پەرلەمانی 10% چ بودجەیەکی بەرهەمهێنا؟
ئالان م. نوری
2021-05-01 726
رۆژی
2021/4/8 سەرۆکی عیراق یاسای (بودجەی فێدرالیی عێراق بۆ ساڵی دارایی 2021 )ی
ئیمزاکرد. لەم یاسایەدا پلانڕێژی کراوە کە داهاتی ئەمساڵی عێراق نزیکەی 69 ملیار
دۆلار بێت، بەڵام خەرجیی نزیکەی 89 ملیار دۆلار بێت و بۆ پڕکردنەوەی ئەو
کورتهێنانە نزیکەی 20 ملیار دۆلار قەرز بکات.
جێی داخە
کە ئەم ژمارانەی سەرەوە تەنها داهاتی 250 هەزار بەرمیلی رۆژانەی هەرێمی کوردستان
هەژمار دەکات و بڕی کورتهێنانی خەرجیی حکومەتی هەرێم و قیستی قەرزە کۆنەکان و
تەواوی بڕی قەرزی پێشبینیکراوی ئەمساڵی هەرێمی تێدا نییە.
بەپێی
ئەو یاسایە، ئەمساڵ عێراق نزیکەی 6 ملیار و 179 ملیۆن دۆلار دەداتەوە بە قیستی
قەرزی پێشووی. واتە ⅓ ی بڕی ئەو پارەیەی
ئەمساڵ قەرز دەکرێت بۆ دانەوەی قیستی قەرزی پێشوو بەکار دێت. پێدەچێت کە حکومەتی
هەرێمی کوردستان لەم رووەوە ئەگەر حاڵی لە حکومەتی فێدراڵ خراپتر نەبێت، باشتر
نییە.
سیاسەتی ئینکیماش، یان ئینکیماشی عەقڵ؟
ئەگەر
بەراوردی بڕی خەرجیی پلانبۆکراوی ساڵی 2019 (پێش کۆرۆنا و قەیرانی ئابووریی
جیهانی) بەمەی ئەمساڵ بکەین، دەبینین لە کاتێکدا کەزۆربەی حکومەتەکانی جیهان
بەمەبەستی بەرەنگار بونەوەی پەتای کوشندەی کۆرۆنا و ئاکامە ئابوورییەکانی بە
شێوەیەکی دراماتیکی خەرجییان زیاد کرد، لە عێراقدا مەسەلەکە پێچەوانەیە و خەرجی لە
بەراورد بە ساڵی 2019، بڕی 23 ملیار دۆلار کەم کراوەتەوە، سەرەڕای ئەوەی کە داهاتی
پێشبینیکراو بە بەراورد بە پێشبینیکراوی 2019 تەنها نزیکە 18 ملیار دۆلار کەم
بۆتەوە، کەواتە تەنانەت گەر کەمبوونەوەی داهات لە هاوکێشەکە دەربکەین، ئەوا بودجەی
ساڵی 2021 بودجەیەکی (انکماشي: داکشاندن) ە بە بڕی 5 ملیار دۆلار. ئەمەش لە
بنەڕەتدا (هێشتا بی باس کردنی چۆنێتی سەرف کردنی) کردارێکی پێچەوانەی عەقلانییەتی
ئابوورییە، کە دەخوازێت بە زووترین کات پارەی نوێ لە رێی خەرجی حکومەتەوە بخرێتە
بووژاندنەوەی ژێرخانی تەندروستیی وڵات و
بە شێوەیەکی گشتی خەرجیی نوێ بخرێتە بەرژەوەندیی کەمدەرامەتترینی خەڵکی وڵاتەکە،
تا دەست بکەن بە سرف کردن و بووژاندنەوەی بازاڕەکانی وڵات. لەم بوارەدا کەس نەماوە
لە دونیا پێچەوانەی ئەم بیرۆکەیە هەڵوێست بگرێت. ئەوەتا ساڵی رابوردوو، لە وڵاتێکی
وەکو ئەمریکادا، کە سەرۆکایەتی و ئەنجومەنی پیران بەدەست ترەمپ و راستڕەوەکانی
ئەمریکاوە بوو، هەر ئەو ئەنجومەنی پیرانە و ئەو سەرۆکە ناچاربوون لە بەرامبەر
مەترسییەکانی پەتای کۆرۆنا بۆ سەر ئابووریی وڵاتەکەیان، بودجەی ئەو ساڵەیان نزیکەی
50% زیاد بکەن و دوو ترلیۆن دۆلاری زیاد بڕژێننە ئابووریی ئەو وڵاتە زەبەلاحەوە.
ئەمساڵیش پاش وەلانانی ترەمپ و دەسەڵاتی راستڕەوان، چاوەڕوان دەکرێت ئەو زیادکردنە
بە ئاستێکی دراماتیکیی نوێی بە زیاتر لە 100%بەرز بکرێتەوە.
مەترسییەکانی
سیاسەتی ئابووریی دەستگرتنەوە و داکشاندن (: انکماشي) لە کاتی تەنگانەدا ئەوەیە کە
لەبریی چارەسەر، قەیرانی ئابووریی وڵات لە ناسکترین کاتیدا زیاد دەکات و ئاکامە
ترسناکەکانی لەسەر خەڵکی هەژار و موحتاج بە خزمەتگوزاریی تەندروستی زیادتر دەکات.
