سەلیقە ‌و وردەكاریی، كۆنترۆڵی خود، دۆزینەوەی زمانی سێهەم، لێكجیاكردنەوەی ناكۆكی و كێشە‌و دۆسێكان، رۆڵا دابەشكردن ، ‌و پێش  هەموو شتێ‌ هۆشیاری رۆحیەتێكی نوێ‌ دەخوازێت. گرنگ ئەوەیە سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم بۆ ئەوەی لەسەر هەردوو ئاستی ناسیونالیزم‌و دیموكراسی‌و چارەسەركردنی كێشەكانیان رۆڵی خۆیان ببینن، دەبێت  بە پاشخانێكی فیكری ‌و سیاسی واوە كار بكەن، بچێتە خزمەت كەمكردنەوەی ناكۆكیەكان ‌و دووبارە كردنەوەیان بە جیاوازی ، جیاوازییەكانیش بە شێوەیەكی هاوچەرخ‌و دادپەروەرانە بەڕێوە ببرێن. بۆ ئەوەی دامەزراوەكە بۆ هەمووان بێت، هەمووان بەو چاوەوە سەیری بكەن‌و لە بەدگومانیەكان لەم ڕوەوە تا ئاستێكی دڵخۆشكەر كەمبكاتەوە.


سێهەم : ناسیونایزمی كوردی و كێشەی نوێنەرایەتی كردن :
كێشەیەكی تری ناسیونالیزم‌و ئەوەی بە ئەزموونی دیموكراسی هەرێم ناونراوە، مەسەلەی نوێنەرایەتیكردنە. نوێنەرایەتیكردنیش چەمكێكی فرە ئاماژە ‌و رەهەند‌و كاركردە، هەر لە كایەی خێزان ‌و كۆمەڵایەتی ‌و دینیەوە بگرە تا ناسیونالیزم ‌و دیموكراسی‌و سیستمە سیاسیە جۆراوجۆرەكان بوونی هەیە. ئەمیش هاوشێوەی چەمكی جیاوازی، جۆری تێگەیشتن، لێكدانەوە ‌و مامەڵە لەگەڵا كردن ‌وبەرجەستە كردنی پەیوەندییەكی توندی لەگەڵا  رێكخستنی ژیان ‌و كۆمەڵگە ‌و مەنزومەی مافەكان‌و رێزگرتن لە مرۆڤایەتی مرۆڤـدا هەیە . چەندین پرسیاری فیكری ‌و فەلسەفی‌و سیاسی‌و مافگەرایانە (حقوقی) پەیوەندییان بە چەمكەكەوە هەیە لە وێنەی:
- مەبەست لە نوێنەرایەتی كردن چیە؟ بە حوكمی ئەوەی ناوەرۆكپێدانی‌و جیاوازی چەمكەكە لەسەر ئاستی بە چ  مۆدێلێك ‌و چ كەس ‌و گروپێك  نوێنەرایەتی دەكرێن ‌و بۆ داخاتە ڕوو.
- شێواز ‌و میكانیزمەكانی نوێنەرایەتی كردن كامانەن ‌و چ كاریگەرییەكیان بەسەر فۆرمەكانی دەسەڵات‌و داڕشتنی گوتارەكان ‌و   دابەشكردنی (امتیازات)ەكانەوە هەیە؟
- نوێنەرایەتی كردن بۆ پێویستە ؟ چ پێویستییەك خوڵقاندوویەتی؟
- جۆرەكانی نوێنەرایەتی كردن كامانەن ‌و لەسەر چ بناغەیەك ریزبەند دەكرێن‌و كامیان بەگوێرەی پێوەرەكانی ناسیونالیزمێكی دیموكراسی ‌و سەرەتاكانی دادپەروەری باشترینە ‌وئەخلاقیترینە؟ 
ئەمە ‌و چەندین پرسیاری تر هاوشێوەی لەم جۆرە ، كە زیاتر فەلسەفاندنی چەمكەكە دەیهێنێتە كایەوە ‌و رەهەندەكانی دەخاتە ژێر پرسیاری فیكری یەوە.
پرسی سەرەكی نوێنەرایەتیش بەتایبەتیش لە پەیوەندی بە باتەكەی ئێمەوە ئەوەیە داخۆ زۆرەملێیانەیە یاخود دڵخوازانە؟ واتە هەڵقوڵاوی رەزامەندی‌و بەدڵبوونی خەڵكە  نوێنەرایەتی كراوەكەیە یاخود بە زۆر سەپێنراوە؟ لانی كەم دەربارەی سیستمی سیاسی سەبارەت بە دۆزینەوەی كۆمەڵا. لێرەشدا نوێنەرایتی كردن تێكەڵا بە ڕەوایەتی دەبێت . هەڵبەت ئێمە لێرەدا چەمكی نوێنەرایەتی و نوێنەر تەنها بە واتای (تمپیل و ممپل)ی عەرەبی بەكار ناهێنین. بەڵكو دەچێتە بازنەی بریكارێتی ‌و بریكار (وكیل) یشەوە. چونكە نوێنەرایەتی كردن بە تایبەتیش لە بەرگە دیموكراسیەكەیدا بێ‌ ئاوڕدانەوە لە چەمكی ( وكالە و وكیل) تەواو نابێت ‌وواتای تەواو نادات بە دەستەوە.
مەسەلەیەك كە لێرەشدا دێتە پێشەوە ئەرك‌و سنوری رێپێدراوی نوێنەر  یاخود بریكارە، واتە تا كوێ‌ دەتوانێ‌ نوێنەرایەتی بكات ‌و پشت ئەستوور بە چ گرێبەست‌و رێكەوتن ، عورف، یاخود یاسایەكی ئاشكرا یاخود شاراوە (چمنی)؟
ناسیونالیزم ‌و نوێنەرایەتی:
ناسیونالیزم وەك سەرەتا (پرەنسیپ) ‌و بزوتنەوەیەكی سیاسی لە پێناو  بە گوتەی (گیڵنەر)  هاو یەككردنی سنورە كلتوری ‌و سیاسیەكانی نەتەوە و  دروستكردنی دەوڵەت‌و بەدیهێنانی سەروەری نەتەوە  بەسەر نیشتمانەكەیدا ، یاخود سەرخستنی خودی پرۆسەی نەتەوە و دەوڵەتسازی بە مانا مۆدێرنەكەی ، بە جۆرێ‌ لە جۆرەكان تێكەڵا بە بیرۆكەی نوێنەرایەتی كردنە. چونكە پێش هەموو شتێك پرسیار لەسەر ڕەوایەتی جۆرێ‌ لە سیستم ‌و نوخبەی حوكمڕانی سەروو نەتەوەیی دادەنرێت. بە واتایەكی تر، ئەگەر ناسیونالیزم چوارچێوەیەك ، یاخود دیدێك بێت بۆ دووبارە داڕشتنەوەی فۆرمی دەوڵەت‌و سیستمی سیاسی لە پەیوەندی بە دووبارە پێناسەكردنی كۆمەڵگەوە ، ئەوا دەبێتە ئامرازی لێسەندنەوەی رەوایەتی لە فۆرم ‌و دەستەبژێرێك ‌و بەخشینی بە یەكێكی تر. لێسەندنەوەی رەوایەتی لە فۆرمی  خۆڕێكخستنی سەروو نەتەوەیی ئیمپراتۆریانە‌و خواروو نەتەوەیی میرنشینانە ‌و بەخشینی بە دەوڵەتی نیشتمانی نوێ‌، ئەوا ئیمپراتۆریەت ‌ومیرنشینی لە یەك كاتدا   رەتدەكاتەوە و دەسەڵاتێكی مەركەزی نوێ‌ لە جێگایان دادەمەزرێنێت، كە بە دەوڵەتی مۆدێرن ناسراوە . كە لە رێكەوتننامەی (ویستقالیا  1637)ەوە دەست پێدەكات ‌و بە كردەوەش لە هەندێ‌ شوێن پێش سەرهەڵدانی ناسیونالیزم  وەك هێزێكی سەروو ئیداری  پێناسەكراو كەوتووە. دەوڵەتە نەتەوەییە نوێكانیش  كە لە پێناو یەكیەتی ‌وكۆتایی هێنان بە دابەشبوونی نێوخۆیی ‌ودەسەڵاتێكی ناوەندی كاریان دەكرد، لەڕێ‌ی دەستەبژێرە حوكمڕانە نوێكانی ناویەوە ، سەرەتا لە زۆر وڵات ‌و شوێن نادیموكراس بوون. چونكە خەمی سەرەتایی ‌و بنەڕەتی ئەوان كۆتایی هێنان بە دەسەڵاتی كەنیسەیەكی نەتەوە بڕ، واقیعی پارچە پارچەی دەرەبەگایەتی ‌و لابردنی باج‌و بەربەستە ناوخۆییەكان لەبەردەم بازرگانی ‌و دروستكردنی بازاڕی هاوبەشی نەتەوەیی بوو. لەجیاتی ئەم  ئاڵا ‌و گۆڕە شۆڕشگێڕیانەدا، بە مانا ژیاری ‌و گۆڕانكاریەك ، نەك ناوەرۆكە سیاسیە رووتەكە، پادشا ‌و دەستەبژێری دەسەڵات بە حوكمی ئەركەكانی بنیاتنانی دەوڵەتی نوێ‌ ‌و پێویستیەكانی ‌و سروشتی دەسەڵاتەكەی، گەرچی بەڕووی دەرەوەدا نوێنەرایەتی نوێنەرایەتی هەمووانی دەكرد، بە حوكمی توانای قسەكردنی بەناوی دەوڵەتەوە و نەبوونی هیچ هێزێكی ركابەری جیاواز لە ناویدا، لە ناوخۆدا نوێنەری بەرژەوەندییەكانی لەگەڵا هەندێ‌ چین زیاتر تێكەڵا بوون. نوێنەرایتی هەمووانیش لەو قۆناغەدا بە ئاقاری ناوخۆدا بە حوكمی سروشتی چینەكان ‌و تێڕوانینیان بۆ سیستم‌و رێكخستنی كۆمەڵگە‌و مافەكان ئاسان نەبوو.
بەڵام بە تێپەڕینی رۆژگار ‌و فراوانبوونی ئاڵا ‌و گۆڕە  شارستانێتی یەكان ‌وبەربڵاوبوونی خوێندن‌و پەروەردەی نوێ‌‌و میكانیزمەكانی دەسەڵات بۆ خوڵقاندنی ناسنامەیەكی نوێ‌ ‌و هاوبەش بۆ هاوڵاتیان ، وە چەسپاندنی سنورە نەتەوەییەكان ‌وگەشەكردنی یاسای گشتی نێودەوڵەتی  لەسەر ئەم بناغە ، لە پەیوەندی بە نوێنەرایەتی كردنی نەتەوە‌وە، كێشەكان چارەسەر بوون. چونكە كرۆكی نوێنەرایەتی كردنی ناسیونالیستانە لەسەر ئاستی دەستە بژێری حوكمڕان، حوكمڕانیی دەستەبژێری  نیشتمانی ‌و خۆماڵی ‌و نەبوونی دەسەڵاتی بێگانەكانە، واتە لە دۆخی رزگاری ‌و نەبوونی دەسەڵات ‌و هەژموونی  دەسەڵاتی بێگانە بەسەر دەسەڵات و وڵاتدا رەهەندێكی گرنگ‌و بنەڕەتی ناسیونالیزم دێتە دی، كە سەربەخۆیی نەتەوەیی ‌و كۆتایی هێنان بە هەست بە سوكی كردنی هاوڵاتیان ‌و گەل، لە سۆنگەی حوكمڕانیی دەستەبژێرێكی نامۆ‌و بێگانەو ژێردەستە بوونیانە. ئەم واقیعەش هاوڵاتیان دەكات بە خاوەن ناسنامەیەكی هاوبەش، بەڵام دابەشبوونە نێوخۆییەكان ‌وكێشەی نوێنەرایتی كردن بەم چەشنە كۆتایی پێ‌ نایەت.
