ئا: ئاوێنە

لەدوا دیداری موقتەدا سەدر، سەركردەی كاریگەری شیعەکانی عێراق لەگەڵ ئیسماعیل قائانی، فەرماندەی هێزی قودسی سوپای پاسداران لەنەجەف، هەروەك ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویكردەوە، سەدر جلوبەرگی نەریتی عەرەبی عێراقی لەبەر کردبوو، نەك عەباو عەمامەی تایبەت بەپیاوانی ئایینی شیعە.

بەپێی ئەو هەواڵەی رۆیتەرز، موقتەدا سەدر "بەئەنقەست" چەفیەکی ڕەش‌و سپی‌و دشداشەیەکی قاوەیی لەبەرکردوە، کە "دژایەتی" دەرکەوتنی فەرمی‌و باوی رۆحانییە شیعەکانە. ئەم جۆرە هەڵسوکەوتە لەکۆبوونەوەیەکی گرنگدا لەگەڵ بەرپرسێکی بیانی‌و سەربازیدا اتوانێت بێ پەیامی سیاسی بێت.

ئەوەی لەچەند رۆژی رابردوشدا وەک دەستێوەردانی ئایەتوڵڵا کازم حائیری لەپێشهاتەکانی عێراقدا ئاماژەی پێدەکرێت، هەمان دژایەتی نێوان چەفیەو دشداشەیە لەگەڵ عەباو عەمامە .

وا دیارە ئەمجارە شەڕی نێوان ئەم دوو پۆشاکە قوڵتر بووەتەوەو لەگۆڕەپانی سیاسی‌و سەربازییەوە درێژ بوەتەوە بۆ ناو حەوزەکانی علمییەو هێڵ‌و هەڵوێستی هەردوو حەوزەی قوم‌و نەجەفی سەبارەت بەپێشهاتەکانی عێراق ڕون کردوەتەوە.

پەیامی حائیری

چەند ڕۆژ دوای بڵاوبوونەوەی پەیامی ئایەتوڵڵا کازم حائیری کە تیایدا دەستلەکارکێشانەوەی خۆی لەمەرجەعیەت راگەیاندو بانگهێشتی "هەموو باوەڕداران"ی کرد بۆ ئەوەی شوێن عەلی خامنەیی ڕێبەری کۆماری ئیسلامی بکەون، ئەمەش راوبۆچونی جیاوازی ورژاندو هەڵسەنگاندنەکان بۆ کاریگەریی پەیامێکی لەو جۆرە لەسەر چالاکییە سیاسییەکانی موقتەدا سەدر لەعێراق بەردەوامە.

موقتەدا سەدر خۆی، لەپەیامێکدا کە راستەوخۆ دوای پەیامەکەی حائیری بڵاویکردەوە، تیایدا "کشانەوە"ی خۆی لەگۆڕەپانی سیاسی راگەیاند، نوسیویەتی "بەبۆچوونی ئەو دەست لەکارکێشانەوەی حائیری‌و دەرکردنی بەیاننامەکە بەویست‌و ئیرادەی شەخسی حائیری خۆی نەبوە".

لەم روانگەیەوە،‌ هه‌ندێ له‌شرۆڤه‌کارانی سیاسی ئه‌و پێیانوایە که‌ حائیری له‌ژێر گوشاری کاربه‌ده‌ستانی کۆماری ئیسلامی‌و به‌تایبه‌ت نوسینگه‌ی ڕێبه‌ری کۆماری ئیسلامی‌و هێزی قودسی سوپای پاسداران، په‌یامێکی له‌و جۆره‌ی بڵاوکردۆته‌وه‌ بۆ لکەدار کردنی موقتەدا سەدرو لەئەنجامدا بۆ لەجوڵە خستنی بزوتنەوە سیاسییەکەی.