ئەمە لە کاتێکدا ژمارەی تووشبوون بە کۆرۆنا لە عێراقدا لەیەک ملیۆن ئینسان و
تێکڕای تووشبوونی دۆزراوەی نوێ نزیکەی 8
هەزار کەسە لە رۆژێکدا و لە ئاستی ئەم بارودۆخەدا هیچ ئامرازێک نەماوە بە دەستی
دەسەڵاتە تەندروستییەکانەوە جگە لە پەیتا پەیتا زیاد کردنی رێگرییەکان لە
بەریەککەوتنی هاوڵاتیان بە دانانی بەربەست لەبەردەم چالاکییە ئابوورییەکانی ژیانی
رۆژانەیاندا. ئەمەش انکماش ی ئابووری قووڵتر و خێراتر دەکات.
جا کە
ئەمە حاڵی وڵات بێت، بۆچی چینی سیاسیی باڵادەستی وڵات لەم بارودۆخە ناسکەدا دژ بە
عەقلانییەتی ئابووری کار دەکات؟ بە بەرژەوەندیی کێ ئەمە دەکات؟
چینێکی
سیاسیی بێ شەرم لە عێراقدا باڵادەستە کە چارەنووسی مانەوەی لە دەسەڵاتدا بەستۆتەوە
بەرەزامەندیی کایەکانی دەسەڵاتی ناوچەیی و دەرەکییەوە. لە سەروو هەمووشیانەوە
دەزگا داراییە قەرزدەرەکانی جیهان کە دەست و پێی سیاسەتی ئابووریی وڵاتیان
بەستۆتەوە بە سەپاندنی سیاسەتی راگرتنی بەهای دیناری عێراقییەوە لە لایەکەوە و لە
لایەکی دیکەوە بە بچووککردنەوەی رۆڵی راستەوخۆ و سەرپەرشتیاریی دەوڵەت لە چالاکیی
ئابووریدا. بەو پێیەش تاکە رێگەیەکیان بۆ هێشتووینەتەوە بۆ دەرچوون لە قەیران،
ئەویش قەرزی زیاتر بۆ دانەوەی قەرزی پێشوو و دەرگا کردنەوە بۆ موڵکایەتیی بیانیی
سەروەت و سامانی راستەقینەی عێراق کە نەوت و گازەکەیەتی!
لەم
بوارەشدا، بواری کردنەوەی سێکتەری نەوت و گاز بۆ موڵکایەتیی بیانی، باڵادەستانی
هەرێمی کوردستان رێچکەشکێن و سەرقافڵەن و تا بێت لە عێراقدا هاوشێوەیان لە ناو
چینی باڵادەستدا زیاد دەکات.
شکستی پڕ
شەرمەزاریی لە پیادەکردنی لانی کەمی
نەزاهەت لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا، ساڵی 2018، ئەم چینە سیاسییە
دەسەڵاتدارەی وڵاتی کردە مایەی گاڵتەجاڕیی ئاژانسەکانی هەواڵی دونیا. لە و
ئاژانسانەدا عێراق بە دێمۆکراسی سندووقی دەنگدانی برژاو (ئاماژە بۆ سووتاندنی
زۆرینەی سندووقە هێشتا نەژمێردراوەکانی پایتەخت کە گەورەترین سەنتەری دانیشتوانی
وڵات بوو) و بە خاوەن پەرلەمانی 10%
ناوبرا (واتە بە وەلانانی رێژەی تەزویر تەنها نزیکەی 10% ی هاووڵاتییانی عێراق بە
فیعلی بەشدار بوون لەو هەڵبژاردنەدا). شایانی باسە کە لەم شانامەی ئەتککردنی
پرانسیپەکانی لانی کەمی دێمۆکراسیدا حیزبە باڵادەستەکانی هەرێمی کوردستان رۆڵێکی
بەرچاویان لەو شەرمەزارییەدا هەبوو. رێژەی دەنگدانی راستەقینە لە هەرێمی
کوردستاندا بە رادەیەک کەم بوو کە بە پێچەوانەی خولەکانی هەڵبژاردنی پێشوو، ئەم
جارە وادەی دەنگدان درێژکرایەوە نەک بۆ رێدان بە خەڵک کە لەبەر قەڵەباڵغیی
سەنتەرەکان نەیانتوانی دەنگ بدەن، بەڵکو ئەمجارە، لەبەر چۆڵیی سەنتەرەکان و بایکۆتی
بێدەنگی خەڵک وادەی دەنگدان درێژکرایەوە و، بەبەر چاوی چاودێرانەوە، لە چەند سەعاتێکی درێژکردنەوەی وادەکە، بە
ساختەکاری رێژەی دەنگدانیان گەیاندە ئاستی "تەیرێکی مەعقوول".