بەڵكو لە بەرگ‌و فۆرمی تردا دەردەكەوێتەوە، لەوانەش فۆرمی چینایەتی ‌ودابەشبوونی خودی دەستەبژێرەكان بۆ لایەنگرانی لیبرالیزمی سیاسی  ‌و دژەكانیان. كێشەی كەمینە نەتەوەییەكان لەگەڵا زۆرینەی نەتەوەیی باڵادەستدا، بەتایبەتیش لەو وڵاتانەی دیموكراسیان تێدا نیە، بۆیە دەبینین لە مێژووی نوێ‌ی خۆرئاوادا دوای دەركەوتنی دەوڵەتە نوێكان ‌و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتە كۆنەكان ‌و سەركەوتنی پرۆسەی بەناوەند كردنی دەسەڵات لەسەر بناغەی ناسیونالیزم، شۆڕشەكان لە پێناوی ئازادی‌و دادپەروەری و مافەكانی هاووڵاتی دەستپێدەكەن. بەڵام لەچوارچێوەی هەمان ئەو واقیعە نوێیەی دەوڵەتی نوی ‌و ناسنامەی هاوبەشی نەتەوەیی خوڵقاندوویەتی، لانی كەم لای  لیبراڵەكان ، چونكە لای ماركسیستەكان مەسەلەكە بەجۆرێكی تر كەوتۆتەوە. لە میانەی خەبات بۆ دیموكراسی لە چولرچێوەی دەوڵەتە نوێكاندا خیانەت ‌و پشت كردنە ئەركە نەتەوەییەكان بەڕەوا نابینرێت، بەڵكو ئەو هەست بە شكۆ كردنە دوای ئەوەش بۆ ئاستی قێزەونی نەژاد پەرستی ‌وكۆلۆنیالیزم بەردەوام دەبێت، بۆ نموونە فەرەنسای دوای شۆڕش بۆ ماوەی (130)ساڵا جەزائیر داگیر دەكات‌و دوای كوشتنی ملیۆنێك كەسیش لەژێر فشاری زۆری شۆڕشگێڕەكانی ئەو وڵاتەدا دەستی لـێ‌ هەڵدەگرێت. بەڵام گرنگ ئەوەیە دوای سەركەوتنی دیموكراسی ، با لە ئاستێكیشدا بێت ، نوێنەرایتی كردنی ناسیونالیستانە ، كە ڕەوایەتی خۆی لە دەسەڵاتی پشتا‌و پشت‌و بنیاتنانی دەوڵەتی ناوەندی دا دەبینێتەوە، جێگای خۆی چۆڵا دەكات ( بە بوونی هەڵكشان ‌و داكشان لەم ڕوەوە لە هەندێ‌ لە وڵاتاندا) بۆ نوێنەرایتی كردنێكی دیموكراسیانە، واتە پارت ‌و نوخبەكان لەنێو خۆیاندا كەوتنە كێ‌بڕكێ‌ كردن بۆ نوێنەرایەتی كردنی نەتەوە و دەوڵەت، لە مەودایەكی دەستوری دیاریكراودا سەبارەت بە كەسەكان ‌و بە گوێرەی تازەبوونەوەی متمانەی دەنگدەران سەبارەت بە حیزبەكان، جێ‌ی سەرنج‌و دژ بە یەكی یەكی گریانهێنەر لەو نێوەندەدا ئەوەیە، كە هەر ئەم دەسەلاتە دیموكراسیە  نێوخۆییانە، لە دەرەوەی سنورەكانیان ‌و چوارچێوەی پیادەكردنی  سیاسەتی داگیركاری وڵاتان ‌و بەتاڵانبردنی خێر‌و بێریان، قێزەونترین رەفتار ‌و كاری نادیموكراسیانە ‌و نامرۆڤانەیان ئەنجام دەدا .
نوێنەرایتی كردن و قسەكردن بە ناوی مێژووەوە
لەم نێوەندەدا ‌و لە سەدەی نۆزدەدا ئاینێكی نوێ‌ لە فۆرمی ئایدۆلۆژیایەكی مۆدێرنەدا سەری هەڵدا ، كە ئەویش (ماركسیزم) بوو . ئەم ئایدۆلۆژیایەی لە ڕووی تیۆریەوە  كێشەیەكی قوڵی لەگەڵا سەرمایەداری ‌و مۆدێلی دەوڵەتەكەی هەبوو. هەر لەو چوارچێوەشدا جگە لە پێدانی وەزیفەیەكی تێپەڕی ناچاریی  بە ناسیونالیزم، ئەویش ئەگەر لە خزمەت شۆڕشی كۆمەڵایەتی كۆمۆنیزمدا بوو، هیچ بەهایەكی بۆ قایل نەبوو. چونكە دابەشكارییەكەی لەسەر بناغەی چینە كۆمەڵایەتیەكان بوو، نەك نەتەوەكان. ناسنامەی هاوبەشی (چین)یشی وەك جێگرەوە بۆ ناسنامەی هاوبەشی نیشتمانی یاخود نەتەوەیی دەخستە ڕوو. ئایدۆلۆژیاكەیە حوكمی سروشتە  مزگێنی دەرەكەی، مزگێنی بە كۆتایی ناسیونالیزم‌و خودی دەوڵەتیش دەدا ؟! .
خەبات بۆ ئەم دۆخەش، سەرەڕای باوەڕبوونی بە حەتمیەتی مێژوویی گۆڕانكارییەكان‌و ئاراستەی گەشەكردنی مێژوو بە قازانجی حیزبی پێشەنگ‌و شۆڕشی پرۆلیتاریا قەناعەت بە نوێنەرایەتی یەكی شۆڕشگێڕی ئیدۆلۆژیك دەخوازێت. نوێنەرایەتیكردنی شۆڕشگێڕیش بۆ چین لێرەدا دەبێتە نوێنەرایەتی كردنی مێژوو رۆحەكەی. واتە رەهەندێكی میتافیزیكی وەردەگرێت. هەر لەم چوارچێوەشدا رەوایەتی بە دیكتاتۆرێتی پرۆلیتاریا لە قۆناغی راگوزەریدا دەدرێت (كە خۆی دەبێتە دۆخی سروشتی) كە دیسان نوێنەرایەتیكردنێكی داسەپاوی زۆرەملێیە، رەنگە ئاماژە بە لۆژیك‌و دیدگای ماركسیزم بۆ نوێنەرایەتیكردن بۆ ئێمەی كورد بێ‌ سوود نەبێت، بە حوكمی ئەوەی بۆ ماوەی دەیان ساڵا (لە چلەكانەوە بۆ نەوەدەكان) چەپ پاشخانی زۆرینەی هێزە كوردییەكانی پێكهێناوە ، یان لانی كەم خستونیەتی یە ژێر كاریگەریی خۆی. هەر لەم چوارچێوەدا هەموو ئایدۆلۆژیا گەورە‌و رادیكاڵەكان لەوانەش فاشیزم، نازیزم و ئایدۆلۆژیای مۆدێرنی توندڕەوی ئیسلامی، كە بەناوی حیكایەتێكی گەورەی دیاریكراو‌و هەموو كۆمەڵگەوە قسە دەكەن ، ئاماژەن بە فۆرمێك لە نوێنەرایەتیكردنێكی قۆرخكراو‌و داسەپاو.
نوێنەرایەتیكردنێك، ئە گەر لە ساتەوەختێكی قەیراناوی  دیاریكراویشدا ئیرادەی دەستەجەمعی هاوڵاتیان یاخود جەماوەر رۆڵێكی لە پێسپاردندا هەبووبێت، ئەوا دواتر ناوەرۆكی (وكالە)‌و بریكارێتی لە هەموو ئاستەكاندا تێپەڕاندووە، نەك هەر مافی رادەربڕین ‌و نوێنەرایەتیكردنی ئازادیان لە كۆمەڵگە سەندۆتەوە، بەڵكو نكولیان لە مافی نەتەوە و پێكهاتە‌و وڵاتانی تریش كردووە، لەوەی بتوانن نوێنەرایەتی خۆیان بەرامبەر ئەوان بكەن.

ناسیونالیزمی كوردی‌و مەسەلەی نوێنەرایەتی كردن
گەر زۆر نەڕۆینە قوڵایی مێژوەوە‌و تەنها هەندێ‌ لاپەڕەی مێژووی نوێ‌‌و هاوچەرخی كورد هەڵبدەینەوە، دەبینین نوێنەرایەتیكردن كێشەیەكی زەق‌و دەركەوتەیەكی قەیرانێكی قوڵیشە ، كە قەیرانی دابەشبوون‌و یەكتر قبوڵنەكردن‌و لە دەلاقەی بچووكەوە سەیری یەكتر كردنە!. ئاماژەمان بە میرنشینە كوردییەكان لە سەدەی (16)دا كرد، كە چۆن میرە كوردەكان رازی نەبوون یەكێ‌ لە نێوخۆیاندا نوێنەرایەتیان بكات‌و لای سوڵتانی عەسمانی وەك سەرداری كوردان ناو ببرێت. ئەم دۆخ‌و بیركردنەوە لە مێژووی نوێشدا بەهۆی زیاد لە هۆكارێكی بابەتی ‌و خودییەوە گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نایەت ، دیسانەوە زەبری گەورە لە كورد ‌و ناسیونالیزمە بەراییەكەی دەدات. دەبێتە كۆسپ لەبەردەم گەیشتن بە ئامانج نەتەوەییەكان ‌و كاركردنی جددی‌و بەرفراوان لە پێناو پێكهێنانی قەوارەی سەربەخۆی نەتەوەیی، وەك بەركەوتەیەكی مێژوویی‌و یاسایی‌و ئەخلاقی پاش هەڵوەشاندنەوەی حوكمڕانی مەلیك مەحمود لە كوردستانی باشوور ‌و كۆماری كوردستان لە كوردستانی رۆژهەڵات، لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم، دەبینین جگە لە پیلانی ناحەزان‌و هێزە كۆلۆنیالیستی‌و داگیركاران‌و زلهێزانی خاوەن بەرژەوەندی  ناڕەوا لە ناوچەكەدا، رێبەرەكانیان بۆ نوێنەرایەتیكردنی مەسەلەی كورد‌و قسەكردن بە ناوی نەتەوەوە‌و دواندنی وڵاتان ‌و كۆمەڵگەی گەلان ‌و نەتەوەكان بەم ناوەوە، رۆڵی بەرچاوی هەبوو لە بەناكامی مانەوەیان ‌وقەتیسمانیان لە سنورێكی جوگرافی  بەرتەسك‌و ناوچەیدا. وە لەوەی نەتوانن سیمایەكی نەتەوەیی گشتگیر بە خۆوە بگرن، بەوەش بەرامبەرەكان ناچار بكەن، یاخود بیانهێننە سەر ئەو قەناعەت‌و رایەی حسابێكی زۆرتریان بۆ بكەن. ئەوەش درێژەدان بوو بەو فەرهەنگەی كە دەڵێت : یان دەبێت هەمومان سەرۆك بین یاخود سەرۆكمان ناوێت‌و با بێگانەكان سەروەرمان بن یاخود هەریەك لە ناوچەی خۆماندا سەروەر بین! كە دیارە ئەوەكارینەكردەیە ‌و بەرەنجامەكەی درێژەدانە بە حوكمی بێگانە‌و هێزە دەرەكیەكان، ئەم كێشەیە لە كوێوە سەرهەڵدەدات؟ بۆچی تاكو ئێستا درێژەی كێشاوە ‌و چارەسەر نەبووە؟. دەتوانین چی بكەین ‌ولەوانەش سەرۆك ‌و سەرۆكایەتی هەرێم رۆڵیان لەم نێوەندەدا چی بێت؟، كە لانی كەم لە ڕووی یاساییەوە ئاماژەن بەوەی كوردستانی باشوور با لە چوارچێوەی دەوڵەتیشدا نەبێت ، سەرۆكی هەیە. كە دیارە ئێمە پێشتر نەگەیشتووین بەو دۆخە.
بۆ وەڵامی پرسیارەكان ، هۆكاری دۆخەكە زۆرە، لەوانەش نەبوونی دەسەڵاتێكی ناوەندیی  پێش مۆدێرن كە بنەماڵەیەكی كورد فەرمانڕەوایی تێدا بكات، هەڵكەوتەی جوگرافی كوردستان‌و دوورە دەستی ‌و درێژەكێشانی فەرهەنگی خێڵا ‌و ناوچەگەری ، لە مێژووی هاوچەرخیشدا، حیزبی كوردی ‌و ئایدۆلۆژیا‌و نوخبە نوێكانیش كە ئاماژەبوون بە تێپەڕاندنی فۆرمە كۆنەكانی دابەشبوون لە كۆمەڵگەدا، سەرەڕای بە تەواوی تێنەپەڕاندنی ئەو فۆرمانە ، خۆیان جارێكی تر رۆڵی خێڵا ‌و ناوچەگەرێتی ‌و میرنشینیان بینیەوە! مانەوەی زۆنی دەسەڵاتی حیزبی لە هەرێمدا دوای زیاتر لە (27) ساڵا لە دەسەڵاتی حوكمڕانی خۆماڵی ، ئەو بێ‌ متمانەیی ‌و دابەشبوونە سیاسیەی لە ئارادایە، بەڵگەی زیندوون لەسەر ئەو لێكدانەوەی سەرەوە. ئەوەش دەریدەخات كە لە ئێستادا دووبارە بیناكردنەوەی چەمكی ناسیونالیزم‌و نیشمان ‌و دیموكراسیی‌و سیستم، پێویستیان بە تێپەڕاندنی ئەم فۆرم لە حیزب‌و كاری حیزبی هەیە. كە ئەویش بە دەوڵەت دەكرێت، یاخود لانی كەم بە چارەسەركردنی كێشە‌و ناكۆكیەكانی ناو هەناوی فۆرمی نیمچە دەوڵەتی هەرێم‌و زاڵبوون بەسەر دابەشبوونەكاندا‌و هێنانە كایەی ئاستێكی ماقوڵا لە حوكمی دامەزراوەكان ‌و یاسا ‌و بە نیشتمانی كردنی هێزەكان‌و بە زانستیكردنی چارەسەرەكان دێتە دی. چاكسازیش دەتوانێ‌ لەم سەرەڕێگایەدا یارمەتیدەر بێت، چیرۆكی حزبی كوردی ‌و مەسەلەی ناسیونالیزم كوردی ‌و نوێنەرایەتیكردن‌و دروستكردنی رەمزی هاوبەش، چیرۆكێكی درێژە ‌و لە شوێن‌و كاتی تریشدا لە سەری وەستاوین. یەكێ‌ لە كێشە گەورەكانیش لەم روەوە تێكەڵبوونی حیزبە لەگەڵا دام‌و دەزگاكانی حكومەت ‌وسنوردانانە بۆ كارایی یاسا‌و پێوەرەكان بۆ بەڕێوەبردن‌و دابەشكردنی سەرمایەی مادی ‌و رەمزی لە نێوانیاندا.
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ‌و كێشەی نوێنەرایەتی كردنی دۆزی كورد
لەهەر كات‌و شوێنێكدا مەسەلە و دۆزێك لە ئارادابوو، ئەو پرسیارەش دێت كایەوە كە كێ‌ نوێنەرایەتی دەكات‌و چەند ئەو مافەی هەیە ‌و گەر مافیشی هەبوو توانای بەرگریلێكردن‌و بەرەوپێشبردنی دۆزەكەی هەیە؟ . 
