شکستی هەوڵەکانی موقتەدا سەدر و هاوپەیمانەکانی لە پارتی دیموکراتی کوردستان و فراکسیۆنی تەقەدومی محەمەد حەلبوسی سەرکەوتنێکی دیکەی خواستی ئێرانە لە عێراق. ئەو بەرەیە بە سەرۆکایەتی سەدر خواستی خۆی لەسەر دەرهێنانی عێراق بوو لە هەژموونی ئێران و دەستەبەرکردنی پەیوەندیەکی هەرێمایەتی هاوسەنگرتر بۆ دەوڵەتی عێراق بە کرانەوەی عێراق بەرووی وڵاتانی عەرەبی، ئەو وڵاتانەی کە لە پاش رووخاندنی رژێمی بەعس و درستبوونی قەڵەمرووی ئێران، لە بری پێشبرکێکردن لەگەڵ ئەو وڵاتە، سیاسەتی خۆبەدرووگرتنیان پەیرەوکرد لەبەرانبەر عێراق کە ئەوەندەی دیکە گۆرەپانکەی بۆ ئێران فەراهەمکرد. دەبێت ئەوە بووترێت کە پێگەی سیاسی سەدر رەگەکەی لە ئێران دایە. هێزە میلیەشیاکانی (سوپای مەهەدی و دواتر گۆرا بۆ سەرای سەلام) لە سەر دەستی سوپای پاسدارانی شۆرشی ئیرانی دروسترکرا و راهێنانی لە لایەن حزبوڵای لوبانی گرێدروای ئیرانەوە راهێنانی پێکرا و عەقیدەکراو کرا. ئەوەی بەشێوەیەکی سەرەکی کە وای لە موقتەدا کرد کە ئاراستەی نەتەویی عێراقیی (ئەگەر ئەم دەستەواژەیە دروستبێت) بریتی بوو لە شەپۆلە جەماوەریە دژ بە ئیران و گروپە گێردراوەکانی لە عێراق کە لە ماوەی ٢٠١٩ و ٢٠٢١ پارێزگاکانی باشوری گرتنەوە. ئێستاش سەرەڕای زانراوی ئەوەی کە ئێران بە رێبازی کارکردنی پشتپەردەی خۆی دەستی کارای هەبوو لە شکستپێهێنانی هوەڵەکانی پێکهێنانی حکومەت لە عێراق پێکبێت بەدەر لە گروپە گێرداوەکانی لە عێراق، موقتەدا هێشتا ئامادەنەبوو بەئاشکرا رەخنە یان نارەزایەتی لەبرانبەر ئەو وڵاتە دەرببرێت. لەگەڵ هەموو ئەمانەش دا، حکومەتی پلانبۆدانراو لەلایەن موقتەدا سەدرەوە رەنگە تارادەیەکی کاریگەر دەستی گروپە گرێدراوەکانی ئێرانی لەعێراق لاوازبکردایە وەك ئەوەی حکومەتی مالکی پێش ٢٠١٤ ئەنجامی دا. بەڵام ئێستا کە سەدر پێباشبوو لە دامەزراوەکانی دەسەلات بکشێتەوە، نەك سازش بکات، دەرگایەکی بەربڵاو کرایەوە بەسەر هاوپەیمانەکانی ئێران لە عێراق بۆ ئەوەی بگەرێنەوە بۆ دەسەڵات. ئەمەش رەچتەیەی قۆناغیکی تەنگەژەیی نوێ لەگەڵ خۆی هەڵدەگریت وەک ئەوەی لە ساڵانی رابردووی بەرەوو رووی وڵاتەکە بووەوە.
