نەوزاد جەمال

لەمێژوودا ململانێ لەرێی جەنگی راستەوخۆوە، ئامرازێکی گۆڕانکاریی و فاکتەرێکی کاریگەرە. سێ دەیە لەمەوبەر، لەناوجەرگەی ئەورپای خۆهەرڵاتدا(ئەوکات ئەورپای خۆرهەڵات و خۆرئاوا جیابوون) لەبەڵکان جەنگ و جینۆساید روویدا. پرۆسەی بە بەڵکانکردن، نەخشەیەکی سیساسەتی نوێی جیهان بوو کە بەهەڵوەشاندنەوەی جەمسەریی بلۆکی سۆڤیەت بوو. 
ئێستاش، لەنێوجەرگەری خۆهەڵاتی ناوەڕاستدا، جارێکیتر بەلوبنانکردن لەئارادایەو گۆرەپانەکەش ئێراقە. بەڵام، ئەم پرۆسەیە تەنها بەویستی زلهێزە باڵادەستەکانی وەک ئەمریکا یان روسیا نییە، بەڵکو گەمەکارو بکەرەخۆجێییەکانی وەک ئیسرائیل، ئێران و تورکیاو سعودییەش تایەکیترن. بەدیاریکراوی، پاش سەرهەڵدانی داعش، سەرەداوەکانی گۆرانی ستراتیجی و شێوانی بەڵانسی هێز سەرڕێکەوت. 

بەپێی خوێندنەوە ستراتیجیەکان، دەبوو ناوچەکە پاش سەدەیەک لە کۆلۆنیالیزم، سەرلەنوێ بەئامرازی سەردەمی دابڕێژرێتەوە. جا ئەوە بەداگیرکردنی راستەوخۆ کە بەپاساوی پشتیوانی لەخەلکی سیڤیل و کەمینە نەژادی و ئایینیەکان بێت. یان بەلێدانی رژێمەدیکتاتۆرییەکان یان بنەبڕکردنی تیرۆربێت. دواجار، تێچووی جەنگەکە بیانووی دەستوەردان و دادۆشینی سەرچاوەسروشتیەکانی ناوچەکەیە. ئیدی، ئێراق لەوێرانکردنداو لە ئاوەدانکردنەوەشدا، قازانبەخشێکی خەیاڵیی زلهێزەکانە. لەم سۆنگەوە، بەلوبنانکردنی ئێراق جێی رامانە.

وێنەگەورەکە
هاتنی سوپای ئەمریکاو دەستراگەیشتنی بەناوجەرگەی خۆرهەڵاتی ناوەراست، جگەلەوەی خەونێکی ئیمپریالیستییە، وەلێ کۆمەڵێ لێکەوتەی گرنگی لێکەوتەوە. لە (٢٠٠٣) وە سەرەتای بەرەوووبوونەوەی هەژموونی یەکجەمسەری هێزی جیهانی ئەمریکا، بەتایبەت نەیارەکانی وەک ئیران و روسیا و چیین دەرکەوت. بەڵام، دوای کشانەوەی سوپای ئەمریکا لەسەردەمی ئۆباما، زەمینە بۆ ئێران خۆش بوو کە ببێتە گەمەکاریکی گەورە لەسەر گۆرەپانەکە. ئەوە روونە کە ئاڵوگۆڕێکی ریشەیی لەسیاسەت و جیوگرافیا و سەرچاوەکانی وزەدا لەئارادایە.  ئەمەش بەدابەشکردنی و سەنگەربەندی هێزو ئابوریی دەبێت. بابزانین ئێران لەبەردەم چ ئاڵوگۆڕێکدایە؟ 