وتراوە دۆز ‌و مەسەلە هەرچەندە ڕەوا بێت پارێزەری ناسەركەوتوو دەتوانێ‌ لە دەستی بدات‌و زایەی بكات، ئەوەش بە درێژایی مێژوو یەكێ‌ لە كێشەكانی كورد بووە، كە هۆكارەكانی پشتیشی بابەتی ‌و خودین . هەڵبەت یەكێ‌ لە كۆسپە گەورەكانی بەردەم ناسیونالیزم‌و دۆزی كورد لە سەدەی رابردوودا، دانپیانەنانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووە بە شۆڕش ‌و راپەڕینە كوردییەكاندا، وەك شۆڕشی گەلێكی بن دەست‌و ماف زەوتكراو، بە حوكمی ئەوەی كوردستان بە وڵاتێكی كۆلۆنیا لێكراو نەناسراو لە چوارچێوەی قەوارە نوێكانی : عێراق ، توركیا، ئێران ، سوریا سەیری كراوە!  كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دوای پێكهاتنی ئەم قەوارانە‌و دابەشبوونی كوردستان، كوردی وەك (گەل) بەو جۆرەی لە یاسای گشتی نێودەوڵەتی ‌و بەڵگەنامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكاندا پێناسەكراوە، نەناسی ‌و دانی پێدا نەنا!! وەك بەشێ‌ لەوەش دانی بە شۆڕش ‌و بەرهەڵستیە چەكداریەكەشیدا  وەك شۆڕشی ڕەوای گەلێك بۆ بەرگری لەخۆكردن ‌و رزگاری نەنا. ئەوەش وایكرد لۆژیكی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و دەسەڵاتە سەركوتكارەكانی ئەو وڵاتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكراوە ، زۆر جیا وازیان لە نێواندا نەمێنێ‌! بەڵكو ئیرادە نێودەوڵەتیەكە بوو بە پاشكۆی ئیرادە نێوخۆییەكەی ئەو وڵاتانە. بە حوكمی ئەوەی مەسەلەی كورد وەك مەسەلەیەكی نێوخۆی ئەو وڵاتانە(واتە بەدەر لە مەسەلەی گەلێك) ناسراو بەجێهێڵرا بۆ خۆیان، كە چۆنیان دەوێت ‌و لە روانگەی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانی خۆیان‌و بە گوێرەی یاسا نیشتمانیەكانی خۆیان مامەڵەی لەگەڵدا بكەن! بەم جۆرە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مافی نوێنەرایەتیكردنی مەسەلەی كوردی لە ناسیونالیزی كوردی‌و ناسیونالیستە كوردەكان  سەندەوە، بەم كارەی‌و هۆكارەش دەبێتە هاوبەشی راستەقینەی سەرجەم ئەو تاوانانەی لە مێژووی نوێ‌ی هاوچەرخدا دەرهەق بە كورد ‌و گەلی كوردستان ‌و خاكەكەی كراوە ‌و ئەنجامداوە.
ئەو دەوڵەتانەی كێشەی كوردیان هەیە 
پرسی نوێنەرایەتیكردنی گەل
گەر ئەوەی پێشەوە حاڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و تێڕوانینی ئەو بوو بێت بۆ دۆزی كورد‌و جۆری مامەڵە لەگەڵا كردن‌و پێناسەكردنی، روونە مەسەلەكە بە گشتی بەجێهێڵراوە بۆ دەسەڵات لەنێو ئەو دەوڵەتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكرا، ئەوانیش بە گشتی‌و بە ئاستی جیاواز، نكولی كردن لە دۆزەكەیان وەك دۆزی نەتەوەیەكی گەورەی بێ‌بەشكراو لە مافی پێكهێنانی قەوارەی سەربەخۆ‌و دیاریكردنی مافی چارەنووسی خۆی، گرتە پێش. 
ئەمسیاسەتەش لە هەندێ‌ وڵات توندتر بوو لە وێنەی توركیا ‌و لە هەندێ‌ وڵاتی تریشدا كەمێ‌ خاوتر بوو، بەڵام لە جەوهەردا هەمان شت بووە، كورد‌و ناسیونالیزمی كوردی هەر لە سەرەتای پێكهێنانی قەوارە نوێكان‌و دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكە  دوای جەنگی جیهانی یەكەم ‌و هەڵوەشاندنەوەی سەڵتەنەتی عوسمانی، هەوڵەكانیان بۆ سەربەخۆیی خستە گەڕ. جوڵانەوەكانی شێخ مەحمود لە باشوور، سمكۆ لە رۆژهەڵات‌و شێخ سەعید لە باكور بەرجەستەی ئەم ئیرادەیەیان دەكرد. ئەم جوڵانە‌وە و راپەڕینانەش گەرچی سەرنەكەوتن، بەڵام پرسیاری رەوایەتیان سەبارەت بەكورد خستە سەر ئەم قەوارە نوێیانە، بۆ ناوخۆ‌و دنیایان دەرخست ، پاش هەڵوەشاندنەوەی سەڵتەنەتی فرەنەتەوەیی عوسمانی ( كە لە راستیدا هەر لە (1908)ەوە نەمابوو ناسیونالیستە توندڕەوە توركەكان بەو ناوەوە حوكمیان دەكرد)‌و پێوەرەكانی نەتەوە ‌و نەتەوایەتی بۆ دامەزراندنی قەوارەی سیاسی، كورد مافی خۆیەتی وەك چوارەم نەتەوەی گەورەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست  خاوەن قەوارەی سەربەخۆی  نەتەوەیی تایبەت بە خۆی هەبێت. لەو كاتەوە تاكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ئەوەی كوردی ناچار كردووە لە چوارچێوەی ئەم قەوارانەدا بمێنێتەوە، بێ‌ هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ‌و لاوازی خۆی ‌وزەبر‌و زەنگی دەوڵەتەكانە. بەڵام قەوارەكان هەرگیز ئارامی‌و ئاسایشی تەواویان بەخۆیانەوە نەدی. ئێستاش لە هەركات زیاتر ئەو كێشە زەقبۆتەوە، بە حوكمی ئەوەی كورد‌و دۆزەكەی لەسەر ئاستی پارچەكاندا لە قۆناغێكی نوێ‌ی خۆیدایە. كە ڕەنگە دوای سەرەتای سەدەی بیستەم بە دەگمەن ڕوویدابێت، لە یەك كاتدا پارچە جیاوازەكانی كوردستان لە یەك كاتدا دۆخی سەرهەڵداندا بن.
ئەم دەوڵەتانە یان هەر لە بنەڕەتەوە دانیان بە ڕاپەڕینە كوردییەكان ‌و دۆزی كورد‌و گەلی كوردستان‌و نوێنەرەكانیاندا نەناوە، یاخود گەر بەڕواڵەت ئەوەشیان كردبێت ، بە شێوەیەكی گشتی تاكتیك بووە ‌وبۆ تێپەڕاندنی كات ‌و لەقاڵبدانی دۆزەكە ‌و سەركوتكردنی راپەڕینەكان ‌ولە باربردنی خەونەكان، یاخود سەپاندنی چارەسەری نیوەناچڵا ‌وكاڵا ‌و كرچ‌و داڕنراو لە هەر رەهەندێكی نەتەوەیی راستەقینە بووە، وەك میكانیزمێ‌ بۆ لە پەل‌و پۆخستنی ناسیونالیزمەكە‌و تەنانەت كۆتایی پێهێنانی  وەك ناسیونالیزم‌و بچوككردنەوەی بۆ ئاستی جوڵانەوەیەكی ئیتنیكی كە داوای هەندێ‌ مافی فەرهەنگی‌و ئیداری سنوردار دەكات.
توركەكان هەر لە سەرەتای كۆمارەوە تا سەرەتای نەوەدەكان، نەك دانیان بە ناسیونالیزمی كوردیدا نەناوە و قبوڵیان نەكردووە كەس خۆی بە نوێنەری  بزانێ‌، بەڵكو نكولیان لە بوونی كوردیش وەكو گروپێكی نەتەوەیی كردووە!!
ئێرانیش لە سەردەمی ڕەزا شادا سیاسەتێكی نزیك لەمی هەبوو، بە هەندێ‌ جیاوازیەوە. جگە لە (تەكتیك)‌و وەك شێوازێك بۆ پاكتاوكردن ‌وهەڵخەڵەتاندن ‌و كات بەڕێكردن، دانیان بە نوێنەرایەتی كردنی كەس بۆ ناسیونالیزمی كوردا نەناوە.
عێراقدا كە هەر لەسەرەتاوە دۆخەكە هەندێ‌ جیاواز بوو ، ئەمیش هەرگیز جیاوازییەكانی تا ڕووخانی  رژێم جەوهەری نەبووە ‌و لە ئێستاشدا بەشێكی ئەوەی كراوە ‌و هاتۆتە دی لەدەست دەرچوون‌و لەژێر فشار ‌و لە دۆخی نائاساییدا بووە‌و هەمووی قەناعەت نیە. 
لە (سوریا)ش دا مەسەلەكە تا دووهەزارەكانیش زۆر مەترەح نەبووە . حیزبە كوردییەكان خۆشیان زیاتر داوای مافی فەرهەنگی ‌و دانپیانانیان بە كورد ‌و فەرهەنگەكەیدا دەكرد‌و، هێشتا نەگەیشتبوونە داواكردنی دانپیانانیان وەك نوێنەری ناسیونالیزمێكی خاوەن دۆزی خاك‌و مافی چارەنووس. 
گەر سەرنجێ‌ لە سەر مۆدێلی عێراق بدەین هەست دەكەین بەردەوام جۆرێك لە دانیشتن  لەگەڵا لایەنی كوردیدا هەبووە، بەڵام ئەم دانیشتنانە چارەسەریان لـێ‌ نەكەوتۆتەوە ‌و هەموو جارێ‌ دوای هەموو شكستێكی دانیشتن ‌و گفتوگۆكانیش گەڕێكی تریی جەنگ‌و شەپۆلێكی تری سەركوت ‌وداپڵۆسینی حكومەت بۆ كورد‌و ناسیونالیزمەكەی بە دوادا هاتووە، هەر بۆیە دەردەكەوێت دانیشتنەكان هێندەی بۆ لە قاڵبدان‌و كات بەڕێكردن‌و پشوو وەرگرتن‌و خۆئامادەكردنەوە بۆ گەڕێكی نوێ‌ی شەڕ‌و هەندێ‌ جاریش كێشە دروستكردن لەنێوماڵی كوردا بووە، هێندە بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد نەبووە ‌ولە قوڵاییدا  دانپیانانێكی راستەقینەی  بەرجەستە نەكردووە. بە واتایەكی تر، هەندێ‌ جار دانپیانانی فێڵبازانە ‌وبەسووك سەیركردن‌و هەندێ‌ جاری تریش ناچارانە بووە ‌ولەژێر فشاری شۆڕش‌و بەكارهێنانی كێشەی كور بوو وەك كارتی فشار دژ بە عێراق لەلایەن هێزی دەرەكیەوە .
كورد لە بەرامبەر ئەم دۆخەدا لە سەرەتاوە‌و لە سەروبەندی پێكهێنانی قەوارە نوێكاندا ، هەوڵی دا لەڕێ‌ی هەوڵدان بۆ پێكهێنانی قەوارەی سەربەخۆ ‌و خۆنمایشكرد  وەك نەتەوەیەكی جیاوازی خاوەن ماف‌و خواست‌و كەسێتی، دان بەم قەوارە نوێیانەدا نەنێت بۆئەوەی نەبێ‌ بە بەشێ‌ لەوان ‌وپێكهێنانیان. بەڵام دواتر لەژێر بێدەنگی‌و پەردەپۆشكردنی  تاوانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ‌و بەهێزبوون‌و خۆگرتنی دەوڵەتەكان‌و لاوازی ناسیونالیزمی كوردی ‌و كورد‌و گەلی كوردستاندا‌و كاریگەربوون بە ماركسیزم‌و مۆدێلی چەپ بۆ چارەسەری نەتەوەیی لە چوارچێوەی قەوارەكاندا، وە بڵاوبوونەوەی فەرهەنگی ئۆتۆنۆمیخوازیی،  دانی بە قەوارەكاندا نا‌و داوای ئاستێ‌ لە دانپیانانی فەرهەنگی‌و مافی ئیداری ‌و بەشداری سیاسی‌و كۆتاییهێنان بە زەبر‌و زەنگ‌و سیاسەتی نكولیكردنی كرد؟. گەرچی ناخ‌و زگماكی بێ‌ دەنگ‌و نەدوێنراو‌و پرسپێنەكراوی مرۆڤی كورد بوون‌و تێكەڵاوبوونی ئەمە بە فۆرمێ‌ لە مۆدێرنە ‌وسیكۆلاریزمێكی توندوتیژی سەپێنراو لێرەولەوێ‌ هەرگیز دانی بەم قەوارانەدا نەنا. ریفراندۆمە نافەرمیەكەی(2005)یش لە هەرێمی كوردستاندا كە (98.8%)ی هەموو بەشداران دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا بەڵكو ریفراندۆمەكەی (2007)یش .  بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگربوو بۆ قەناعەتی تاكی كوردستانی لە بەرامبەر ئەم قەوارانە لە دەرەوەی ململانێ‌ی سیاسی‌و حیزبی‌و ‌و لە كاتی بوونی بژاردەی سەربەخۆیدا .
