ئەنوەر حەمە عەلی و دارا عەزیز

ئەمڕۆپەتای دونیایی کرۆنا، ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوری بەشێکی زۆری مرۆڤی دونیای خستۆتە ستاند بایەوە و ئابوری سەرمایەداری توشی قەیرانێکی گەورە کردوە.  مرۆڤی لەم سەر و ئەو سەری دونیا توشی دڵەڕاوکێیەکی بێ پێشینە کردووە و پرسیارێکی زۆری لە گەڵ خۆیدا بۆ مرۆڤایەتی هێناوە. وەک و هەردیاردەیەکی تری دونیایی، ئەم بارو دۆخەی کە ئەم پەتایە دروستی کردوە ، بوەتە جێگەی لێکدانەوە، لە مرۆڤێکی سادەوە بیگرە هەتا سیاسی ، دینی، هونەرمەند ، فەیلەسوف ، مێژوو ناس  ، سۆسیۆلۆگ و سیاسی چەپ و ڕاست بە ڕەسەن و پۆپۆلیستەکانیانەوە.
بەشێکیان بۆچونەکانیان زیاتر مرۆڤ سەر زەنشت کردنەوەیە و ئەمە بە شتێکی باش باس ئەکەن بەو بیانووەی کە مرۆڤ زەوی توشی هیلاکی کردوە و ژینگەی پیسکردوە و وە  ئەم پەتایە ژیان بۆ ژینگە ئەگەڕێنێتەوە. بەڵام ئەم بەڕێزانە باسی ملیۆنان مرۆڤ ناکەن کە بە ئیشی ڕۆژانەیان ئەژین و ئەم پەتایە  ژیانی خۆیان و خانەوادەکانیانی توشی مەترسییەکی گەورە کردوە. ئەم مرۆڤانە بە قەدەر دڵۆپێکی بچکۆلەی ئەم بەڕێزانەی ، کە ئەم بۆچونانە لە سەر تۆڕەکۆمەڵایەتی و میدیاکانە وە دەرئەبڕن،  ژینگەیان پیس نەکردوە.  ئەم مرۆڤانەی کە لە مەترسیدان ، نە سواری فڕۆکە ئەبن و نە زۆر ئەخۆن و نە زۆر ئەخۆنەوە و  لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، ئۆتۆمبێلیشیان نییە و کەمترین سەفەر ئەکەن !
فەیلەسوفی ئیتالی جیرۆرجیۆ ئاگامبێن  خاوەنی کتێبی ، بیرکردنەوە لە ڕوانگەی چەپەوە،  لە وتارێکی ڕۆژی ٢٦ ی فێبریوەریدا [١] ، پێی وایە  ئەم مەسەلەیە لە لایەن دەسەڵەتەوە گەورە کراوە بۆ بەرتەسک کردنەوەی ئازادی لە خەڵک و ڕاهێنانیان بۆ دەسەڵاتی زیاتری دەوڵەت بە سەریانەوە ، هەمان بۆچونی هەبو لە ساڵی ٢٠١٦ دا کاتێک بە هۆی هێرشە تیرۆرریستییەکانی داعشەوە، دەوڵەتەکانی ئەوروپا باری نائاسییان ڕادەگەیاند. فەیلەسوفی پۆپۆلیستی چەپی سلۆڤینی ، سلاڤۆ زیشیک، لە وتارێکیدا ڕەخنە لەم بۆچونە ئەگرێت و پێی وایە ئەم پەتایە جدییەوە و لە دواجاردا ئەم پەتایە زیاتر برەو بە کۆمۆنیزم (بە پێی فکری ئەو)  ئەدات چونکە سەرکەوتن بە سەر ئەم پەتایەدا هاوکاری وڵاتانی دونیا ئەخوازێت [٢]. هەندێک کەس لە ئێران و چین پێیان وایە کە ئەمە هێرشێکی بایۆلۆجی ئەمریکایە بۆ تێکشکاندنی ناحەزەکانی لە دونیادا لە کاتێکدا زاناکانی ڤایرۆلۆگی ئەم بۆ چونە ڕەت ئەکەنەوە [٣] . هەندێکی تر، پێیان وایە کە هۆکاری ئەم پەتایە سیستمی بەکارهێنەری بێ سنوری سەرمایەداریە و ئەم پەتایە زەنگی نالەباری ئەم سیستەمە لێ ئەدات بۆ مرۆڤایەتی. پۆپۆلیستە ڕاست ڕەوە کان کە سەرۆکی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپ نوێنەرایەتی ئایدۆلۆژیان ئەکات، ئەیانەوێ ئەم پەتایە وەک ڤایرۆسی چینی ناو ببەن و بارودۆخەکە لە خزمەتی سیاسەتی توندکردنەوەی سنورەکان  بقۆزنەوە.   بە کورتی لە ماوەی مانگی ڕابوردودا ئەم پەتایە بازاڕی پۆپۆلیستەکان، ئەوانەی بە دوای ئیسفادەی ناو و ناوبانگەوەن یان ،  بە دینی،  چەپ و ڕاستەوە، گەرم کردوە و کاری فکری جدی هەتا ئێستا لە سەر ئەنجامەکانی ئەم پەتایە لە سەر دونیا بە زەحمەت دەسگیر ئەبێت.