ئەمە
پێشینەی ئەو پەرلەمان و حکومەتی فێدراڵەیە کە سەرەإڕای راپەڕینی خەڵکی عێراق و
سەرکوتکاریی بێڕەحمانەیان بەرامبەر خەڵکی راپەڕیو، لە چاکەت داکەنینە مێژووییەکەی
محەمەد حەلبووسی سەرۆکی پەرلەمان بەولاوە هیچ گۆڕانکارییەکیان لە رەفتاری
کلیپتۆکراسی رۆژانەیاندا ئەنجام نەدا.
کلیپتۆکرات بێت و بودجە بۆ خۆی بدوورێت
لە
پێشینەیەکی بەوجۆرەوە چی چاوەڕوان دەکرێت؟ ئەگەر دۆمی کلیپتۆکرات بودجە بۆ خۆی بدوورێت، چۆنی دەدوورێت؟
پێش
هەموو شتێک،لە کاتێکدا کە بودجەیەکی ئینکماشی پەسەند دەکرێت و نزیکەی 20 ملیار
دۆلار قەرز دەکرێت، رێژەی باج بۆ تەواوی
داهاتی پێشبینیکراوی حکومەت لە 12.22%
تێناپەڕێت، لە کاتێکدا لە تێکڕای جیهاندا ئەو رێژەیە 51%. و لانی زۆریشی لە هەندێک
وڵاتدا 80% ی تێپەڕاندووە. عێراق لە 2003 وە یەکێکە لە ئەو وڵاتانەی بە پەنجەی
دەست دەژمێردرێن کە رێژەی باج بۆ داهاتی
نیشتمانی تێیاندا لە 3% تێناپەڕێت!
ئەمەش سەرەڕای ئەوەی کە 21.96% باج لەم یاسایەدا
بەشێوەیەکی راستەوخۆ لەسەر بەکاربردن کۆ دەکرێتەوە. ئەوەی کە دەشمێنێت زۆربەی بڕی
پارەی کۆکراوی بیمەی کۆمەڵایەتییە کە لە مووچەی فەرمانبەران دەبڕدرێت و بۆ
خانەنشینان سەرفدەکرێت. ئەمەش واتا بە هەزاران دەوڵەمەندی پشتئەستوور بە دەسەڵاتی
سیاسی لە عێراقدا، چ خاوەن نازەکانی زەمانی بەعس و چ ئەوانەی کە دوای رووخانی
رژێمی بەعس لە هەموو لایەکەوە وەکو قارچک هەڵتۆقین، ئەمساڵیش وەکو ساڵانی پێشوو بێ
دانی باج وەک بەرزەکی بانان بۆی دەردەچن. مەگەر ئەوەندە نەبێت کە وەک هاووڵاتییەکی
ئاسایی باجی بەکارهێنانی تەلەفۆن و جگەرەو ماددە کحولییەکان دەدەن و چیدی نا.
لە هەر
دەوڵەتێکدا کە کلیپتۆکراتەکان تێیدا جومگەکانی دەسەڵاتی سیاسی و پاوانی ئابوورییان
بەدەستەوە نەبێت، ئەوا لە هەڕەتی قەیرانی ئابووری و تەندروستیی ترسناکدا، رێگە بە
بودجەی ئینکیماشی نادرێت. بەڵکو باج لەسەر
سەروەتی راستەقینەی ملیاردێرە زەبەلاحەکانی وڵات لانی کەم دەگەیەنرێتە 30% ی
داهاتی پلانکراو. ئەگەر ئەمە لەم یاسایەدا
فەراهەم بکرایە، ئەوا ئەو 20 ملیار دۆلارەی قەرزی نوێمان نەدەویست!
دەوڵەتی شکۆی دز، یان هەژاران؟
لە
کاتتێکدا کە ئەم یاسایە بەردەوەامە لەسەر ئەو سیاسەتەی کە دەڵێت ئەگەر دزی گەورەیت
و پارەی زەبەلاحی موڵکی گشتیت دزیوە و هەڵهاتوویت، ئەوا دوای چەندین ساڵیش بێت
پارەکە بهێنەوە، چش لە سوود و قازانجی چەندین ساڵە، ئەوا دەوڵەت لە تاوانەکەت
دەبوورێت، کەچی زۆر بێشەرمانە ماددەی 16 - یەکەم ی یاساکە خزمەتگوزارییە
ئاساییەکانی حکومەت لەو هاووڵاتییانە قەدەغە دەکات کە قەرزاری پارەی کارەبا و ئاوو
ئاوەڕۆ و تەلەفەۆن...تادی دەزگا خزمەتگوزارییە گشتییەکانن. بێ رەچاوکردنی ئەوەی کە
هەژاریی رەها لە عێراقدا گەیشتۆتە ئاستی ترسناک و گەلێک خێزان پارەی دانەوەی قەرزی
کەڵەکەبووی ئەو خزمەتگوزارییانەیان نییە. لە کوردستانیشدا حکومەتی هەرێم، بە
دانپێنانی خۆی، گەلێک زیاتر لە پارەی نەدراوی کەڵەکەبووی ئەو خزمەتگوزارییانە
قەرزاری هاووڵاتییانی مووچە خۆرە کە لە دەرەوەی یاسا "پاشەکەوت" ی
زۆرەملێیی بەسەردا سەپاندوون.