بەم جۆرە كورد لە مێژووی نوێ‌‌و هاوچەرخی خۆیدا هەمیشە بەدەست نوێنەرایەتیكردنێكی یاسایی ‌و كلتوری سەپاوەوە ناڵاندوویەتی، ئەو دەوڵەتانەی بەسەریاندا دابەشكراوە، لەدەرەوەی خواستی ئەوەوەە نوێنەرایەتی ئەمیشیان كردووە، هەڵبەت نەك بە ناسنامەی خۆیەوە، بەڵكو وەكو بەشێكی سەركوتكراوی گەلی عێراق ‌و توركیا‌و ئێران‌و سوریا، واتە دەوڵەت لە كاتێكدا كورد‌و بە تایبەتیش ناسیونالیزمی كوردی وەكگوزارشت دانەوەیەكی فیكری ‌و سیاسی كورد لە ناسنامە ‌و خواستەكانی وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ، بە دوژمن زانیووە، یاسای گشتی نێودەوڵەتی ‌ولۆژیكی هێز‌و دەستورە نیشتمانیەكان مافی قسەكردنی رەهایان بەناوی ئەوەوە بەبێ‌ ناوهێنانی پێداوە!! كە ئەوەش سەرچاوەی تاڵاونۆشین‌و هەست بە سوكایەتیكردنێكی بەردەوام بووە بۆ كورد‌و ناسیونالیزمەكەی.

كوردی باشوور ‌و كێشەی نوێنەرایتی كردن
لە شەستەكانەوە تاكو نیوەی هەشتاكان
شۆڕش ‌و راپەڕینە كوردییەكان،گوزارشت لە خۆدانەوەیەكی كوردانە بوو، بۆ بوونی نوێنەرایەتیەكی جیاوازی نەتەوەیی‌و رەتكردنەوەی نوێنەرایەتی یەكی فەرمی سەپاوی قەوارە نوێكان‌و ئەو دەوڵەتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكرابوو، سەرهەڵدان، بەرهەڵستی چەكداری‌و جەخت كردنەوە لە ناسنامەی جیاواز‌و داواكاری لەسەر ئەو بناغەیە ‌و رەتكردنەوەی ستەم‌و سیاسەتی تواندنەوە یاخود خەفەكردن‌و لەقاڵبدانێكی دامەزراوەییانەی ناسنامەی نەتەوەیی، بانگەشە بوون، بەڵكو كردار بوون بۆ ناڕازیبوون لە واقیع‌و ئەو راستیەی دەوڵەت نوێنەرایەتی كورد ناكات. بۆیە گەر نەشتوانرێت دەوڵەتی سەربەخۆ دروستبكرێت، دەبێت ئەم دەوڵەتە بە جۆرێك دابڕێژرێتەوە ، كە ڕەوایەتی نوێنەرایەتی نەتەوە و پێكهاتەكانی ناوی‌و لەوانەش دووەم نەتەوەی گەورە، كورد  هەبێت، ئەو كارەش لانی كەم دوو گۆڕانكاری دەخواست:
- بەشدارییەكی راستەقینەی كورد  لە نووسینەوەی دەستور ‌و دەسەڵاتی ناوەند‌و دام‌و دەزگاكانی دەوڵەتدا.
- بەڕێوەبردنی كوردستان لەلایەن كورد خۆیەوە.
كێشە گەورەكەی كوردیش لەم نێوەندەدا ئەوە بوو، ئەم خواستە دیموكراسی سیستمی دەخواست، سیستمیش نادیموكراس‌و سەركوتكەر بوو، بەتایبەتیش سەبارەت بە عێراق لە پەنجاكان بەدواوە، ئەم سیمایە زەقتر بۆوە، بەدەر لە نادیموكراسی سیستمیش كورد ئەو توانایەی نەبوو، ئیرادە و خواست‌و دیدگاكانی  بۆ چارەسەر بەسەر دەوڵەتدا بسەپێنێ‌، چونكە تەرازووی هێزەكان، هەڵكەوتی جوگرافی، هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و پشتیوانانی دووڕووی دۆزەكەی رێگەیان بەمە نەدەدا. بە حوكمی ئەوەی ئەوان لەوانەش(یارمەتی ئەمریكا ‌و شای ئێران بۆ شۆڕشی ئەیلول) هەروەك كیسینجەر ئاماژەی پێكردووە بۆ ئەوە نەبوو ، وە بەو ئەندازە نەبوو، كورد سەربكەوێت‌و چارەسەری كێشەی كوردی لە عێراقدا لـێ‌ بكەوێتەوە. بەڵكو رێگری لەمە دەكرا، بۆ ئەوەی مەسەلەی كورد بە چارەسەر نەكراوی ‌ووەك كارتێكی فشاری سیاسی لەسەر مێژی قوماری سیاسی هەرێمایەتی‌و ‌و نێودەوڵەتی بە دەستیانەوە بمێنێتەوە.
وەك دەشزانین لە دنیادا‌و بەتایبەتیش لە دنیای نوێدا  كە جەوهەرەكەی میكاڤیللزم رەنگڕێژی كردوو،مافی نوێنەرایەتیكردن‌و ئاست‌و كاریگەریەكەی، تەنها لە ڕەوایەتی بوونی دۆز ‌وبابەتی نوێنەرایەتیكراو‌و گەل ‌و خاكی بەناوەوە قسەكراو وەرناگیێت، بەڵكو پێش ئەوە لەو توانا‌و هێز‌و ئامادەگیە فیزیكی ‌و مەعنەویە وەریدەگرێت، كە بەدەستەوەیە و هەیە. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وەك ئاماژەمان پێكردهەر لە مێژەوە ئەم ماف‌و رەوایەتیەی لە ناسیونالیزمی كوردی ‌ورێبەر ‌و شۆڕشەكانی سەندەوە و دایەوە بە نوێنەرە فەرمیەكانی دەوڵەت. ئەگەر مەسەلەی نوێنەرایەتی كردنیش پەیوەندی بە :گوێلێگرتن‌و چارەسەری بێت، ئەوا دەوڵەت بە نیمچە بەردەوام، هەوڵی داوە لە دەورەوەی ئەو بازنە تەسك‌و دیدگا شۆڤێنیانەی خۆی هەبووە، ئەم چەمكانە لە ناوەرۆكە  ئەخلاقی‌و سیاسی‌و یاساییەكەیان بەتاڵا بكاتەوە.
بە كورتی كێشەیەكی گەورەی كورد لە مێژووی هاوچەرخی خۆیدا ئەوە بووە، دەوڵەت رازی بكات ، یاخود لە ئاستێكیشدا بێت ناچاری بكات، نوێنەرانی دۆزی كورد‌و راپەڕینەكانی بە (موخاتەب) واتە نوێنەر قبوڵا كات‌و وەربگرێت، چونكە هەروەك وتمان سنورداری تواناكانی وای لێكردبوو، توانای یەكلاكردنەوەی كێشەكانی بەشەڕ نەبێت، هەر بۆیە دروشمی بەردەوامی داواكردنی چارەسەری ئاشتیانە ‌ووتووێژبوو لەگەڵا دەوڵەتدا.
كۆژانێكی گەورەی لایەنی كوردیش لەوەدا خۆی حەشار دابوو، دەوڵەت ئەم داوەریە رەتكاتەوە ‌وداوای خۆبەدەستەوەدان لە شۆڕشگێڕان ‌و دانانی ئاڵای ناسیونالیزمیان لـێ‌ بكات.
دەستەبژێری سیاسی ناسیونالیزمی كوردی كاتێ‌ ویستوویەتی  نوێنەرایتی ئاستێ‌ لە داواكاریە ناسیونالیستیەكان بكات ( كە هەندێ‌ جار هەر بەناو ناسیونالیستی بووە بەهۆی لە خوارەوە بوونی داوارییەكان‌و سنورداربوونی لە وێنەی داواكاری لامەركەزییەت لە شەستەكاندا) ڕووبەڕووی فێل ‌و بەربەست ‌و مانۆڕی حكومەت بۆتەوە ، بۆ لەقاڵبدانی خواستەكانی‌و دابەزاندنی بنمیچی داواكارییەكانی ‌وئەوەی لە زانستی سیاسی‌و هونەری وتوورێژدا بە سازشی گرەو لەسەر نەكراو (التنازل الهش)و نا كاریگەر ناوبراوە.
كەواتە بە گوێرەی ئاماژەكانی پێشوومان كێشەی كورد بۆ ماوەیەكی زۆر ئەوە بووە كە :
(‌أ) دەوڵەت ئامادە بێت گفتوگۆ لەگەڵا رێبەرانی ناسیونالیزمی كوردی و شۆڕش بكات.
(‌ب) وەك نوێنەری دۆزی كورد‌و لە چوارچێوەی چارەسەر كردنیدا قسەیان لەگەڵا بكات.
(‌ج) هەوڵەكان (مصداقیەت)یان هەبێت‌و بۆ كاتبەڕێكردن ‌و دووبارە دەستپێكردنەوەی شەڕ نەبێت، بەڵكو لە قەناعەتێكەوە سەرچاوەیان گرتبێت كە بڕوای بە چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی كورد هەبێت.
ڕوونە نوێنەرایەتیكردنیش ، گفتوگۆ‌و وتووێژی بە دوادا دێت، وتووێژی سەرمێزی سیاسیش ، بێ‌ كارتی هێز ‌و جێگرەوە ئاسان نیە ، كوردیش بەردەوام ئەم كێشەی هەبووە، یاخود بەو ئەندازە هێزیشی هەبووبێت نەیتوانیوە بە جوانی لە چوارچێوەی وتووێژەكاندا تەوزیفی بكات، مەبەستمە لێرەدا بڵێم، بۆ گەلێكی بێ‌ كەسی وەكو كورد  لە مێژووی نوێ‌ی هاوچەرخی خۆیدا ، یەكێ‌ لە هەرە خاڵەكانی هێزی یەكێتی نێوخۆیی بووە،شتێ‌ كە بەداخەوە زۆربەی كات لـێ‌ی بێ‌ بەش بووە‌و نەیبووە؟!.
كێشەی نوێنەرایەتیكردنی دۆزی كوردلە مێوخۆدا
كێشەی دابەشبوون ‌و ناكۆكی نیمچە بەردەوامی نوێوان كورد‌و ناسیونالیزمەكەی، لە جەوهەردا كێشەی نوێنەرایەتیكردنیشە. چونكە بەشێكی گرنگی ناكۆكیەكان لەسەر خاوەندارێتی لە ناسیونالیزمەكە‌ومافی قسەكردن بەناویەوە، ‌ونوێنەرایەتی كردنی بووە. گەرچی پاساوی تریشی بۆ داتاشرابێت، دەبێت بوترێت بەداخەوە كە زۆرجار تەماحی شەخسی ‌وگروپی‌و ناوچەییش تێكەڵا بەم پرسە بووە. واتە مەسەلەكان لە بنەڕەتدا فیكری و سیاسی نەبوون، پەیوەندییان بە جۆری سیاسەتكردن ‌و ستراتیژەوە نەبووە. بەڵگەشمان دووبارە هەڵسەنگاندنەوەی قۆناغەكانی پێشووە لەلایەن خودی ئەو كاراكتەرانەی پێشتر بەشێ‌ بوون لە ناكۆكیەكان. (لە وێنەی دەربڕینەكانی تاڵەبانی كۆچ كردوو لەسەر ناكۆكی سەرەتای شەستەكانی نێوپارتی)، بەشێكی تری ناكۆكی ‌و كێشەكانیش پەیوەندیان بە جۆری ئیدارەدانی حیزب ‌و دام‌و دەزگا ناسیونالیستەكانەوە هەبووە. بەڵام بالەم بازنە بچینە دەرەوە راستەوخۆ بێینەوە سەر بابەتەكەی خۆمان، لەم ڕوەوە پێویستە بوترێت، لە سەرەتای شۆڕشی ئەیلولەوە كە (سەرەڕای سەرەتا ناسیونالیستەكەی ، دواتر بوو بە یەكەم شۆڕشی  سەراپاگیری كورد كە زۆرترین سیمای ناسیونالیستانەی بەراورد بە ڕابردوو پێوە دیار بێت) شۆڕش ‌و حیزب ‌و ناسیونالیزمەكە ، كە هەرسێكیان بە یەكدا چووبوون ‌و جیاكردنەوەیان ئاسان نەبوو، یەكگرتووانە مامەڵەی لەگەڵا پێشهات ‌و گۆڕانكاریەكاندا دەكرد وەك شۆرششی هەموو كوردستانی باشوور دەیڕوانرایە ‌و نوێنەرایەتی دەكرا ‌و قسەی بەناوەوە دەكرا‌و دەوڵەتی عێراق دەخرایە بەردەم لێپرسراوێتیەوە. شۆڕشەكە دەرفەتێكی نوێ‌ بوو ، بۆ تێپەڕاندنی ناسنامە ناوچەییەكان ‌و فراوانكردنی خەیاڵدانی مرۆڤی كورد و دەستەبژێرەكەی بۆ ئاستی كۆی كوردستانی باشوور ‌و دواتریش كوردستانی گەورە(با بەبێ‌ دەنگیش بێت). بەڵام ئەم سەرەتا باش‌و دڵخۆشكەرە ، زۆری نەبرد بە تەقینەوەی ناكۆكیەكانی  ناو پارتی كۆتایی هات. حیزب ‌و شۆڕش یەكێتی نێوخۆیی خۆیان لە دەست دا ، جارێكی تر دۆخەكە گەڕایەوە بۆ واقیعی  دابەشبوون‌و رقەبەرایەتی نێوخۆیی‌و پرسیار خسنە سەر بوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووانەی كورد ‌و نمایشكردنی بۆ بەرامبەرەكان، بە مەبەستی رێزلێگرتنی. كەرتبوون ‌و سەرهەڵدانەوەی ناكۆكیەكان لەم قۆناغەدا ، گەرچی بەرگی ئایدۆلۆژیان لەبەر كرا، كە لەڕاستیشدا ئایدۆلۆژیاش كە لێرەدا مەبەست (چەپ)ە رۆڵی لە كەرتبوونەكەدا هەبوو، زۆری نەخایاند بە پێچەوانەی لۆژیكی ئایدۆلۆژیاوە  لەبەرگ ‌و فۆرمێكی ناوچەیدا خۆی نواندەوە، كە تاكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت كوردستان ‌و ناسیونالیزمی كوردی بەدەست ئاسەوارەكانیەوە دەناڵێنن، ناكۆكیەكان سەرلەنوێ‌  تا ڕادەیەك فۆرمی سۆرانی و بادینان بە خۆوە گرت! دواتر رووداوەكان بەو جۆرە پەرەیان سەند كە دەیزانین ‌و شەڕێكی نێوخۆیی بە هەندێ‌ تایبەتمەندیییەوە لێكەوتەوە ‌و خوێنێكی زۆری بێ‌ هودەی تێدا ڕژا. ئەوەی لێرەدا پەیوەندی بە باسەكەی ئێمەوە هەیە ئەوەیە، ئەم واقیعە وایكرد هەر لایەنە (باڵی مەكتەبی سیاسی) و (پارتی باڵی بارزانی) لای خۆیانەوە خۆیان بە نوێنەری راستەقینەی گەلی كوردستان ‌و ناسیونالیزمەكەی دەزانی‌و داوایان لە حكومەتی عێراق دەكرد مامەڵە لەگەڵا ئەواندا بكات، وە جۆرەها ناو‌و ناتۆرەیان لە یەكدی نا‌و چەمكی (خیانەت) و (كۆنەپەرستی)یش لەم نێوەندەدا وەك كەرەسەی ئیدانەكردنی یەكتر پەرەیان سەند!