لە مێژوی مرۆڤایەتیدا چەندین جار پەتای دونیایی لەم شێوەیە ڕویداوە، وەک و پەتای تاعون لە ئەوروپا لە ساڵانی ١٣٤٧ تا ١٣٥٢ی زاینی. ئەم پەتایە نیوەی خەڵکی ئەروپای ئەوکاتەی کوشت.  پەتای لەرزوتای ئیسپانی لە ساڵانی ١٩١٨ تا ١٩٢٠ نزیکەی ٥٠ ملیۆن مرۆڤی لە سەرانسەری زەوی کوشت. پەتای ئایدز ، لە دەرکەوتنیەوە لە سەرەتای هەشتاکانەوە ، سێ‌ڵێ‌نە نزیکەی یەک ملیۆن مرۆڤ دەکوژێت. پەتای ئیبۆلا لە ئەفریقا لە ساڵی ٢٠١٤ وە هەتا ساڵی ٢٠١٩ هەزارەها مرۆڤی ئەو قاڕەیەی کوشت. هەر لە لێکۆڵینەوە لە سەر پەتای ئیبۆلا، بیل گەیت، دامەزرێنەری کۆمپانیای مایکرۆسۆفت و فاوندەیشنی خێرخوازی بیل و مێلیندا گەیت، لە ساڵی ٢٠١٥ پێشبینی پەتایەکی دونیایی وەک ئەمەی کۆرۆنای کردبوو وە باسی نا ئامادیی دونیای کردبوو بۆ ڕوبەڕوبونەوەی پەتایەکی دونیایی لە شێوەی کۆرۆنا [٤]. 
  مەترسی ئیبۆلا و گواستنەوەی لە مرۆڤێکەوە بۆ مرۆڤێکی تر لە ڤایرۆسی کۆرۆنا کەمتر نەبوو. جیاوازییەکەی لەوەدا بوو کە ئیبۆلا لە وڵاتانێکەوە سەری هەڵدا کە کەم بە دونیاوە گرێدراون و ڕۆڵێکی سەرەکییان لە ئابووری دنیادا نییە. ئەو پەیوەندییە کەمە ئاسمانییەی کە لە نێوان ئەم وڵاتانەی ئەفریقا و دونیادا هەبوو زوو کۆنترۆڵ کراو ڕیگە لە بە دونیایی بوونی ئەم پەتایە گیرا. بەڵام پەتای کۆرۆنا لە وڵاتی زەبەلاحی چین سەری هەڵدا کە بە کارگەی دوونیا ناسراوە و ڕۆژانە ملیۆنان کەس هاتووچووی ئەم وڵاتە ئەکەن لە سەرانسەری دوونیادا. هەر ئەم پێگە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەی چین وای کرد کە ئەم پەتایە بەخێرایی ببێ بە پەتایەکی دوونیایی و تەواوی کۆمەڵگەکان و ئابووری دونیا بخاتە ژێردڵەڕاوکێ و مەترسییەوە. بە مانایەکی تر، سیستمی سەرمایەداری و گلۆبالیزەیشن بەرپرسیاری سەرهەڵدانی ئەم پەتایە نین، بەڵام بەرپرسیاری بڵاو بوونەوەی خێرای ئەم پەتایەن بە دوونیادا. گلۆبالیزەیشنی نیولیبرلیزم بەتەواوەتی لە سەر ئابووری و قازانج بنیات نراوە و حسابێک بۆ لایەنی کۆمەڵایەتی و تەندروستی جیهانگیری نەکراوە. هەر بۆیە نیو لیبرالیزم نەک هەر نەیتونی ڕێگە بە دونیایی بوونی ئەم پەتایە بگرێت بگرە بەر پرسیاری بڵاو بونەوەی خێراو نائامادەیی دەوڵاتانی دونیایە بۆ بەرەو ڕوبونەوەی ! 