بەم پێیە
ئەم یاسایە دوو جۆر هاووڵاتی لە عێراقدا دروست دەکات: هەژاری بێبەشکراو لە
خزمەتگوزارییە سەرەکییەکانی دەوڵەت ، تەنها لەبەر ئەوەی هەژارە، لەلایەک و کۆنە
کلیپتۆکراتی هەڵهاتووی گەڕاوە بۆ "صف الوطن" بە هەموو مافەکانی
هاووڵاتییەوە + هەموو ئەو قازانجەی کە لە خستنە گەڕی پارەی زەبەلاحی موڵکی گشتی
دزراو بەدەستی هێناوە. لە لایەکی دیکەوە.
پارەی زۆر بۆ چەکمە بۆر!
لە هەموو
دنیادا کاتێک کلیپتۆکراتی هەمەچەشنە دێنە سەرکار، دەوڵەت و سامانی نەتەوەیی وەک
تاڵانی تەماشا دەکەن. ئەولەوییەتی دابەشکردنی تاڵانیش بۆ ئەو چەکبەدەستانەن کە ناو
و وەزیفەی فەرمییان هەرچییەک بێت، پێش هەموو شتێک پارێزگاری لە بوون و بەردەوامیی خۆیان و ئەوان دەکەن. لە کوردستاندا لە
نەوەدەکانەوە و لە عێراقدا لە 2003 وە لە بەرنامەی کاری هەموو حکومەت و لەتە
حکومەتە یەک لەدوای یەکەکاندا "ئاسایش" ئەولەوییەتی سەرەکی بووە و
پارەوپوولی نیشتمان بێ حساب بەسەر ئەو تەشکیلاتە جیاوازانەدا دابەش کراون کە تا
سەر ئێسقان بە عەقیدەی سیاسیی پاراستنی بونیادە سیاسییە پێش دەوڵەتدارییەکانی
خۆیان گۆشکراون و بەو پەڕی گومان و شەڕانگێزییەوە تەماشای تەشکیلاتەکانی دیکە
دەکەن کە لە جەوهەردا وەک خۆیانن و هاووڵاتییانیش بە هەندێک شایستە و زۆربەی
ناشایستەی ئاسایش دەزانن. لە کوردستاندا 30 ساڵ و لە عێراقدا وا بۆ 20 ساڵ دەچێت،
بەدەر لە پێداویستیی مەوزووعیی راستەقینە و بێ هەڵسەنگادنی کاراییان، پارەی بێ
حسابیان بۆ تەرخان دەکرێت.
ئەمساڵیش
سەرەڕای ئەولەوییەتی جیهانیی بەرەنگار بوونەوەی کۆرۆنا و ئاکامە ئابوورییەکانی
لەسەر بژێویی هاووڵاتییان، لە عێراقدا رێژەی 21.28% لە بودجەی 2021 تەرخان کراوە
بۆ "ئاسایش و بەرگری" ئەمە بێ حساب کردنی ئەو رێژەیەی کە لە بەشە بودجەی
هەرێمی کوردستان دەڕوات بۆ هەمان بڕگەی سەرف لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە.
ئەگەر بڵێین هەرێمی کوردستانیش بە هەمان رێژە بەشە بودجەکەی لە "ئاسایش و
بەرگری" دا سەرف دەکات، ئەوا رێژەی سەرفکردن لەسەر "ئاسایش و
بەرگری" لە ساڵی 2021 دا لە عێراقدا بەرز دەبێتەوە بۆ 23.55% بۆدجەی گشتی.
ئەمە لە
کاتێکدا دێت کە بڕی تەرخان کراو بۆ کەرتی تەندروستی (لەهەڕەتی پەتایەکی جیهانیدا
کە تا ئێستە زیاد لە 15 هەزار کەسی کوشتووە لە وڵاتەکەدا) تەنها 6.17% یە. لە هەموو جیهاندا حکومەتەکان ناچار بوون بڕی
سەرفکردن لەسەر کەرتی تەندروستی زیاد بکەن و ئەو زیاد کردنە بە پێی هەندێک لە لێکدانەوە
سەرەتاییەکان بۆ سامپڵێکی هەمەجۆرەی وڵاتان، لە نێوان 17 دۆلار بۆ 386 دۆلارە بۆ
هەر هاووڵاتییەک. کەچی تەواوی بڕی ئەو پارەیەی کە بە تایبەت تەرخان کراوە بۆ
کۆرۆنا لە بودجەی ئەمساڵی عێراقدا، بریتییە لە یەک ملیۆن دۆلاری زیادە، واتە
چارەکە دۆلارێک بۆ هەر دە کەس لە عێراقدا!
وەنەبێت
حاڵی کەرتە بەرهەمهێنەکانی جگە لە نەوت لەوە زۆر باشتر بێت. بەپێی بودجە رێژەی
تەرخانکراو بۆ کۆی هەردوو کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی (بە پیشەسازی سەربازیشەوە
ناگاتە 2% ی بودجەی 2021.