رونە لەبەردەم واقیعێكی لەو جۆرەدا، دوژمنانی ناسیونالیزمی كوردی هەوڵدەدەن تا ئەوپەڕی ئەوەی پێیان دەكرێت ناكۆكیەكان بقۆزنەوە ‌و لە یەككاتدا مامەڵە لەگەڵا هەردوولادا بكەن‌و بە كردەوەش كەسیان بە نوێنەر قبوڵا نەكەن  با لەگەڵیشیاندا كۆببنەوە . هەر ئەمەش وایكرد كورد لە شەستەكاندا نەتوانێ‌ شتێكی شایانی باس لە حكومەتی عێراق بەدەست بێنێ‌‌و وتووێژەكانیش بێ‌ ئاكام ‌وبەرهەم بوون.
ئاڵوگۆڕەكانی كۆتایی شەستەكان‌و هاتنە سەركاری بەعسیەكان ‌و هەوڵدانیان بۆ لەكۆڵخۆكردنەوەی كێشەی كورد بەو جۆرەی خۆیان دەیانویست، لەپێناو ڕووبەڕووبوونەوەی هەندی هەڕەشەی دەرەكی ‌و بنیاتنانی سیستمێكی بەهێز‌و یەكانگیری نێوخۆیی، لەگەڵا دەرهاویشتەكانی شكستی عەرەبەكان لە جەنگی (1967) لە بەر امبەر ئیسرائیل، كارێكیان كرد ، باڵی مەكتەبی سیاسی جێ‌ی پێ‌ لێژ ببێت‌و سەرەنجام ناچار بێت خۆی هەڵبوەشێنێتەوە پەرەسەندنەكان بگەنە رێكەوتنی (11)ی ئازار ، كە تا ئەو كاتە ئاماژە بوو، بە لوتكەی دەستكەوتی كورد. (1970-1975) شۆڕشی ناسیونالیستی كوردی بە شێوەیەكی گشتی جۆرێك لە یەكێتی نێوخۆیی بەدەست هێنایەوە، بەڵام بە هۆی نسكۆی (1975)  ‌و هەرەسهێنانی شۆڕشی ئەیلولەوە. جارێكی تر ناكۆكیەكان  بە شێوەیەكی نودتر سەریان هەڵدایەوە. كە ڕەگە قوڵەكانیان لە كەرتبوونەوكەی سەرەتای شەستەكاندا بوو. 
لاپەڕەكانی ئەم بڕگەی مێژووی كورد(1976-1986) شایەدی جەنگێكی ناوخۆیی باڵەكانی كوردایەتی بوون، لەكااتێكدا كورد لە خراپترین دۆخی خۆیدا بوو، هێزە كوردییەكانیش راوەدوونراو و  بێ‌ هێز‌و لاواز بوون. ئاساییە لە چوارچێوەی ئەم ناكۆكیی، یەكتر ڕەتكردنەوە و تەنانەت شەڕ ‌و ناكۆكی خوێناویەدا، پرسی نوێنەرایەتی كردنی مەسەلەی كورد دووچاری كێشەی جددی ببێت. وە باس لە قەیرانێكی راستەقینە لەم ڕوەوە بێتە پێشەوە، بە كردەوە كورد ‌و ناسیونالیزمەكەی  نوێنەرایەتیەكی وای نەمێنێ‌  توانای قسەكردنێكی واقیعی بەناوی هەمووان ‌و نەتەوەوە هەبێت. لە سۆنگەی نەبوونی هیچ دید‌و پرۆژە ‌وستراتیژێكی یەكگرتووی نەتەوەیی نێوان هێزەكانی، هەربۆیە ئەوەی لەم قۆناغەدا دەیویست نوێننەرایەتی كورد بكات، حیزب بوو نەك شۆڕش ‌و ناسیونالیزم وەك بزوتنەوەیەكی تان‌و پۆداری نەتەوەیەكی بن دەست‌و خاوەن ستراتیژ بۆ بەدەستهێنانەوەی مافە زەوتكراوەكانی، لەم چوارچێوەدا ( حیزبی سوشیالیستی كوردستان) لە ساڵی (1978)دا هەوڵی دانوستاندنێكی لەگەڵا رژێم دا،  لە ساڵی (1983)یش یەكێتی دەستی بە گفتوگۆ لەگەڵا سەرانی بەعس كرد، بەڵام هەردوو هەوڵەكە و هاوشێوەكانیان شكستیان هێنا. ئەوەی لێرەشدا دەمانەوێت لە چوارچێوەی ئەم هەوڵانەدا ئاماژەی پێ‌ بكەین ئەوەیە كە، حیزبێك بەناوی مەسەلەی كوردەوە ، دەچێتە گفتوگۆوە ( بەبڕوای ئێمە بێ‌ ئەوەی ئەو مافەی هەبێت)  چونكە پرسەكە پرسێكی حیزبیی نیە، بەناوی نەتەوە و مەسەلەی كوردیشەوە قسەكردن ‌و گفتوگۆكردن، مەسەلەكە ناكات بە نەتەوەیی‌و گشتی ‌وكێشەكە  چارەسەر ناكات. ئەمە جگە لەوەی كێشە و ناكۆكیە ناوخۆییەكان تەواو ناكات ‌و بەرامبەرەكانیش  والێناكات بەسەر كێشەكەدا كراوەتر بن یاخود لانی كەم بڕوایان بەوە بێت   وەك سەرچاوەیەكی نیگەرانی‌و تەماحی دەرەكی بۆ دەستێوەردان كۆتایی پێ‌دێت. بە گشتیش جیهان لەو پەراوێزەی بوونی هەیە ، حساب بۆ دۆزی نەتەوەیەك دەكات ، ئیرادەیەكی یەكگرتووی نەتەوەیی لەپشت بێت‌و نوێنەرایەتی بكات‌و ڕووبەڕووی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ‌و دەسەڵاتە نێوخۆییەكانی بكاتەوە.
ناكۆكی خوێناوی نیوەی دووەمی حەفتاكان ‌ونیوەی یەكەمی هەشتاكان ، لە نێوان هێزە كوردیەكانی باشوری كوردستاندا، بوو بووە سەرچاوەی نائومێدیەكی گەورە ، لە پاڵا ئەوەدا بوو بە ژێرخانی دابەشبوونی نەوەدەكانی هەرێمی كوردستان، چونكە رەگ‌و ریشەی ناوچەی دابڕاوی حیزبیی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمە‌و رۆژە پڕئازارەكانی مێژووی هاوچەرخی ئەم بەشەی كوردستان. وەك ئەوەی فرە نوێنەری بە سروشتی حاڵا فرەدەڤەری ‌و كەرتبوونی ئاوێنە و وێنەی نیشتمانی بەدوادا بێت. ئەوەش كێشەی راستەقینەی لێدەكەوێتەوە . بۆ نموونە لەكاتێكدا هێزێكی كوردی بۆ دەرەوەی خۆی بە نوێنەری میللەت و دۆزەكەی دەناساند، لەناوخۆدا ئازادی چالاكی لە هێزێكی تری كوردی لە بەشێ‌ لەو كوردستانە داگیركراوە دەساندەوە، كە بەجۆری لە جۆرەكان پێشمەرگە پێش هەشتاكان دەیتوانی چالاكی پارتیزانی تێدا بكات ‌و دوای هەڵگیرساندنی شەڕی ئێران عێراقیش بارەگای جێگیری تێدا دابنێت!!. بەڵام فرە نوێنەرایەتی هەر بەمەوە نەوەستا، بەڵكو قوڵبۆوە بۆ خودی پێناسەكردنی شۆڕش، هەر بۆیە ئێمە لە كاتێكدا یەك میللەتین ، وە یەك (ناسیونالیزممان)هەیە، لە یەك ساتەوەختی مێژووییدا دوو شۆڕشمان هەبوو!! (شۆڕشی گوڵانی پێشكەوتووخواز) و (شۆڕشی نوێ‌ی گەلەكەكان) یەكێكیان هی پارتی و ئەوی دیان هی یەكێتی . لەدوای ئەمەشە وە رەمز ‌و بۆنە و شەهید و زۆر شت دابەشكرا، وە بە كردەوە كەرتبوونە حیزبی ‌و سیاسیەكە بوو بە كەرتبوون لە مێژوودا (ئەم پرسەم لە زنجیرەی دووەمی ناسیونالیزم و ناسیونالیزمی كوردی بە درێژی باسكردووە)،  بەم چەشنەش مێژوو لە كەرەسەیەكی دروستكردنی یاداوەری هاوبەشەوە ، بەو جۆرەی نەتەوە و ناسیونالیزم دەیخوازێت، بووە سەرچاوەی پەرتبوونی ناسنامە ‌وپاشخانێكی برینداری نێوخۆیی! لە دۆخێكی لەم جۆرەشدا كێشمە كێشی نوێنەرایەتی كردنی مێژوو، كەلەپوری شۆڕشگێڕی ‌و پاكێتی نەتەوەیی‌و رەسەنایەتی كوردایەتی سەرهەڵدەدات. چونكە فرە شۆڕشی نوێنەری لە قولایدا فرە نەتەوەیی دەخوازێت.
كاتێ‌ دان بەمەدا نانرێت ‌و ملی پێ‌ نادرێت ، لە بەر ئەوەی ئۆباڵی قورس دەخاتە ئەستۆی ئەو هێزەی بیری لـێ‌ بكاتەوە، جێگرەوەی ئەمە دەبێتە هەوڵدانی (تخوین)كردن ‌و بەناپاك لەقەڵەمدانی بەرامبەری حیزبی ‌و سیاسی ‌و لێسەندنەوەی رەوایەتی مێژوویی، ئەخلاقی، نیشتمانی‌و سیاسی بۆ دۆزی كورد! واتە سەلماندنی  ئەوەی،  بەرامبەری ناكۆك با بەناوی كوردایەتی و دۆزی كوردیشەوە چەكی هەڵگرتبێت ‌و خۆی پێناسە بكات، رەوایەتی ئەوەی نیە و جەستەیەكی نامۆ ‌و هێمای لادانێكی قوڵی نەتەوەییە. ئەو مێژووەی هەشیەتی بەشێ‌ نیە لە مێژووی نەتەوایەتی، چونكە مافی ئەوەی نیە میراتگری مێَژووی كوردایەتی ‌وكەلەپوری شۆڕشگێڕی ‌و خوێنی شەهیدان بێت. بۆ ئەوەی ئەمەش بێتە دی ، واتە خاوەندارێتی بۆ هێزێك یاخود زیاتر یەكلایی بێتەوە، دەبێت كار بۆ ئەوە بكات بەرامبەری حیزبی یاخود بەرامبەرەكان لە مێژوو وەدەرنێت . جا ئەگەر ئەمە بەهێز ‌و بەشەڕ كرا‌و مەیسەربوو ئەوا چاكە، دەنا دەبێت لەڕێ‌ی تیرۆری مەعنەوییەوە هەوڵی بەدیهێنانی هەمان ئامانج‌و بەرەنجام بدرێت!!  لەم نێوەندەشدا ئایدۆلۆژیا‌و ناسنامە وەك دوو كەرەسەی خۆپێناسەكردن ‌و بەرامبەر وێناكردن‌و رەوایەتی دان بە شەڕەكان دێنە مەیدانەوە. خۆ پێناسەكردنی ئایدۆلۆژیانە بەرامبەرەكانی  جگە لە ناپاك دەكرد بە كۆنەپەرستیش، ناسنامەی ئایدۆلۆژی ‌و فۆرمی لە كوردایەتیش دەبووە هێما بۆ خۆجیاكردنەوە  لەو ناپاكە ‌و دەستپێكردنی سەرەتای قۆناغێكی مێژوویی جیاواز!! بەرامبەرەكانیش بە تەكتیكی جۆراوجۆر وەڵامیان دەدایەوە، لەوانەش لێسەندنەوەی چەكی ئایدۆلۆژیا ـ لەڕێ‌ی تەبەنیكردنەوەی بە شێوەیەكی فەرمی .تا بیتاقەی چوونە ژوورەوەی گۆڕەپانی پێشكەوتووخوازان وەربگرێت‌و بە بەرامبەرەكانیش بڵێت ( ئیدی ناتوانن موزایەدەی ئایدۆلۆژی بكەن ) نموونەش بۆ ئەمە پرۆگرام ‌و پەیڕەوی ناوخۆی  پەسەندكراوی كۆنگرەی نۆی پارتی بوو، كە ئاماژەی ئەوەی تێدابوو ، بە شێوەیەكی ناوەندی لەژێر تیشكی تیۆری  ماركسیزم   ــ ــ ــ خەبات دەكات. جگە لەوە تانە لە مێژووی بەرامبەر دەدرا ، كە ناپاكی نەخشاندوویەتی ‌و ئێستاش قۆناغێكی تر لەو مێژووە لە بەرگێكی تردا نمایشدەكاتەوە. بەم جۆرە كی نوێنەرە؟ كی رابەرە؟  كێ‌ میراتگری میراتی كوردایەتی ‌و ناسیونالیزمی كوردیە ‌و مافی ئەوەی هەیە بەناوی ئەوەوە قسە بكات؟ .  بوو بە ژەهر‌و بەناو خاك‌و ڕەگ‌و ڕیشاڵا‌و هەناوی ناسیونالیزمی كوردی ‌و كوردەواریدا رۆیشتە خوارەوە‌و  دووچاری جۆرەها كێشە‌و نەخۆشی ‌و لاوازی كردن، كە تاكو ئێستاش بە دەستیانەوە دەناڵێنن‌و بە كردەوە سنورێكی راستەقینە ‌و جیاكەرەوە و یەكلا كەرەوەیان بۆ دیارینەكراوە. 