ئێران
وەک هێزێکی هەرێمیی خاوەن دیمۆگرافیاو جوگرافیایەکی بەرین، هاوکات وەک تاکە دەوڵەتێکی ئایدیۆلۆجی شیعەگەری، هەژموونێکی بەرچاوای لەفراوانخوازی و دەسەڵاتخوازیدا هەیە. هەر لەنێو کەنداودا، پاشان ئێراقدا قوڵایی مەزهەبی و مێژوویی و ئابوری هەیە کە هەژموونی کاراکردووە.  
بەستنەوەی ئێراق و سوریاو لوبنان وەک مەیدان بەرەووبوونەوەی ئیسرائیل و ئەمریکا، بژاردەیەکی بیرلێکراوەیە کە بڕیاربەدەستانی ناخوازن لەناوخۆدا دەستی لێبوەشێنرێ. بەتایبەت، کە رژێمەکە توانی بینی هەموو نەیارو ئۆپزسیۆنی سیاسی و مەدەنی و تەنانەت چەکداریشی بگرێت، ئیتر ئاسۆی گۆڕینی رژێم لەناوەدا خنکاندو بەرەورووبوونەوە لەگۆرەپانی دەرەکیدا هەڵبژارد.
لوبنان کەمۆڵگەی لەمێژیینەی ئێرانە، جەنگی نێوخۆیی سوریاو یەمەن و ئێراق، بوونە مەیدانی ئەلتەرنایتڤی بەربەرەکانی ئەمریکاو ئیسرائیل. بەسوودوەرگرتن لەتوانا مرۆیی و مەزهەبی و بەدیاریکراویی دەوڵەمەندی ئێراقیش، ئێران لەهێزێکی هەرێیمییەوە، بەرەو زلهێزێکی جیهانی چووە. پرسی ئەتۆمی وادەکات رکابەری ئەمریکا بکات و چەندان کارتی فشاری جوگرافی لەگەرووی هورمزەوە، تا ئیر اق و سوریا و لوبنانی هەیە.  
جگەلەوەش، ئێران سیاسەتی ئاو، بازاڕیشی، کردۆتە چەکێکی لۆجیستیکی جێگرەوەی ئابڵوقەکانی سەری. رەنگە، بەجۆرێک ئەمریکاو ئیسرائیل بخوازن تواناسەربازییەکەی لەناوچەکانی هەژموونی لەلوبنان و سوریاو ئیراق و یەمەن پەرتوبڵاوبێتەوە، تا لەناوە دووچاری هەژانی نێوخۆیی بێت. بەتایبەت، کارتی ئابڵوقەی ئابوری ئێران تەواوکاری ئەو خواستەیە. 
هاوکات، خودی سیاسەت ئێرانیش دیوێکی تەواوکاری ئەو گەمەیە. چونکە، ئێران وەک ئیمپراتۆریەتێکی مەزهەبی خواستی فراوانخوازی لەدەرەوەی سنووری خۆی هەیە. ئەوەش، وەک بژاردەیەکی لۆجیکی بۆ خۆبەدوورگرتن لەبەرەوڕووبوونەوەی سەربازی لەنێو خاکی خۆیدا پەیڕەودەکات. لێرەوە، ئەم ستراتیجیەت و بژاردەی گەمەیە، شمشێرێکی دووسەرەیە؛ لایەک هەڕەشەکان لەخۆی دووردەخاتەوە تا دەستی بۆ بەرنامەی ئەتۆمی و درێژکردنەوەی تەمەنی دەسەڵات واڵابێت. لەلایەکیترەوە، راکێشانیەتی بۆ ئەو مەیدانەی کە نەیارەکانی بۆی هەڵدەبژێرن، بەدیاریکراوی ئێراق. 