بە قەرزێکی 83 ملیۆن دۆلارییەوە، کە تەرخان
کراوە بۆ بووژاندنەوەی خوێندنی باڵا وتوێژینەوەی زانستی لە عێراقدا، کەرتی
پەروەردە و فێرکردن تەنها رێژەی 9.4% بودجەی بەرکەوتووە. ئەمەش 37.33% کەمترە لە
بەشە بودجەی هەمان کەرت لە تێکڕای وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقیا
(بە بێ وڵاتە دەوڵەمەندەکان). سەیر لەوەدایە کە لەو قەرزی بووژاندنەوەی خوێندنی باڵا
و توێژینەوەی زانستییەی وەرگەیراوە زیاد لە 26 ملیۆن و نیو دۆلاری خراوەتە کۆشی
دوو کۆلیژەوە: کۆلێژی الامام الاعظم و
کۆلێژی الامام الكاظم بۆ خوێندنە ئیسلامییەکان. کە دەکاتە نزیکەی 32% ی هەموو قەرزەکە! ئەمە لە کاتێکدا
کە ئەوقافە ئاینییەکان نزیکەی 100 ملیۆن دۆلار یان زیاتر لە سەرتاپای کەرتی
کشتوکاڵیی عێراق بۆ تەرخان کراوە و پارەیەکی بێ شومار بە ناوی زەکات و خومس
و...تاد لە ملیۆنەها موسوڵمانی عێراق و دەرەوەی عێراق وەردەگرن و دەکرا هەر لەبەر
شکۆی ئایینەکەیان، هیچ نەبێت لە کاتی قەیراندا، باری ژیاندنی مەلا و قوتابخانە ئایینییەکانیان لە ئەستۆی بودجەی گشتی کەم
بکەنەوە.
لەم کەین
و بەینەدا پەرلەمانی 10% ، لە هەڕەتی قەیرانی ئابووری و داراییی وڵاتدا بە خشکەیی
توانییان تەنها بە مووچە و نەسرییەی خۆیان و ئەندامانی خێزانیان کە بە یاریدەدەر و
پاسەوان نووسیویانن، نزیکەی 185 ملیۆن دۆلار دابپچڕن. واتە هەر ئەندامێکی
پەرلەمانی عێراق بە مووچەی خۆی و ئەوانەی
بۆ خزمەتی ئەو تەعیین کراون ساڵانە زیاد لە 470 هەزار دۆلار دەکەوێت لەسەر
هاووڵاتییانی عێراق. ئەمەش بە تێکڕا دەکاتە مانگی نزیکەی 40 هەزار دۆلار بۆ هەر تاکێکیان (بە مووچەی ئەوانەوە کە لە
خزمەتیدان و زۆربەیان کەس و کاری خۆیانن، یان شەریکە بەشن مووچەکانیاندا).
هێندە باشین لەگەڵیاندا، قەرزدەرانمان مەحجوب کردووە!
بەشی
هەرە زۆری قەرزەکانی ئەمساڵی عێراق لەو جۆرەن کە بە نییەتی پشتگیریی هەناردەی
نیشتمانیی وڵاتی قەرزدەر دراون، واتە مەرجی قەرزەکە ئەوەیە کاڵ و خزمەتگوزاریی ئەو
وڵاتە لەو پڕۆژەیەدا بەکار بێت کە قەرزەکەی بۆ کراوە. لە بنەڕەتدا ئەم جۆرە
قەرزانە ئامڕازی بووژاندنەوەی ئابووریی وڵاتە قەرزدەرەکەیە پێش قەرزکردوو و
بەوەندە حکومەتی ئەو وڵاتانە و بزنسە گەورەکانیان، تەنانەت ئەگەر قەرزەکەشیان کوێر
بێتەوە، هەر ئامانجی خۆیان پێکاوە. بەڵام کلیپتۆکراتە بەڕێزەکانمان ئەوەشیان
کردووە بە یاسا کە بەپێی ماددەی (ثانیا - 2- ب- 1) هەموو ئەو هاوردانەی کە بەم
قەرزانە و قەرزەکانی ساڵانی 2016-2019 ش دەکرێت لە هەموو باج و گومرگێک عەفو دەکرێن. جا لەبەر ئەوەی کە ژمارەی وردمان لەبەر دەست نییە، گریمان بە تێکڕا رێژەی
کۆی باج و گومرگ لەسەر ئەو کاڵایانە تەنها 5% ەو تەنها نیوەی ئەو قەرزانە هاوردەی
لێدەکەوێتەوە؛ ئەمە وا دەگەیەنێت کە، بەپێی ئەم سیناریۆیە، بەم ماددەیە و تەنها بۆ
قەرزەکانی ساڵی 2021 ، بڕی 50 ملیۆن دۆلار زەرەر لە داهاتی گشتی عێراق دراوە.