ئەوەش بە تەواوی واتا تراژیدیایە، واقیعەقەش نەك هەر لەسەر ئاستی كوردستانی باشوور، بەڵكو لەسەر ئاستی سەرجەم پارچەكانی تریشدا بە ئاستی جیاواز هاوشێوەیە ‌و جیاوازی بنەڕەتی نیە. وانە ‌و پەندی قۆناغی شاخی  خەباتی سیاسی چەكداری ئەم پارچەی كوردستانیش پێمان دەڵێت: بوونی دەڤەر ‌و ناوچەی قۆرخكراو ‌و هێز‌و لەشكر‌و چەكداری حیزبیی، فرەدەسەڵاتی ‌و فرەنوێنەری دەخوڵقێنێ‌. ئەوەش پێش هەر شتێك ناوەرۆكی چەمكی فرەیی سیاسی‌و حیزبی دەشێوێنێ‌. ناكۆكیەكی قوڵیشی بۆ ئاستی دژبەیەكی لەگەڵا ناسیونالیزم‌و كوردایەتی دا هەیە .
ناكۆكی‌و دابەشبوویی ‌و فرەنوێنەریی واتایەكی راستەقینە بۆ ناسیونالیزم وەك چوارچێوە ‌و ناسنامەیەكی كۆكەرەوە ‌و ناوەندێ‌ بۆ دروستكردنی تەوافوق ناهێڵێتەوە. ئەو بۆشاییەی لەمەش دەكەوێتەوە ، بەشێكی دوژمن پڕی دەكاتەوە، بەشەكەی تریشی ئایدۆلۆژیای نا نەتەوەیی‌و، ئەوەی لە جوڵانەوەی ناسیونالیزمیش دەمێنێتەوە، وێنا‌و ناوەرۆكێكی شێواو ‌و رۆحێكی سەراسیمە دەبێت . دوای گرتنە دەستی دەسەڵاتیش گەندەڵی ‌و دەوڵەمەندبوونی  ناڕەوا ‌و تەماحی پاوانكردنی دەسەڵات‌و دیموكراسییەكی مەرجدار  رۆڵی ئایدۆلۆژی‌و دروشمە شۆڕشگێڕیە كۆنەكان دەگرێتەوە.
بەرەی كوردستانی و هەناسەیەكی نوێ‌
دۆخی حەفتاكان ‌و سەرەتای هەشتاكان بە دامەزراندنی بەرەی كوردستانی لە ساڵی (1986)دا سنورێكی بۆ دانرا، دوای بەفیڕۆدانی وزە و توانایەكی زۆر ‌و لەدەستدانی دەرفەتی زۆر ‌و كەوتنە ناو هەڵەی ستراتیژیەوە، لە پەیوەندی بە جەنگی ئێران عێراق‌و ململانێ‌ لەگەل بەغدا ، بەرەی كوردستانی جگە لە هەوڵی دڵسۆزانەی نێوخۆیی، ئێرانیەكان لە سۆنگەی بەرژەوەندی خۆیان‌و دروستكردنی فشاری زیاتر بۆسەر رژێمی عێراق‌و هێزە سەربازیەكانی ، رۆڵیان لە دامەزراندنیدا هەبوو.
بەرەكە دوای چەندین ساڵا شەڕی ناوخۆ بۆ یەكەمجار بوو بەو چوارچێوەی، لانی كەم هێزە كوردییەكان لە نزیكەوە لەگەڵا یەكتر دابنیشن ‌و گفتوگۆ بكەن‌و بیری هاوبەش بكەنەوە ‌و پێكەوە پرسەكان تاوتوێ‌ بكەن ‌وتا ڕادەیەك كێشەی نوێنەرایەتی چارەسەر بكەن. ئەم بەرەیە گەرچی لەبەردەم زەبری قورسی ڕووداوو گۆڕانكاریەكان، نەیتوانی لەناوخۆدا زۆر بەرگری بكات، بەڵام سەرەڕای هەموو لاوازییەكانی، بوو بەژێرخانی راپەڕینەكەی (1991) ، هێزەكان توانیان لانی كەمی هەماهەنگی لەگەڵا یەكدا بكەن‌و جەماوەر هانبدەن ‌و بە هاوبەشی خەڵك بەشێ‌ لە خاكی كوردستانی باشوور رزگار بكەن، كە دواتر ناوچەی ئارام ‌وئەزموونی حوكمڕانی هەرێمی كوردستانی لـێ‌ سەوز بوو.

سەرهەڵدانەوەی ناكۆكی و كێشەی نوێنەرایەتی
 بەڵام بەداخەوە ئەم دۆخەش زۆری نەخایاند، فرە دەسەڵاتی و لەشكری چەكداری حیزبیی.
دوای حوكمی بەرەی كوردستانی‌و بڕیاردانی ئەنجامدانی هەڵبژاردن بە مەبەستی بناغە دانان بۆ مۆدێلێكی حوكمڕانی نوی ‌و  گواستنەوە لە ڕەوایەتی شاخ‌و شۆڕشگێڕیەوە بۆ رەوایەتی جەماوەری و دیموكراسی. دەرفەتێكی مێژوویی بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناكۆكیە مێژووییەكان ‌و فرە نوێنەری هاتبووە كایەوە. ئومێد دەكرا لە چوارچێوەی دۆخە نوێكە دا فرە دەسەڵاتی بگۆڕێت بە فرە حیزبیی، هاوڵاتیان ‌و جەماوەریش لەڕێ‌ی سندوقەكانی دەنگدان ‌و بەشداری سیاسیانەوە بەشداربن لە نێوبژیكردنی نێوان هێزەكان ‌و چارەسەركردنی كێشەی دەسەڵات. پەرلەمان ‌و حكومەت ‌و فەزای گشتیش دەیانتوانی چوارچێوەیەك بۆ (توافق) بخەنە بەردەست‌و لە هەستیاریەكان كەم بكەنەوە، بە حوكمی ئەوەی حوكومەت یاخود پەرلەمان نوێنەرایەتی ئیرادەی خەڵك‌و ناسیونالیزم دەكەن نەك حیزبێكی دیاریكراو، لەو چوارچێوەشدا دیموكراسی تەوافوقیش ئەو دەرەتانە دەڕەخسێنێ‌  هێزە جیاوازەكان بەگوێرەی میكانیزمە هاوچەرخەكان بەشداری دروستكردنی بڕیاری سیاسی ‌وداڕشتنی سیاسەت ‌وهەڵوێستەكان بكەن‌و نوێنەری فەرمیش ببێتە نوێنەری هەمووان ‌و هەردوو حیزب بە خاوەن پێگە جەماوەری ‌و دەسەڵاتدارەكە. بەڵام بەداخەوە ئەم خەونە نەهاتە دی، یەكێ‌ لە هۆكارەكانی نەهاتنە دیشی، جگە لە هۆكارە مێژووییەكان، پاشخانی بریندار‌و بێ‌ متمانەیی ‌و تەماحی سیاسی‌و ئابوری، ئەوەبوو، كەسە یەكەمەكانی دووحیزبەكە ، واتە (كاك مەسعود ‌و مام جەلال) نەچوونە ناو پەرلەمان ‌و حكومەتەوە. كە هەنگاوێكی لەو جۆرە لێی چاوەڕوان دەكرا خزمەتێكی گەورە بكات‌و كێشەی جیاوازی نوێنەرایتی حیزب‌و حكومەت ‌و هەژموونی حیزب بەسەر حكومەتەوە چارەسەر بكات. لەپاڵا نەبوونی ئەم پێویستیە راستەقینەی سەقامگیربوون ‌و گەشەكردنی ئەزموونی سیاسی هەرێم، هەوڵێكی تر درا بە ئاقاری یەكلاكردنەوەی كێشەی فرە ڕابەری وەك میكانیزمێك بۆ چارەسەركردنی فرە نوێنەری ، ئەویش هەڵبژاردنی (رابەری بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردستان) بوو. كە بە بڕوای ئێمە بیرۆكەیەكی لەو چەشنە هەر لە بنەڕەتەوە هەڵە بوو چونكە : 
1. رابەر مێژووی هەڵیدەخات ‌و دەریدەخات‌و رەوایەتی مێژوویی‌و تێكۆشانی هەیە ‌و بە گشتیش هەڵنابژێردرێت.
2. لە دۆخی كوردستاندا كێشەی فرە رابەری ‌و یەكخستنەوەی ئیرادە ‌و بڕیاری كوردی چارەسەر نەدەكرد، چونكە یەكێ‌ لە كێشەكانی كوردستانی باشوور ‌و رەنگە زۆرێ‌ لە پارچەكانی تریش بە ئاستی جیاواز فرە رابەریە  بوونی زیاد لەڕابەرێك ‌وخۆبەڕابەر زانە. كە كێشەیەكی راستەقینە بۆ ناسیونالیزم‌و یەكخستنەوەی هەوڵەكان ‌و خەمڵاندنی رەمزی هاوبەش‌و زۆر شتی تر دروست دەكات.
3. هەڵبژاردنی رابەر بۆ بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد لە دەرەوەی حكومەت ‌و پەرلەمانەوە وەك دوو دەزگای مۆدێرن ، كە دەبوا دەسەڵاتەكان لەوان ‌و دەسەڵاتی دادوەریدا كەڵەكە بوایە ‌و لە دەرەوەی ئەوانەوە دەسەڵاتێ‌ نەمێنێ‌ ئاماژە بێت بە قۆناغی شۆڕش‌و ساخ‌و شەرعیەتی مێژوویی‌و شۆڕشگێڕی.
4. چارەسەری كێشەی بەلاواز مانەوەی حكومەت‌و پەرلەمان ‌و بوونی سەرچاوەی راستەقینەی بڕیاری سیاسی لە دەرەوەی ئەوانەوەی چارەسەر نەدەكرد.
بە دەرنەچوونی كەسیش لە هەڵبژارنەكان‌و  ئەو كێشانەی دواتر هاتنە سەر رێگە، ئەم هەنگاوەش كۆتایی پێ‌ هات.
هەڵبەت گرنگ بوو كورد شایەكی دەستوری هەبووایە، كە ڕەمزی یەكیەتی و خەڵك بێت، بەڵام ئەوە دەوڵەت‌و سەربەخۆیی دەوێت. 
بە كورتی هەوڵی ناسیونایستە كوردەكان بۆ یەكخستنی نوێنەرایەتیكردن بەڕووی ناوخۆ‌و دەرەوەدا، وە بوونی رێبەرایەتیەكی هاوبەش‌و یەكگرتوو بۆ گوزارشتدانەوە لە خواستەكان بەڕووی دەرەوە‌و بیناكردنەوەی یەكێتی نێوخۆیی شكستیان خوارد. 
  بە پاڵنەری كۆنە قینەكان ‌و كێ‌بڕكێ‌ لەسەر دەسەڵات لە ناو دام‌و دەزگا پێكهێنراوەكاندا، كە كەس بە فەرمی دانی پێدا نەنابوون، سەرلەنوێ‌ دۆخی فرە نوێنەری واتە ناكۆكی ‌و دابەشبوونی كوردستان ‌وئیرادە سیاسیەكەی دەستی پێكردەوە ،ئەگەر ناكۆكی سەرەتای شەستەكانیش  سەرەتا حیزبی كەرتكرد ‌و دواتر شۆڕش، ئەوا ئەمجارە حكومەت ‌و نیشتمان‌و جوگرافیای حوكمڕانی ‌و كۆمەڵێ‌ شتی تری كەرتكرد كە لەمە دەكەونەوە  لەوانەش سەرچاوەی ئابوری ‌و پەیوەندییە دەرەكیەكان. ئەوەش بووبوو بە (احراج)ییەكی گەورە بۆ دۆستەكانی كوردی باشوور لە دنیادا، چونكە هیچ پاساوێك نەبوو میللەتێ‌ لە دۆخی كوردستانی باشووردا، دەرفەتێكی هەڵكەوتوو پەراوێزێ‌ لە خۆبەڕێوەبەری نیشتمانی  بەو دەردە بەرێ‌ ‌و بەو جۆرە مامەڵەی لەگەڵدا بكات‌و دەرگا واڵا بكات بەڕووی دەستێوەردانی دەرەكی ‌و نائومێدكردنی نەوەی نوێ‌ ‌ولەبەر یەكهەڵوەشاندنەوەی تەونی كۆمەڵایەتی ‌و یەكێتی نێوخۆیی‌و توانای بەرگری لەخۆكردن بەرامبەر دەرەوە ‌و شێواندنی وێنای ئەزموونێكی سیاسی تازە  دەستپێكردوو لە ناوچەیەكی پڕ لە دوژمنایەتی مێژوویی‌و پیلان‌و بارگاوی بە جۆرەها قەیران‌و جەنگ‌و هەڵكشان ‌و داكشان!! 