تورکیا
 دیارە، تورکیا وەک جەمسەرێکی سونی بەمێژوویەکی عوسمانی، باشدەزانێ کە لەو ئاڵوگۆڕەی کە لەناوچەکەدا لەئارادایە، نابێت پەڕاوێزبخرێت. بەتایبەت بۆری نەوت و گازو سەرچاوەکان. هاوکات، ئێراق بازاڕێک دەوڵەمەندە. بەکڕینی سیستمی موشەکی روسی، تورکیا نایەوێ تەنها ئەو رۆڵەی ناتۆ یان هاوپەیمانێکی پلەدووی ناوچەکەبێت، وەک لەململانێی پرسی سوریادا هەیە. یان، بکریتە قوربانی سیاسەتی لەقاڵبدانی ئێران. جگەلە ترسی لەئاڵوگۆڕی سیاسی و ئابوریش کە هەیە، ناخوازێ گەڕی جەنگ پاش ئێران خۆشی بگریتەوە.
 بۆیە، خواستیەتی، لەگەمەکارو بکەرێکی هەرێمییەوە، ببێتە زلهێزێکی داڕێژەری سیاسەتی جیهانی لەناوچەکەدا. ئەمەشی تارادەیەک بەباشی بۆچۆتەسەر. نەک لەبەر بەهێزی یان پێگەی خۆیەتی. بەڵکو بەهۆی ئاڵۆزی رەوشی ناوچەکە و سوومەندی لەململانێی روسیا-ئێران/ ئەمریکا. هاوکات فشۆڵی و لاوازی ئێراق. بەتایبەت، بەشێکی لاوازی ئێراق پرسی کورد-هەرێم- ئابوری وێران و کارتی ئاوو ئاسایشی خاک و سەروەرییە.
وەلێ، سەرەرای لێکچوون و جیاوازی ئێران/تورکیا، خاڵی لاوازی ئەو دوودەوڵەتە ئەوەیە کە بەدەست کێشەی کوردەوە دەناڵێنن. ئەگەرچی، پرسی کورد بەجۆریک کارتێکی رەوایەتی رەهایە بۆ قایمکردن هێزو دەسەڵاتی حکومەتە یەکبدوایەکەکان، وەلێ، هەمیشە برینکی کراوەو کولاوەیە کە بەئاسانی لەپشۆکەیەکەوە دەبێت ئاگری جەنگێکی کەمەرشکێن.

ئێراق لوبنانێکیتر
دیارە، پاش گۆڕینی رژێم، ئێراق بەتەواوەتی سەنگی خۆی لەدەستدا. ژێرخانی سەربازی و ئابوری داڕمێنراو بووە جێی چاوتێبڕینی دەوڵەتان. سەرەتا تورکیاو ئێران سیاسەتێکی خۆپارێزیان لەهەمبەر دۆخی ئێراقدا گرتەبەر، ئەویش رێگرتن لەدووبارەبوونەی هەرێمێکی کوردیدا بوو. بەڵام، پاش جەنگی سوریاو پەلامارەکانی داعش بۆچەند شارێکی ئێراق کەدڵخوازی ویستی هەردوولایان بوو، چوونە قۆناخی دەستوەردانی راستەوخۆو ئاشکراوە لەرەوشەکە. 
چیتر، ناخوازن رۆڵی چاودێرو تەماشاکاریان هەبێت. دەیانەوێ ببنە هاوبەشی کارا لەداڕشتنەوەی پارسەنگی هێزدا هەبێت. بۆیە، بەجۆرێک چارەنوسێکی هاوبەش و هاوکات خواست و پلانی خۆیان هەیە. بیانوی دەستوەردانی ئەمریکا لەپرسی ئێراق، هەمان پاساویشە کەخۆیان رۆڵ بگێڕن. ئەگەرچی لەبەر خواستی کورد، ناخوازن ئێراق راستەوخۆ دابەشبێت. وەلێ، سەنتەری دەسەڵاتی بڕیاردانی ئێراق بەویستی هەردوولایان بێت. چونکە، پاش دەستخستنەبینی هەرێم، زەمینە بۆ فشارخستنەسەر ئێراق بەهۆی دابەشبوونی مەزهەبی تەنانە لەنێوخوی ماڵی شیعەدا لەبارە. هەروەها، دابەشبوونی نەتەوەیی و فرەیی بڕیارو حزب و گروپەچەکدارەکان، هەمووی ئاسانکرای دەستوەردان و بە لوبنانکردنی ئێراقە. واتە، ئاراستەکردنی ناوەندی بڕیاردان و تەنانەت جەنگان دژ بەنەیارەکانی ئێران/ تورکیا ئاسانتر دەبێت.
لێدانی مۆڵگەی چەک و تەقەمنیەکان، دەرخەری ئەوەیە ئێران بە ئاشکرا چەکی قورسی لەئێراقدا ئەمبارکردووەو لەوێوە هەڕەشە لەئەمریکاو هاوپەیمانەکەی ئیسرائیل بکات. تورکیاش، بەپاساو لێدانی پەکەکە، چمکێکی ئەم بەلوبنانکردنە جڵەودەکات. رەنگە، سەرەتای بەلوبنانکردنە بەجەنگی وەکالەت(پرۆکسی) دەستپێکات. بەتایبەت، حەشدی شەعبی تەواو بارگاوییکراوە بۆ ئەو سیناریۆیە.