قەدری شکۆی یاسا و ئاشتیی کۆمەڵایەتی لای ئەم یاسایە
لە
بابەتە سەیر و سەمەرەکانی ئەم یاسایە؛ لە ماددەی (أولا -2-أولا-4-د-1) دا هاتووە کە وزارەتی پلاندانان پابەند دەکرێت بەوەی
تێچوونی هیچ پرۆژەیەکی وەبەرهێنانی نوێ لە پارێزگاکان و لە ناوچە ئازادراوەکان لە
دەستی داعش لە دوو ئەوەندەی پارەی بۆ تەرخانکراویان تێنەپەڕێت!! بە واتایەکی دیکە
هەر بەڵێندەرێک تەندەری بۆ دەرچوو لە ئێستاوە دەزانێت لە دوای وەرگرتنی پرۆژەکان
تا دوو ئەوەندەی پارەی تەرخانکراو دەتوانێت داوا بکات. جا ئەگەر زانیمان کە بڕی
گشتیی تەرخانکراو بۆ پرۆژە نوێیەکانی وەبەرهێنان نزیکەی دوو ملیار و 330 ملیۆن
دۆلارە، ئەوا یاساکە رێگەی داوە کە دوو ئەوەندە بچێتە گیرفانی بەڵێندەرەکانەوە
...بەڵام زیاتر نا!
هەروا لە
ماددەی دوای ئەوە (أولا-2-أولا-4-د-2) دا هاتووە کە رێگە بە پارێزگارەکان و سەرۆکی
سندوقی ئاوەدانکردنەوەی ناوچە رزگارکراوەکان دەدات تا بڕی 3 ملیۆن و 400 هەزار
دۆلار بۆ هەر پرۆژەیەکی نوێی پارێزگا و ناوچەکانیان لە دەرەوەی مەرجە یاساییەکانی
بەڵێنداری بۆ پرۆژە گشتییەکان ئەنجام بدەن. واتە گرێبەستی زەبەللاح بدەن بە بەڵێندەری
ئەوتۆ کە مەرجی یاساییان تێدا نەبێت بۆ ئەو جۆرە کارانە!!
لە
ئەنجامی فەوزای چەندین ساڵەی بێڕێزی بە یاسا لە عێراقدا، چەندەها کاری نایاسایی
کڕین و فرۆشتن و گۆڕینی جنسی بەکارهێنانی زەوی وزار کراوە لە دەرەوەی ماستەرپلانی
شاران. ئەم پرۆسەیە هاوشێوەی شارە تەنەکەکانی هەژاران نییە، کە لە ئەنجامی رەوکردن
بۆ شارە گەورەکان، بە دوای کار و بژێویدا دروست دەبن. بەڵکو دەرهاوێشتەی
سەرشوڕکردنی یاسایە لە ئاست چەکبەدەستی "مەنسوول" و پەلهاوێشتنیانە بۆ
دروستکردنی ڤێللای زەبەلاح لە دەرەوەی شارەکان.
لە
شارێکی وەکو سلێمانیدا دێی (سیتەک)ی دەرەوەی شار نموونەی ئەو جۆرە
"گەشە"یەیە کە باسی لێوە دەکەین. هەروەک چۆن چەندین ساڵە زەوی وزاری
ئەوێ دەستاودەست دەکات و پەیتا پەیتا، بە هەڕەشە و بە پارەی کەم، لە هەژاران
پاکتاو کراوە، بە هەمان شێوە لە سەرتاسەری عێراقدا سیتەکەکان لە هەموو شارێکی گەورەدا
قوت بوونەتەوە.
جا ئەوەی
شارەزای ئەم دۆخە نەبێت وا دەزانێت کلیپتۆکراتەکانی دەسەڵات سکیان بە هەژارانی
شارە تەنەکەکان دەسووتێت بۆیە یاساکە بە
دوو بڕگە ئیدارەی پایتەخت و شارەوانی شارەکان لە پارێزگاکان ئیلزام دەکات کە بەشێک
لە پارەی دامەزراندنی خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان بۆ ئەو "گەڕەک"انە
تەرخان بکەن کە لە دەرەوەی ماستەرپلان دروست بوون. بەڵام لە راستیدا بە دەگمەن
کەسانی باڵادەستی ئاستی جیاوازی حکومەت هەیە کە ڤێلایەکی لەو جۆرەی لە دەرەوەی
ماستەرپلانی شارەکان نەبێت.
یەکێک لە
سەرچاوە ترسناکەکانی تێکچوونی ئاشتیی کۆمەڵایەتی بریتییە لە مێژووی زوڵم و زۆری
رژێمی بەعس لە هاووڵاتیان لە سەرتاپای عێراقدا کە لە دەستگرتن بەسەر موڵک و
ماڵیانە، بە بێ قەرەبوو کردنیان. بۆ ئەم مەبەستە لە پاش رووخاندنی رژێمی سەددام
هەیئەیەک دامەزرێندرا بۆ چارەسەری ئەو کێشانە بە تایبەتی لە رێیی گێڕانەوەی موڵک و
ماڵەکان یان قەرەبوو کردنەوەیان. سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی 2019 ەوە وەرگرتنی
موعامەلە راگیراوە، سەدان هەزار هاووڵاتی لە عێراقدا کەیسەکانیان چاوڕێی حوکمە و
سەدان هەزاری دیکەش حوکمیان بۆ دەرچووە و موڵکەکانیان وەرنەگرتۆتەوە و قەرەبوو
نەکراون. ئەمساڵیش تەنها بڕی بڕی 25 ملیۆن دۆلار بۆ ئەو هەیئەیە تەرخان کراوە، و
لەوەش 30% دەڕوات بۆ مووچەی فەرمانبەرانی ئەو هەیئەتە. واتە دوای نزیکەی 20 ساڵ
تێپەڕ بوون بەسەر کۆتاییهاتن بە حومکی رژێمی بەعس، بە سەدان هەزار هاووڵاتی و
نەوەی دوای خۆیان بەبەر چاویانەوە موڵک و ماڵیان بە دەست خەڵکی دیکەوەیە و
ئەمساڵیش هەر دەبێت زەقەی چاویان بێت. ئەمە جگە لە سەدان هەزار خێزانی دیکە کە
لەماوەی ئەم ٢٠ ساڵەی رابوردوودا میلیشیا چەکدارەکانی حیزبە دەسەڵاتدارەکان موڵک و
ماڵیان زەود کردوون و کەسیش گوێ لە موعاناتیان ناگرێت.