گەرچی رێكەوتننامەی واشنتۆن لە ساڵی (1998) سنورێكی بۆ شەڕی نێوخۆ دانا. بەڵام نەیتوانی بەسەر دۆخی دابەشبووی هەرێمدا زاڵا بێت‌و حكومەتی یەكگرتوو بێنێتە كایەوە. ئەنجامدانی ئەم ئەركە بە نیوەناچڵی ‌و ناتەواوی دواكەوت  بۆ ساتەوەختی روخانی رژێم‌و پێكهێنانی كابینەی پێنجەم. ئەم سەرەتایەش نەك هەر نەیتوانی گەشەیەكی چۆنایەتی بە ئاراستەی كۆتایی هێنان بە دۆخی دابەشبوونی جوگرافی ‌و هێزەكاندا بكات،  بەڵكو دۆخەكە لە هەندێ‌ روەوە بە شێوەیەكی مەترسیدار بەرەو دواوە گەڕایەوە، تا سەرەنجام بە ڕووداوە ویژدانهەژێنەكانی (16)ی ئۆكتۆبەر كۆتاییان پێ‌ هات ‌وهێشتاش زووە باس لە كۆتایی كۆتاییەكان بكەین . هاوكاری یەكخستنی نوێنەرایەتی لەو قۆناغەدا تەنها توانی هەندێ‌ لە مافەكانی گەلی كوردستانی باشوور لە دەستوری عێراقدا بچەسپێنی، كە ئەگەر بێت ‌و دۆخمان بەو جۆرە  نەبوایە‌و لەسەر حاڵیتربوینایە، لانی كەم كێشەی كەركوك ‌و ناوچە كوردستانیەكەی دەرەوەی هەرێم چارەسەربكەین ‌ونەكەوینە هەڵەی مێژوویی ناولێنانیان بەسەر زەمینە كێشە لەسەرەكان.

سەرۆكایەتی هەرێم
لە نێوان گێژاوی واقیعی دابەشبوو  فرە نوێنەرایەتیدا
دەستوری عێراقی دوای رووخانی رژێم دەرفەتی ئەوەی بە كورد دابوو،  سەرۆكێكی هەرێمی هەبێت ، كە ئەركی هەماهەنگی هەرێم‌و بەغدا بگرێتە ئەستۆ‌و بە جۆرێ‌ لە جۆرەكان نوێنەرایەتی ئیرادە ‌و خواست‌و سیاسەتی گەلی هەرێمەكە‌و دام‌و دەزگا نیشتمانیەكانی بكات. بە دەستوری كردنی پێگەی سەرۆكی هەرێم، بەڵكو پێش ئەوە خودی هەرێم لە چوارچێوەی عێراقدا، بیرۆكەی رابەری سەرەتای نەوەدەكانی تێپەڕاندوو بەرگێكی هاوچەرخی بەبەردا بڕی. سەرۆكی هەرێم لانی كەم بە واتا یاساییەكەی چی دی رابەری بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد لە باشووری كوردستاندا نەبوو، بۆ رێكخستنی مەسەلەكانی پەیوەندیدار بە سەرۆك‌و سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمانی كوردستان لە نەبوونی دەستووردا یاسایەكی دەركرد. كە تاكو ئێستاش بە هەندێ‌ هەمووارە وە بەركارە. بەڵام وەك چاوەڕوانی لێدەكرا ئەم پێگە نەیتوانی كێشەی فرە رابەری ‌و فرە جەمسەری ‌و نوێنەرایەتی چارەسەر بكات. بە حوكمی ئەوەی پاشماوەكانی شەڕی ناوخۆ لەوانەش دابەشبوونی كوردستان‌و زۆن‌و لەشكری حیزبیی وەك خۆیان مانەوە. گواستنەوە لە چەمكی رابەرەوە بۆ چەمكی سەرۆك، لە بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كوردستانەوە بۆ هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دەستووریی، گۆڕانكارییەكی قوڵا ‌و جەوهەری بەسەر دیدگا‌و روانینە باڵادەستەكان ‌و واقیعدا نەهێنا.
دامەزراندنی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم وەك ئەوەی چاوەڕوانی لـێ‌ دەكرا، نەبوو بە یەكخستنەوەیەكی كردەیی ئیرادە‌و نوێنەرایەتی گەلی كوردستان. چونكە چارەسەرێكی لەو جۆرە قبوڵكردنی بەرەنجامی كاركردن بە بەرەنجامی هەڵبژاردن وەك میكانیزمێكی دیموكراسی‌و بەها دیموكراسیەكانی تر‌و سەروەری یاسای دەخواست. ئەوەش لە هەرێمدا بوونی نەبوو، یاخود بەو ئەندازە نەبوو توانای گەاستنەوەیەكی لەو جۆرەی هەبێت. كێشەی فرە رابەری‌و نوێنەری‌و دابەشبوونی هەرێم، بەڕواڵەت لەڕێ‌ی فۆرمێ‌ لە دیموكراسی تەوافوقیەوە چارەسەر كرا. چونكە دوو حیزبەكە ‌و دۆخی كوردستان بەرگەی دیموكراسی زۆرینەوە رێزگرتن لە زۆرینەی پەرلەمانی نەدەگرت بەڵام دەبێت لە سایەی:
- نەبوونی دەستوور.
- دابەشبوونی هەرێم.
- چەكی حیزبیی.
- ناسەربەخۆیی ‌و بێ‌لایەنی دادگا.
- تێكەڵبوونی حیزب ‌و حكومەت لە فۆرمێكی نادیموكراسیدا.
بەسەر لێكردنەوەوە باس لە (دیموكراسی تەوافقی)ش بكەین، خۆ ئەگەر واز لە  سەقامگیری ‌و بوونی سیستمێكی جێگیریش بێنین، وەك دوو پێشمەرجی سەركەوتنی ئاستێكی ماقوڵا لە دیموكراسی لە هەر وڵاتێكدا، وە مەسەلەی دیموكراسی تەوافقی وەك پێویستیەكی بەڕێوەبردنی قۆناغی راگوزەری، واتە قۆناغی دوای شەڕی ناوخۆ  یاخود شۆڕش وەربگرین، دیسانەوە ئەوەی لای ئێمە گوزەرا  هەندێ‌ سیماشی بەڵگە بێت لەسەر هۆشیاربوون بەو قۆناغە، هەندێ‌ سیما ‌و دەركەوتە ‌و پاڵنەری تری ئاماژەیوون بەوەی، دۆخەكە بە كردەوە وەك قۆناغێكی راگوزەری دیاریكراوی سەروبندار، كە وڵات دوای ئەوە پێ‌ بنێتە قۆناغێكی ترەوە، لـێ‌ی نەڕوانراوە ‌و مامەڵەی لەگەڵدا نەكراوە، جگە لەوەش كە بە فەرمی قۆناغەكە بەڕاگوزەری ناو نەنرا، گەرچی دواتر رێكەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی ‌و یەكێتی هەندێ‌ ئاماژەی شاراوەی رانەگەیەنراوی بۆ ئەو تێدابوو، بەڵام بەگوێرەی پێویست قوڵا ‌و ستراتیژی نەبوو، هێندەی ئیدارەی كێشەكان دەكرا ‌وهەندێ‌ لەوانیش بە داهتوو دەسپێردرا، چارەسەری ریشەیی نەدەكران. ئەوەش وایكردووە نە بە كردەوە قۆناغی راگوزەریمان هەبێت‌و نە دوای ئەویش. واتە پرسەكان بەسەر یەكدا تێكەڵبوون ، كەڵەكە بوونی مێژوویی ڕووی نەدا. مێژوو لەسەر هێڵێكی رێكی زیندوو بەرەو پێشەوە گەشە ناكات. بەڵكو لە هەڵكشان ‌و داكشان ‌و پێشكەوتنی كاتی ‌و دووبارە گەڕانەوەدایە بۆ دواوە.
هەر لەم چوارچێوەشدا هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم‌و هاتنە كایەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم نەبوو بە سەرەتای قۆناغێكی نوێ‌ ، واقیعە دابەشبووەكە كێشەیەكی راستەقینەبوو لەبەر دەمیدا، هەرێمێكی دابەشبوو، زۆنی حیزبیی نیمچە پاوانكرا‌و لانی كەم لەڕووی دەسەڵاتەوە،                 ــ بەحوكمی ئەوەی پەراوێزێك بۆ ئازادی كاری سیاسی ‌و ئازادی رادەربڕین هەبووــ لە سایەی ئەم دۆخەدا، رێكەوتننامەی ستراتیژی بوو بە جێگرەوەی دەستوور! چونكە كوردستان ‌و كێشەكانی هێندەی لەڕوانگەی ململانێكانی پارتی ‌و یەكێتی یەوە تێ‌یان دەڕوانرا ، لە ئاسۆیەكی بەرینی نیشتمانیەوە بۆ رێكخستنی سیاسی كۆمەڵگە ‌و گواستنەوەی بۆ قۆناغێكی پێشكەوتوو تر هەڵنەدەسەنگێنران. كێشەی فرە ڕابەریش یاخود ووردتر دوو رابەری بەدابەشكردنی پۆستەكانی بەغدا‌و هەرێم چارەسەر كرا (مام جەلال) بۆ سەرۆكایەتی عێراق وەك پشكی كورد بە پشتیوانی پارتی ‌و( كاك مەسعود)یش بۆ سەرۆكی هەرێم  بە پشتیوانی یەكێتی. ئەم بابەتەش وایلێهاتبوو، ئەو ئاستەشی لە یاسای رێكخەرەكان تێدەپەڕاند، كە وادەی پۆستەكانی رێكدەخست. وەك دواتر بە كردەوە سەلما. ئەم رێكەوتن ‌و سازانە هێندەی بۆ بەڕێوەبردنی ناكۆكیەكان ‌و دابەشكردنی (امتیازات)ەكان بوو، بۆ دووبارە بیناكردنەوەی سیستم‌و پەیوەندی‌و واقیع نەبوو، هەر بۆیە دۆخەكە بەم جۆرە درێژەی كێشا‌و دوای چەندین ساڵا نەتوانرا هەرێمێكی یەكگرتوو بە دامەزراوەیكراو بهێنرێتە كایەوە. سەرۆكایەتی هەرێمیش وەك بەشی پارتێك، واتە پارتی لە چوارچێوەی دابەشكردنی پۆستەكاندا  سەیر دەكرا، نەك دامەزراوەیەكی نیشتمانی گرنگ. كە دەتوانێ‌ لە زیاد لە ڕووێكەوە  خزمەت بكات ‌و ببێتە رەمزی نیمچە سەروەریەكی كوردستانی باشوور ‌و ئیرادەی یەكگرتاووی گەلەكەی. ئەوەی ئەو دۆخەی لەمەش زیاتر بردە دواوە ئەو كێشمە كێشە بوو كە لەدوای تەواوبوونی ماوەی یاسای ویلایەتی سەرۆكی هەرێم‌و رێگریكردن لە سەرۆكی پەرلەمان لە گەڕانەوە بۆ هەولێر و وەدەرنانی تیمی وزاری گۆڕان  لە حكومەتدا هاتە كایەوە. ئەم دۆخە لە جەوهەردا زەبری لە پێگەی سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆكایەتی هەرێم دا بەدەر لەوەی كێ‌ سەرۆكە. هۆكارێكی گرنگی ئەو لەبەریەكهەڵوەشانەوەی ناوخۆش بوو كە دواتر لە ریفراندۆمدا زەبری گورچكبڕی لە گەلی كوردستان‌و كورد لەسەر ئاستی پارچەكانی كوردستان دا. ئێمە لێرەدا بەدوای ئەوەوە نین كێ‌ لێپرسراوە، كە بە دڵنیاییەوە لێپرسراوێتی یەكە بە شێوەیەكی نایەكسان بەسەر زیاد لە كاراكتەر ‌و هێز‌و پارتێكدا دابەش دەبێت، چونكە ئەمە بابەتی ئێمە نیە ‌و لە كاتی خۆشیدا قسەی خۆمان كردووە ، ئەوەی بەلای ئێمەوە لەم بابەتەدا گرنگە بەرەنجامەكانە، رەنگدانەوەی ململانێ‌ سیاسیەكانە بەسەر رەمزییەتی سەرۆك‌و سەرۆكایەتی هەرێم‌و كاریگەریان بەسەر ئەم دامەزراوە سیاسیە گرنگە نەگیرساوەوە.
رووداوەكانی ساڵانی دوای (2015-2018) كە بە بڕوای ئێمە كارەساتی (16)ی ئۆكتۆبەری (2017)ەش هەر دەچێتە ئەو چوارچێوەوە، كاریگەری نەرێنی گەورەیان كردە سەر دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم. لە سەنتەرێكیشەوە بۆ كۆكردنەوەی ناكۆكەكان‌و زەمینە سازكردن بۆ گفتوگۆی نوێوانیان، خۆی بوو بە بابەتی ناكۆكی ‌وكێشمە كێش. تا حاڵا گەیشت بەوەی خەڵكێكی بەرچاو باس لەوە بكات كوردستان پێویستی بەم دامەزراوە نیە ، چونكە بۆتە سەرچاوەی كێشە ‌و ناكۆكی زۆرتر!! .