هەرێمی کوردستان
پاش لاوازبوونی پێگەی ستراتیجی هەرێم، لەرووی سەربازییەوە کە بەکۆنترۆڵکردنەوەی کەرکوک دەستیپێکرد، دەرکەوت هێزی پێشمەرگە دابەشبووەو لاوازو فرەئینتمایە. هەروەها، فشۆڵی ئابوری هەرێم بەهۆی نەبوونی ژێرخانێکی جێگیر. جگەلەوەی، ئێران و تورکیا لەدوای راپەڕینەوە، هەرێمیان لەڕێی شەڕی پارتی و یەکێتییەوە کردەدووان؛ لایەک بەلای تورکیاو ئەویتریان ئێران. 
ئیتر، سیاسەتی  دادۆشیین و بازاری کاڵاو بەرووبوومی خۆیان و وابەستەکردنی بەکۆیلەکردنی ئابوریان پەیرەوکرد. نەوت و سەرچاوەکان لەریی کۆمپانیاکانیانەوە بران و دەستیان نایەبینی هەرێم. لەمەشدا بەرپرسانی هەرێم دەوڵەمەندبوون بەهۆی سەدان کۆمپانیای هاوردەو شیرینی گرێبەست و باج و گومرگ تەواو خۆیان رادەستی پلان و سیاسەتی ئەو دوودەوڵەتەکرد.
 لەئاکامدا، خەڵک و دەسەڵات دژیەککەوتنەوەو پرسی نیشتمانی کورد لەرەوایەتی و پیرۆزیی خۆی کەوت! دواتر، بەهەڕەشەی سنووربەزاندن و لەشکرکێشی، ئەو دوودەوڵەتە هەرێمیان رادەستی ناوەندکردەوە. جگەلەوەی، ئەو هەموو قەرزو قەیرانی داراییە وایکرد، سەربەخۆیی هەرێمەکە کارتیکی لاوازبێت. 
ئیدی، دەرفەتی بە بکەربوونی هەرێم وەک هاوپەیمانێکی کارای سەرکوتکردنی داعش، تەواو لەئاسۆدا نەما. بەڵکو، پاش رووداوەکانی ئۆکتۆبەر، مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا، گەڕاوەوە بەغدا. هەرێم ناچارە هانا بۆ بەغدا بەرێ و لەپێناو قەرزو قەیرانی موچەدا زۆر مەرج قبوڵکات.
 کەواتە، هەرێم لەئەسپێکەوە کە گرەوی گەورەی لەسەردەکرا، بووە پاشکۆیەک و ئاسۆی سەربەخۆبوونی هاتەوەیەک! بەڵام، لەئەگەری نەگلانی راستەوخۆ لە بەلوبناننەکردنی ئێراقدا، دەرفەتی هەڵسانەوەو بەهێزبوون لەئارادایە. بەڵام، ئەمە تەنها بەسەرقاڵبوونی نەیارو رکابەرەکانی نایەتەدی. نەخێر، دەبێت سیاسەتی حوکمڕانی هەرێم تەواو خۆی لەئەزموونی دوودەیە داببڕێت و سیاسەتی گەڕانەوە بۆ توانستەکانی نێوخۆی هەبێت. ئەگەرنا، هەمیشە رۆڵی لەجەنگی بەوەکالەت و پاشکۆیی زیاترنابێت.