ئەوەی ڕونە ئەوەیە کە دونیای پۆست کرۆنە لە دونیای ئێستا جیاواز ئەبێت. پرۆفیسۆری میژوو لە زانکۆی بە ناوبانگی ستاندفۆرت لە کتێبی سەرچاوەی [٥] ئاماژە ئەکات کە چوارهۆکار نایەکاسانی کەم ئەکەنەوە و گۆڕانکاری گەورە لە کۆمەڵگا و دەوڵەت داریدا دروست ئەکەن : گردبونەوەی زۆرینەی خەڵک بۆ شەر، شۆرشی گەوەرە ، ڕوخانی دەوڵەت و ئابووری و پەتای دونیایی. لە دوای قەیرانی ئابوری دونیایی ساڵی ١٩٢٩، بۆ یەکەم جارسیستمی دڵنیایی کۆمەڵایەتی و خانەنشینی لە ئەمریکادا دامەزرا. لە دوای جەنگی جیهانی دووەم هەمان سیستم و بیمەی بێکاری  لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەر قەرار کرا و نایەکاسانی کۆمەڵایەتی کەمتر کرایەوە لە ساڵەکانی پێش شەڕ ، نەتەوە یەکگرتوەکان و یەکییەتی ئەوروپا دامەزرێنرا.
ئەمە یەکەم پەتای دونیاییە کە لە سەردەمێکدا بڵاو ئەبێتەوە کە مرۆڤایەتی ڕیگەیەکی دووری لە زانستدا بڕیوە و چوار شۆرشی پیشەسازی بەرپا کردووە. زانست بە شێوەیەکی گرنگ هاتۆتە ناو ژیانی ڕۆژانەی هەمو کەسێکەوە ، هەزاران تاقیگەو پسپۆڕو لێکۆڵەرەوەی ڤایۆرۆلۆجی لە دونیادا هەن و خەڵکی دونیا وشیارتر و ئاگادرترن لە سەردەمەکانی تر.  ئەگەر لە پەتای دونیایی تاعوندا، خەڵک پەنای بۆ كڵیسەکان ، مزگەوتەکان و سیناگۆگەکان ئەبرد تا لە مردن بە تاعون ڕزگاریان بکەن، ئەمڕۆ مەلا ، ڕابەن و قەشەکانیش لە گەڵ خەڵکدا چاوەڕێی ئەوەن کە زانست چارەسەرێک بۆ ئەم بەڵایە بدۆزێتەوە. ئەمە ئەوە دەر ئەخات کە ئیتر زانست جێگەی دینی گرتۆتەوە لە دونیای تازەدا و لە دونیای پۆست کۆرۆنادا ئەم پێگەیەی زانست لە بەرامبەر دیندا قایم تر ئەبێت.
ئەم پەتایە کۆتایی بە سیستمی سەرمایەداری و گلۆبالیزەیشن ناهێنێت بەڵام ئەم سیستەمە دائەڕێژێتەوە ، ئەی خاتە بەردەم کۆمەڵێک پرسیاری تازەوەو بەرەو فرەییەکی زیاتری ئەبات.  مرۆڤ بە ئۆریجینە جیاوازییەکانیانە و تەنانت بە چین و توێژە جیاوازەکانیانەوە لە بەردەم مەترسی ئەم پەتایە دان. ئەمە هاریکار دەبێ لە دروست کردنی شوناسێکی دونیایی گشتگیر بۆ مرۆڤەکان و سنورە کۆمەڵایەتییەکان کەمتر ئەکاتەوە.  