لە ناو کاراکتەر سیاسیانەی کە زووترین تیشکی لەسەر وەک خاون زۆترین چانسی وەرگرتنی دەسەڵات بریتی یە لە نووری مالکی سەرکردەی فراکسیۆنی دەوڵەتی یاسا. ئەوەی ئەم ئەگەرە مەترسیدارە زیاتر دەکات وەک ئەنجامی کۆتایی بریتی یە لەوەی کە پەیوندی دژیایەتی نیوان موقتەدا سەدر و نووری مالکی روویەکی ئاشکرا شکستی سەدربوو لەوەی کە ویستەکەی خۆی بەدیبهێنت لە دروستکردنی حکومەتێک بەسەرکردایەتی خۆی. بەدیهێنانی ئەم ئەگەر دوور نیە کە عێراق بگەرێنێتەوە بۆ کارەساتەکانی ساڵانی ٢٠١٢-٢٠١٨. بە پەیرەوکردنی سیاسەتێکی تۆکمەی دیکتاتۆری و تایەفەگەریی لە میانەی دەسەلاتی خۆی وەک سەرۆکوەزیران، مالکی بۆیە هۆکاری کاریگەری سەرهەڵدانی نارەزایەتیە جەماوەریەکانی ناوچەکانی سوونی لە ٢٠١٢ کە مالکی وەک بابەتیکی ئەمنی مامەڵەی لەگەڵکرد بە بەکارهینانی هیزی سەربازی دژی خۆپیشاندەران و راودوونانی سەرکردە سیاسیەکانیان لە حکومەت. سەرئەنجام ئەو سیاسەتی سەرکوتکاریەی مالکی بە هاتنی گروپی داعش لە بەهاری ٢٠١٤ بە لوتکە گەیشت کاتیک ئەو گروپە زۆربەی ناوچەکانی هەرێمی سوونە نشینی داگیرکرد، ولاتی خستەناو گیژاوی جەنگیکی ناوخۆی کە ویرانبوونی زیاتر لە نیوەی وڵاتە و دارووخانی دەزگا سەربازی و سیاسیەکانی وڵاتی لێکەوتەوە و دەرگای وڵاتەکەی وڵاکرد بۆ زیاتر دەستوەردانی هەرێمایەتی بە تایبەتی ئیران و تورکیا.
ئەوەی ئەگەری دووبارەبوونەوی ئەو سیاسەتێکی لەمشێوەیەی حکومتێك بە سەرۆکایەتی کەسایەتی یەکی وەك مالکی ئەمجارە زیاتر دەکات ئەوەیە کە ئەمجارە میلیشیا تایەفیەکان دەنگ و کێشی قورس دەبن لە دروستکردنی، سەرئەنجام بەردەوامی، ئەو حکومەتە دا. بەتایبەت ئەو میلیشیایانەی کە رۆژبەرۆژی پیگەی خۆیان فراوانتر دەکەن لە ناو دەوڵەت لە رووی سەربازیی یەوە بە بەکارهینانی هیز، جا بەراستەوخۆی یاخود ناراستەوەخۆی، بە ئاشکرا یاخود بە شێوەی سێبەر. بەم واتایەش، سیاسیەتی بەکارهێنانی دۆرن ورێگاکانی دیکەی توندوتیژی وەك تیرۆرکردن، کە زیاتر لە ٢٠٢٠ لە پەرەسەندان دایە، زیاتر جیگیر دەبێت وەك ئامرازێکی بەدەستهێنای خواستە سیاسیەکان لەلایەن ئەو گروپانەوە کە گێردراون بە ئێران.