لە کێشەی
موڵک و ماڵی هاووڵاتیان ئاڵۆزتر، ئاسەوارەکانی چەندین ساڵەی تەعریب کردنی ناوچە
جێناکۆکییەکانە کە رژێمی بەعس بە تایبەتی پەیڕەوی کرد بە درێژایی ساڵانی حوکمی و
لە پاش رووخانی رژێمەکەی پرۆسەیەک بۆ چارەسەری ئاسەوارەکانی خرایە دەستووری
عێراقەوە و بە ماددەی 140 ناسراوە. سەرباری گەمەی سیاسی هەمەلایەنە و پشتگوێخستنی
ئەو بڕگەیەی دەستوور بە درێژایی ساڵانی رابوردوو، ئەمساڵیش تەنها 42.5 ملیۆن دۆلار
تەرخان کراوە بۆ ئەو بابەتە هەستیارە. بە واتایەکی دیکە چینی سیاسیی دەسەڵاتداری
عێراق بە هەموو پێکهاتەکانیانەوە، ئەمساڵیش قەشمەرییان بە چارەسەرکردنی ئەو کێشە
ئاڵۆزە مێژوو خوێناوییە دێت.
کێشەی نەوت و خەونە ئەرخەوانییەکانی دەسەڵاتی هەرێم
تەنها
ماددەیەک کە چینی باڵادەستی سیاسیی کورد لە هەرێمی کوردستاندا بە "سەرکەوتنی
گەورە" ی لەقەڵەم دەدات بریتییە لە ماددەکانی (الفصل الثالث - المادة 11 - ثانیا - آ، ب، ج) ە کە تێیدا هاتووە
حکومەتی هەرێم ئیلتیزام دەکات بە بەرهەمهێنانی نەوت بە تێکڕایەک کە کەمتر نەبێت لە
460 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا. بڕێک لەو
نەوتە وەلا دەنێت بۆ مەسرەفی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و هەڵسوڕاندن ، و پاش جیا
کردنەوەی بەشی بەکاربردنی ناوخۆی هەرێم و بەشی شایستەکانی هەرێم لە پێترۆدۆلاردا،
ئەوەی دەمێنێت،بە مەرجێک رۆژانە لە داهاتی نەختینەیی 250 هەزار بەرمیل کە بە نرخی
کۆمپانیای سۆمۆ حساب بکرێت، کەمتر نەبێت، رادەستی حکومەتی فێدراڵی بکات. واتە
بەپێی ئەم بڕگەیەی یاساکە، ئەگەر توانای حکومەتی هەرێم لە فرۆشتنی نەوت لە دوای
ئەم یاسایە باشتر نەبوو، ئەوا بۆ هەر برمیلێک نەوت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە
بازاڕی جیهانیدا بە 10 دۆلار کەمتر لە سۆمۆ دەیفرۆشێت ، ئەوا دەبێت لە کیسەی خۆی
نەک کیسەی خۆی و شەریکە نیانییەکانی، دەبێت 10 دۆلاربخاتە سەر هەر بەرمیلێک و ئەو
پارەیە رادەستی حکومەتی فێدراڵی بکات. واتا حکومەتی هەرێم بەم پێیە رۆژانە،
سەرباری نرخە داشکاوەکە، 2.5 ملیۆن دۆلار زەرەر دەکات. کە دەکاتە 900 ملیۆن دۆلار
لە ساڵێکدا.
پرسیارەکە
ئەوەیە، ئایا بۆچی حکومەتی هەرێم نەوتەکە خۆی رادەست ناکات تا بە ناوی سۆمۆوە بچێتە بازاڕی جیهانی و بە نرخی
ئاسایی سۆمۆ بفرۆشرێت پاشان و ببێت بە داهاتی حکومەتی فێدراڵ؟
بە
مەنتیقی لێدوانی نوێنەری حکومەتی هەێمی کوردستان بێت، ئەوا ئەم بڕگە نازدارەی
یاسای بودجەی عێراق دەکرێت دابنرێت بە نیمچە داننانێکی حکومەتی فێدراڵ بە پەرلەمان
و دەسەڵاتی جێبەجێکارییەوە کە گرێبەستەکانی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و بە بازاڕکردنی نەوتی هەرێم، ئەگەر
یاساییش نەبن، ئاسایین و عیراق ئامادەیە بە ئەمری واقیع بیانناسێت. بەمەش کێشەی
موڵکایەتیی قانوونیی نەوتی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهاندا رەنگە "کۆتایی
بێت" و لەمەودوا هەرێم رەنگە ناچار نەبێت تێکڕای بەرهەمەکەی هەرزان فرۆش
بکات.