ئەم پەتایە و دەرهاویشتەکانی ئەوە دەر ئەخات کە دونیای تازە بە نزیکی بە یەکەوە گرێدراوە و بەرەنگاربونەوەی ئاڵینگارە گشتییەکانی مرۆڤایەتی پێویستی بە هاوکاری و هەرەوەزی مرۆڤەکانی دونیا هەیە پێکەوە. ئەمەش وا ئەکات کە لە دونیای پۆست کۆرۆنادا، هیرارشیزمی بە هێزی سیستمی سەرمایەداری پێش کرۆنا زیاتر بکەوێتە ژێرپرسیارەوە مرۆڤەکان زیاتر پێویستیان بە سیستمێکی حکومڕانی گشتگیر هەبێت. بەشدارییەکی ڕاستەوخۆی خەڵک  لە دەسەڵاتداریدا، لە هەرکاتێک زیاتر، ئەبێت بە یەکێک لە ئامانجی بزووتنەوە کۆمەڵایەتیەکان.  ئەمەش گیانێکی تازە ئەکاتەوە بە بەری بۆچونەکانی دەوڵەتی دونیایی سەرتاسەری کە بەشێکی گرنگی لێکۆڵەرەوە و فەیلەسوف وەک و ئیمانوێل کانت و نیچە لە کۆنەکان وئالکساندر ڤاندت، پرۆفیسۆرر لە زانکۆی ئۆهیۆ لە ئەمریکا، لە تازەکان لە سەریان نوسیوە . بە ئاراستە چەپەکەیا ، بۆچونەکانی  مورای بوکچین و ئۆجالان لە سەر مینوسیپالیزم وکۆنفیدرالیزمی دیموکراتی دونیایی [٦و٧] وەکو ئەلتەرنەتیڤێک بۆ سیستمی دەوڵەتی هیرارشی سەنتراڵی نەتەوەیی سەرمایەداری جا دیموکراسی بێ یان ئوتۆریتاری،  زیاتر برەو لە ناو بزوتنەوە ئەڵتەرناتیڤەکان بۆ گلۆبالیزەیشن پەیدا دەکەن. 
 دونیای پۆست کۆرۆنا ئێ‌سۆ و ئاراستەی بزوتنەوە کۆمەڵایەتییەکان دا ئەڕێژێتەوە و ئەیان خاتە ژێر پەستانی هاوکاریکردنێکی دونیایی زیاتر بۆ ئەوەی مۆراڵێکی ئینسانی تر بۆ بازرگانی ، پیشەسازی ، ستراتیژی قازانج ، سیستمی تەندروستی و تەنانەت دەوڵەتداری لە دونیای پۆست کرۆنادا دروست بکەن. کاردانەوە پۆزە تیڤەکانی وەستانی زۆری کارگەو ئۆتۆمۆبیلەکان لە سەر ژینگە، هەستیارییەکی زیاتری خەڵک و دەسەڵاتدارانی دونیا دروست ئەکات بە رامبەر ژینگە ، بەکارهێنانی کەرەستەو خواردنی نا بەرپرسیار و تەنانەت خودی مانای ژیانی تاکە کەس و هەڵپەی سەرمایە ئەخاتە بەردەم پرسیارێکی گەوەرەوە ، لە دونیای پۆست کۆرۆنادا !   

سەرچاوەکان :
[١] http://positionswebsite.org/giorgio-agamben-the-state-of-exception-provoked-by-an-unmotivated-emergency/.
 [٢]http://thephilosophicalsalon.com/monitor-and-punish-yes-please/.
 [٣]https://www.nytimes.com/2020/03/13/world/asia/coronavirus-china-conspiracy-theory.html.
 [٤]https://www.nejm.org/doi/suppl/10.1056/NEJMp1502918/suppl_file/nejmp1502918_appendix.pdf
[٥] Great Leveler: Violence and the History of Inequality from the Stone Age to the Twenty-First Century by walter Sheidl, 2017.
[٦] The Next Revolution: Popular Assemblies and the Promise of Direct Democracy by Murray Bookchin , 2015.
[٧] Democratic Confederalism by Abdullah Öcalan  2010.