هەرێمی سوونی، کە هێشتا ئاسەواری ویرانبوونی جەنگەکانی ساڵانی ٢٠١٣ و ٢٠١٨ لەسەر ماوە خاوەنی زەمینەی زیندووە بۆ هەستانەوە لە دژی حکومەتی بەغدا بە لە کاتێک دا هەر شپۆلێکی دیکەی نارەزای دژی سیاسەتی بەشیعکردنی فراوانی تێدا بەڕێوە دەچێت بە تایبەتی موسڵ. ئەمە لە ئاستی سوونی. لە ئاستی ناوخۆی شیعەش زەمینە دەکرێت بە ئاسانی دروست بێت بۆ ململانێکی توندوتیژ. راستە سەدر بریاری دا لە دەزگاکانی حکومەت بکشێتەوە وەک دەبرینی نارەزابوون، بەڵام ئەو لە کاری سیاسی نەکشاوەتەوە. ئەو ئاکتەرە، کە توانایەکی دیاری هەیە لە قۆستنەوە یاخود خۆدانە پاڵ دەنگە نارازایەتەکان شەقام، رەنگە تەنها چاوورێی دووبارە سەرڵهدانەوەی خۆپیشاندان و گرژیەکانی شەقام بکات، کە زۆر چاوەروانکراوەک لە سایەی بەردەوامی کێشەکانی گەندەڵی و نەبوونی خزمەتگوزاریی، تا جارێکی دیکە وجودی خۆی بسلەمێنێت بۆ بەرهەڵستیکردن و هەوڵدانەوە بۆ لە کارخستنی حکومەتی ئەو کات بەڵام ئەمجارە لە راستەخۆ لە ریگای شەقامەوە کە لە ساڵانی ٢٠١٩-٢٠٢١ هەرێمی شیعی، کە چەقی دەسەڵاتی دەولەتە، نزیکردەوە لە ئاگری شەرێکی ناوخۆیی.
رەنگە خراپترین ئەگەری چاوەروانکراو لە بەردەم دەوڵەتی عێراق لە ماوەی داهاتووی نزیک دا دووبارە داخزانەوە بیت بەرەو قۆناغیکی دیکەی شەری ناوخۆی و سەرهەلدانەوەی ریکخراوە تیرۆرستیەکانی وەک داعش و هاوشێوەکانی، واتا عێراقی ٢٠١٤. بەڵام باشترین ئەگەریش پێناچیت زیاتر نابێت لە بەلوبنانیکردنی عێراق. مەبەست لەو دەستەواژەیە بریتی یە لەو دۆخە گشتی یەی کە تێیدا ریشەداکوتانی پیگەی سیاسی میلیشیا تایەفی و سیاسی یەکانی پیشتگیریکراوی هەرێمایەتی و بەنەریتبوونی خۆگەڕاندنەوەی بەردەوامی (ریسایلکردنیەوە) دەستبژیری سیاسی ڕوودەدات. ئەم دوو خەسلەتەش تەواوکاری یەکترن. مانەوەی گروپی میلیشیای وەک ئەو بکەریکی سیاسی، رێگەدەکاتەوە بۆ گرێدانی توندی نێوان سیاستکردن و بەشداری سیاسی و توندوتیژی و تیرۆر. هەروەها دەستبژێری سیاسی تەقلیدی (وەک پێجەوانەی نوێ) کاردەکات بۆ قۆستنەوەی ئەو دۆخە بارگاویکراوە بە ترس و تیرۆری سیاسی وەک زەمینەی نیشاندانی خۆی وەک فریادرەسی ولات، و لەهەمان کات دا، هەرکات پێویستی بوو، دروستکردنی هاوپەیمانی لەگەڵ خودی ئەو گروپە میلیشیانە وەك سەرمایەیکی سیاسی و بگرە عەسکەری خۆی لە بەرانبەر هەر دەستبژێریکی نوێ یان خواستیکی گشتی بۆ گۆرانکاری لە سیستەمی بەریوەبردنی وڵات.
بە کورتی، لە سایەی ئەو دۆخە چەقبستووەی پاش هەڵبژاردن دروستبوو، رەنگە بەرەوقۆناغێکی نادیاری نوێ دەڕوات ، یان عێراقی ٢٠١٤ یاخود بەلوبنانیبوون، کە لە هەر حاڵەتەکێشان دان کە ئەگەر پێشی پێنەگیریت رەنگە نوقمی خولێکی دیکەی شەڕی ناوخۆ یاخود داڕووخانی دوورمەودای بکات.
نوسەری ئەم بابەتە خاوەنی بڕوانامەی دکتۆرایەو لێکۆڵەری سیاسییە لەئەمریکا