لە
راستیدا پێدەچێت دانوستانکارانی کورد ناتوانن ئاماژە بۆ هیچ بڕگەیەکی ئەو ماددەیە
بکەن کە تێیدا عێراق بە رەسمی چووبێتە ژێر باری داننان بە گرێبەستەکانی هەرێمی
کوردستاندا و بگرە رەنگە بێ ئاگاش بن لە بڕگەیەکی دیکەی ئەو یاسایە کە (الفصل الثالث- المادة 56- ثانیا) ە و تێیدا
هاتووە کە دەبێت ئەنجومەنی وەزیران و
لایەنە پەیوەندیدارەکان چاوبخشێننەوە بە هەموو گرێبەستە نەوتییەکان لە سەرتاپای
عێراقدا (ئەوانەی کە لەگەڵ کۆمپانیای بیانیدا بۆ دۆزینەوە و دەرهێنان و گواستنەوەی
نەوت و گاز ئیمزا کراون) بۆ
دڵنیابوون لەسەرپێچی نەکردنیان لەگەڵ دەستووری عێراقدا. جا ئەگەر دوور لە
هاتوهاواری کوردایەتی بەرپرسانی هەرێم بدوێنیت دەزانیت کە کێشەی سەرەکیی سیاسەتی
نەوتی هەرێم نا دەستووریی گرێبەستەکانێتی. واتە بە دەر لە رێککەوتنێکی ژێراوژێری
ئاشکرا نەکراو، ئەگەر هەبێت، هیچ شتێک لەم یاسایەدا نییە کە مژدەی کۆتایی سەرئێشە
یاساییەکانی دەسەڵاتدارانی هەریمی تێدا بێت؟
هێشتا
پرسیاری (بۆچی نەوت خۆی نا، بۆ داهاتی نەوت بە نرخی سۆمۆ؟) هەر ماوە... لەم فەزای تەمومژەی بە ئەنقەست دەوری گرێبەستەکانی
ناردن و بە بازاڕکردنی نەوتی هەرێم لەگەڵ دەوڵەتی تورکیا و کۆمپانیا تورکییەکانیان
داوە، پێدەچێت دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان گەر ئەو 250 هەزار بەرمیلی رۆژانەیە
بە ناوی سۆمۆوە بنێرنە دەرەوە، ئەوا تورکیا ئامادە بێت زیانێکی زۆر گەورەتر لە 2.5
ملیۆن دۆلاری رۆژانە لە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی دەسەڵاتدارانی هەرێم بدات.
بەرژەوەندە ئابوورییەکانی هاووڵاتییانی ئاسایی هەرێمیش کێشەی ئەوان نییە.
ماوە
بڵێین کە یاساکە بەو شێوەیەی نوسراوە خەرجی و داهاتی دۆزینەوە و دەرهێنان وناردن و
بە بازاڕکردنی گازی سروشتیی هەرێمی کوردستانی باس نەکردووە و پێدەچێت
دەسەڵاتدارانی هەرێم بە نیاز بن ئەو داهاتە لە حساباتی بودجەی فێدراڵی دوور
بخەنەوە. ئەمەش لە راستیدا سەرکەوتنێکە بۆ قەرزدەران و کۆمپانیا بیانییەکانی
دەرهێنانی نەوت و گاز کە رەنگە ئەم یاسایە بڕێکی "شایستە"ی پشکیان لە
داهاتی نەوتی هەرێم بۆ دابین نەکات و هەرێم ناچار بێت لە بەشی خۆی لە داهاتی گازی
سروشتی قەرەبوویان بکات. واتە براوەی سەرەکی لە دانوستانەکان، ئەگەر بۆیان بچێتە
سەر، کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت و گاز و قەرزدەرانی هەرێمن، نەک هاووڵاتیانی
هەرێم.
هێشتا
گەلێک وردەکاریی گەندەڵی و لێنەوەشاوەیی ئەم یاسایە ماوە بیانخەمە روو. بەڵام
وتارێکی رۆژنامەوانی هەر ئەمەندە و بگرە گەلێک لەمەندە کەمتر تەحەمول دەکات،
ماوە
بڵێم کە قەیرانەکانی دەسەڵات لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا هەمە لایەنەن و تا دێت
بۆ خەڵک بە گشتی زیاتر و زیاتر دەسەلمێت کە ئەمە سیستەمێک نییە رەحم بە بژێوی و
تەندروستی و سەلامەتی و داهاتووی هاووڵاتیانی ئەم وڵاتە بکات. رێگەدان بە بەردەوام
بوونی ئەم سیستەمە، بە بەشداریکردن لە خۆنوێکردنەوەیدا، تاوانە بەرامبەر بە یەکە
بە یەکەمان.