سەرۆك‌و سەرۆكایەتی هەرێم
لە قۆناغی دووەمی خۆیاندا
بە بڕوای ئێمە بەرەنجامەكانی ریفراندۆم ‌و دەست لەكار كێشانەوەی بارزانی ‌ودابەشكردنی دەسەڵاتەكانی  سەرۆكی هەرێم بەسەر سێ‌ دەسەڵاتەكەدا (پەرلەمان ، حكومەت و د.داوەری) كۆتایی قۆناغی یەكەمی سەرۆكایەتی هەرێم پێكدەهێنن. 
كە سەرەڕای ئیدارەكردنی جەنگی دژ بە داعش ، كێشمە كێشەكان ‌و دەركەوتەكانی ریفراندۆم ‌و ئەو دۆخە شپرزەی بەدوایدا هات، كارێكیان كرد دۆخەكە بە سڕكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم  كۆتایی پێ‌ بێت. كە رەنگە ئەگەر بە نیازی پاك ‌و عەقڵی كراوەی ئیدارەی پێویستەوە لەسەر ئاماژەكانی سڕكردن بووەستین، خزمەت بە قۆناغی داهاتوومان بكات، چونكە سڕكردن گەر لەڕووێكەوە ئاماژە بێت بە بۆشایی دەستوریی ‌و یاسایی، ئاماژە بوو بە سەختی بەرەنجامی رووداوەكانی رابردوو، ئەو دۆخە لەناكاوەی هەرێم‌و سەرۆكایەتیش تیایدا ژیاون.
ڕوداوو كێشەكانی قۆناغی رابردوو ، سڕكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە ئارادا  نەبوونی لە دوای دەست لە كار كێشانەوەی بارزانیەوە، ئەوەمان لەسەر پێویست دەكات كە قەناعەتمان وابێت سەرۆكایەتی هەرێم بە سوود وەرگرتن لە ئوزموونی قۆناغی رابردوو ، پێویستی بە دووبارە دامەزراندنەوە ‌و دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ‌ هەیە . كە دیارە ئەم دامەزراندنەوەش بۆ ئەوەی شانسی سەركەوتنی گەورەتر بێت ، دەبێت بەشێك بێت لە هەوڵی دووبارە بیناكردنەوەی كۆی سیستم‌و دامەزراوەكانی هەرێم، بە حوكمی ئەوەی رەنگدانەوەكانی: ناوچەیی بوون، بیرۆكراتیەت، ناكارایی ‌و گەندەڵی كاریان كردووە نەتوانن ئەركی گەورەی قۆناغەكە هەڵبگرن‌و یینە ئامرازی گەشەكردنێكی راستەقینە لە قۆناغی داهاتوودا. بەڵام ئەمە رێگە لەوەناگرێت سەرۆكی نوێ‌ی هەرێم دەستپێشخەری بكات و سەرەتای ئەم قۆناغە و دامەزراندنەوە ‌و بیناكردنەوە لە سەرۆكایەتی هەرێمەوە دەست پێ‌بكات ‌و بۆ حكومەت و دامەزراوەكانی تر ببێت بە پێشەنگ، بەرنامەشی بۆ ئەوانی تر هەبێت . دەكرێت سەرۆكی نوێ‌ی هەرێم ناو لەو خولەی دەسەڵاتەكەی خۆی بنێت ، وەك خولی دووبارە بیناكردنەوەی دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم ‌وبە دامەزراوەیی كردنی سەرۆكایەتی هەرێم ‌و كۆتایی هێنان بە رواڵەتەكانی دابەشبوون، یاخود پاشماوەكانی دابەشبوون لە هەرێمدا، یان هەر ناوێكی تر . لای خۆشی خولەكە بە قۆناغێكی راگوزەری لەقەڵەم بدات. بۆئەوەی ئەو هۆكارانەی لەڕابردوودا ، نەیانهێشتووە سەرۆكایەتی هەرێم رۆڵی خۆی ببیتێت وە ببێت بە رەمزی یەكێتی خاك و خەڵكی كوردستان بە ئاقاری ناوخۆدا، نەیانهێڵێت، یاخود لاواز ‌و بێ‌ كاریگەرییان بكات. چونكە بە دڵنیاییەوە ، ئەگەر دۆخی كوردستان بەم جۆرەی ئێستا بمێنێتەوە ، هەركەسێك سەرۆكی هەرێم بێت ، ناتوانێ‌ رۆڵی خۆی بەگوێرەی پێویست ببینێت‌و بایەخی دامەزراوەكەشی هێندەی تر لەبەر چاوی بەشێك لە هاوڵاتیان و نوخبەی فیكری ‌و سیاسیش كەمتر دەبێتەوە.
چونكە ناكرێت سەرۆكی هەرێم هەبێت و لە نیوەی كوردستانی باشووردا بڕیاری نەخوات ‌و قسەی نەڕوات‌و لەو ڕوەوە پێویستی بە مۆڵەتپێدانی حیزبیی‌و دەسەڵاتی ناوچەیی هەبێت. یاخود فەرماندەیی گشتی هێزە چەكدارەكان بێت ، كەچی نیوەی هێزە چەكدارەكان  گوێ‌ لە فەرمانی سەنتەری نافەرمی و حیزبیی دەرەوەی دەسەڵاتی ئەوەوە بگرن‌و بەوەش كارەساتی هاوشێوەی (16)ی ئۆكتۆبەر بقەومێت. بیركردنەوە و بەرژەوەنمدی نەتەوەیی لێمان دەخوازێت، چی دی وێنای سەرۆكی هەرێم بەركەوتەیەكی تەقلیدی حیزبی‌و تەبایی نێوخۆیی حیزبیی نەبێت، بەڵكو بە كردەوە دەزگایەكی سەروو حیزبیی، سەروو ناوچەیی بێت‌و لە سەروو دابەشبوونە جۆاراوجۆرەكان‌و ناكۆكیەكانەوە بێت.
ئەوەش تەنها بە دامەزراوەیكردن ‌و دادپەروەری‌و بە پێوەركردنی دەستوور ‌و یاسا دەكرێت. بەدامەزراوەیكردنیش لە سایەی واقیعی  دوو ئیدارەیی دیفاكۆ‌و ئەو دۆخەی ئێستادا بە دیهێنانی ئاسان نیە. هەر بۆیە هەموو هەوڵێ‌ بۆ یەكخستنەوەی كوردستان و هێزەكانی بەشێكی گرنگ‌و دانەبڕاوی هەوڵدانە، بۆ بە دامەزراوەیكردن لە سەرۆكایەتی هەرێم‌و كۆتایی هێنان بە فرە دەسەڵاتی ‌و  حوكەتێك ‌و دوو دەسەڵات!! كە ئەگەر لەسایەی دەستوور‌و لۆژیكی دەوڵەتی نوێدا دژبە یەكی یەكی كۆنەكراوە بێت، ئەوا لە واقیعی كوردستانی باشوور، راستیە! دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم رووپۆشە ‌و دەسەڵاتە راستەقینەكە لە دەرەوەی ئەوە ‌و بەناوی ئەوەوە پیادە دەكرێت. لەم چوارچێوەشدا دام‌و دەزگاكانی حكومەت رۆڵێكی پاساودان‌و رەوایەتی پێدان بۆ پیادەكردنی فۆرمێ‌ لە دەسەڵات دەگێڕن، كە لە بنەڕەتدا بەو جۆرەی ناوەندی بوونی دەسەڵات لە مێژووی نوێدا دەیخوازێت هەڵنەقوڵێت.
هەر بۆیە لەگەڵا گرنگی نوێنەرایەتی كردنی سەرۆكی هەرێم بۆ گەلی كوردستان لە بەغدا‌و بەڕووی دەر‌و دراوسێ‌ ‌وكۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا، پێویستە هەروەك ئاماژەمان پێكرد، خۆی بە نوێنەری ئەركەكانی قۆناغەكە و تێكڕای هێز‌و تەوژم ‌و پێكهاتەكان بزانێت، ئامانجی لە پێشینەی ناوخۆ‌و دووبارە بیناكردنەوەی بێت، پێوەری بنەڕەتی دیاریكردنی سەركەوتن ‌و سەرنەكەوتنیش هەر ناوخۆیە، چونكە لەدەرەوەی گۆڕانكاری لە دۆخی شپرز‌و دابەشبووی ناوخۆدا، تەوزیفكردنی دەرفەت ‌و گۆڕانكاریە چاوەڕوانكراوەكانیش نامسۆگەر دەبن. واقیعی دوای داعش ‌وچارەنووسی ریفراندۆمیش لەم ڕوەوە بەڵگەیەكی حاشاهەڵنەگرن. ناكرێت چی دی سەرۆكی هەرێم بەناوی هەرێمەوە قسە بكات، كەچی لەناوخۆدا بە كردەوە نوێنەری زۆنێكی حیزبیی‌و بەشێ‌ لە جوگرافیای هەرێم بێت، لە پێگەی سەرۆكی هەرێمدا بێت ‌وخەڵكێكی زۆر وێنای كاراكتەرێكی حیزبی لایەنگری پێشوەختەی لـێ‌ بكێشن، كە پاساو بۆ خودی دامەزراوەی سەرۆكایەتی لاواز دەكات ‌ورەوایەتی جەماوەری ‌و دەروونی ‌و ئەخلاقی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. قبوڵكردنی سەرۆك بوون ، بەبێ‌ بوونی بەرنامەیەك بۆ دەستكاریكردنی راستەقینەی بەرنامەی تێپەڕٍاندنی دۆخی لەئارادلبووی هەرێم، خزمەت بە هیچ سیاسەتمەدارێكی گەلی كوردستان ‌وبەرژەوەندییەكانی هەرێمیش لە ئاستێكی كەمدا نەبێت ناكات. مەسەلەی بەدامەزراوەیكردنیش وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد، گواستنەوە لە تەوەرەبوونی سەرۆكەوە بۆ تەوەرەبوونی سەرۆكایەتی، وەك پێویستیەكی قۆناغەكە دەخوازێت . ئەمە دۆخەكە لەوە دەردەكات هەیبەت ‌وقورسایی دامەزراوەیی هەرێم بە كاراكتەرێكی دیاریكراوەوە ببەسترێتەوە، كە لەسایەی واقیعی دابەشبوو پارچە پارچەی هەرێم‌و نەبوونی حوكمی دامەزراوەیی قۆناغی رابردوو، دۆخەكە بەو جۆرە بووە.لە سایەی دۆخی قۆناغی رابردوودا، چ سیاسەتمەدارێك دەیتوانی بە كردەوە لە دەرەوەی رەزامەندی بارزانیەوە  ئەو پۆستە وەربگرێت‌و لە هەولێر مومارەسەی كاروباری خۆی بكات؟ خۆ ئەگەر شتی واش ڕوویبدایە ، دەبوو بۆ پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی مۆڵەت لە بارزانی وەربگرێت. ئەوەش لەبەر هۆكارێكی زۆر رۆشن ئەویش ئەوە بوو بارزانی خودی خۆی سەرچاوەی بڕیار ‌و خاوەن هێز بوونەك سەرۆكایەتی هەرێم لە دەرەوەی ئیرادەی كاراكتەرەكانەوە . ئەمە واقیعی قۆناغی رابردوو بوو . درێژەپێدانیشی گەر هەندێ‌ گۆڕانكاریش بەدوای خۆیدا بهێنێ‌ بەهۆی تایبەتمەندی ‌و كەسێتی و نفوزی (كاك مەسعود)ەوە لە ڕاستیدا هیچ ئاڵوگۆڕێكی قوڵا ‌وراستەقینە بەسەر دۆخەكەدا ناهێنێ‌. چونكە دەسەڵات، هێزی چەكدار، پارە ‌و پەیوەندی، خاوەنی راسەتینەیان تاكو ئێستاش (یەكێتی و پارتی)ن  نەم حكومەتی هەرێم. یاخود دامەزراوەی سەرۆكایەتی هەرێم لە چوارچێوەی ئەركەكانیدا . بۆیە هەركەسێ‌ بڕوای بە بایەخی سەرۆكایەتی هەرێم هەیە، دەبێت ئەم دەزگایە بخاتە دەرەوەی رەوایەتی ‌و پاساوی بوون ‌و ئامرازەكانی پێسپاردنی دەسەڵات (وسائل إسناد السلگە)ەوە.
ئەوەش دەخوازێت: بە پەسەندكردنی دەستوور، كێشمەكێش لەسەر دەستوور ‌و چۆنیەتی هەڵبژاردنی سەرۆك ‌ودەسەڵاتەكانی ‌وجۆری سیستم كۆتاییان پێ‌ بێت. ئەم بابەتانە بچنە دەرەوەی پڕوپاگەندە ‌وركابەری سیاسی نێوان هێز‌و لایەنەكانەوە. دواتر بەرنامەیەكی قۆناغبەندكراوی دیاریكراو بۆ یەكگرتنەوەی هێزەكان ‌و كۆتایی هێنان بە زۆنی حیزبیی وەك بەشێ‌ لە پرۆژەیەكی گشتگیری چاكسازی سیاسی‌و دووبارە بیناكردنەوەی سستم  لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، ئەوەی پەسەندیش كراوە ، بكرێت بە بەشێ‌ لە كێ‌بڕكێ‌ی سیاسی‌و میكانیزمی زوو هێنانەدی ‌و بەدواداچوونی بۆ دیاری بكرێت.
بۆ ئەوەی سەرۆكی هەرێم بە ئاقاری ناوخۆدا بە كردەوە، نەك تەنها بە یاسا، نوێنەرایەتی هەمووان بكات‌و بەو جۆرەش سەیر بكرێت ‌و مامەڵەی لەگەڵا بكرێت‌و بە كردەوەش دەسەڵاتەكانی بە دامەزراوەیی بكرێن‌و دەسەڵاتەكە لە سەرۆكایەتی هەرێمدا بەرجەستە بن ‌و ئەو ‌و جێگرەكەی نوێنەرایەتی دەزگاكان بكەن.