ناتوانرێت بەدڵنیاییەوە بۆچون لەسەر ئەگەری فشارەکانی پشت پەیامەکەی حائیری دەرببڕێت، ئایا لەم کاتەدا بەئارەزووی خۆی پەیامێکی لەو شێوەیەی دەرکردبێت، یان ئەوەی فەرمان یان لانیکەم راسپاردەی لەپلە باڵاکانی حکومەتی تاران پێدراوە بۆ دەرکردنی پەیامێک لەدژی موقتەدا سەدر؟!

بەڵام بەروانینێک لەپاشخانی فیقهی‌و هەڵوێستە سیاسییەکانی حائیری دەریدەخات کە پەیامێکی وا لەگەڵ بنەمای سیاسی و فیکریی ئەودا ناکۆک نییەو بەتەواوی درێژەپێدەری ئەو ململانێیەیە کە حائیری‌و سەدر لەسەر پرسە سیاسی‌و مەزهەبیەکانی عێراق لەدوو دەیەی ڕابردوودا هەیانبوە. یەکێکیان (حائیری) خوازیاری جیهانێکی یەکگرتووی شیعەیە لەژێر ئاڵای "ولایت فقیە"و ناوەندەکەی حەوزەی علمیەی قوم-ە، ئەوی دیکەشیان (موقتەدا سەدر) خوازیاری بوژانەوەی نیشتمانپەروەری عێراقە لەقۆناغی دوای سەدام‌و جیاککردنەوەی دو حەوزەی قوم‌و نەجەفە لەیەکتر.

پەیوەندیی حائیری لەگەڵ کۆماری ئیسلامی

زۆرێک، چ لەئێران بێت یان عێراق، تەنانەت پێش پەرەسەندنەکانی ئەمدواییە ناوی ئایەتوڵڵا کازمی حائیرییان نەبیستبوو. ناوبراو وەک یەکێک لەمەرجەعەکانی تەقلیدی شیعەکانی عێراق ئاماژەی پێکراوە، بەڵام بۆچی دانیشتووی شاری قوم لەئێرانە؟

بۆ تێگەیشتن لەپێگەی ئێستای حائیری پێویستە پێداچوونەوە بەپاشخان‌و پەیوەندییەکانی لەگروپە جیاوازەکانی پیاوانی ئایینی‌و مەرجەعەکانی عێراق‌و ئێراندا بکرێت.

حائیری لەحەوزەکانی قوم‌و نەجەف وەک میراتگری فیقهی بنەماڵەی سەدری عێراق دەناسرێت، هه‌روه‌ها پشت بەوتەیەکی محه‌مه‌د سه‌در، مەرجەعی سه‌درییه‌كان‌و باوكی موقته‌دا سه‌در دەبەسترێت، كه‌ حائیری وه‌ك جێنشینی فقهی خۆی ناساندوە‌.

بەڵام حائیری کە لەساڵی ١٩٣٨ لەشاری کەربەلا لەدایکبووە، بەرلەوەی لەحەوزەی نەجەف لەگەڵ بنەماڵەی سەدرو بەتایبەتی محەمەد باقر سەدر ئاشنا بێت، خوێندکاری ئایەتوڵڵا مەحمود شاهرودی (١٨٨٣-١٩٧٤) بووە، کە یەکێک بو لەمەرجەعە دیارەکانی حەوزەی نەجەف.

لەوەش گرنگتر ئایەتوڵڵا شاهرودی مێردی پوری حائیری بوەو ئەم خزمایەتییە دواتر بووە هۆی ئەوەی کە پەیوەندیی بنەماڵەیی لەگەڵ مەحمود شاهرودی (سەرۆکی پێشووی دەسەڵاتی دادوەریی کۆماری ئیسلامی) هەبێت، چونکە هاوسەری شاهرودی سەرۆکی پێشوی دەسەڵاتی دادوەری، نەوەى هەمان شاهرودی مەرجەعە.

بەچاوپۆشین لەم پەیوەندییە بنەماڵەییە، کازم حائیری‌و مەحمود هاشمی شاهرودی (سەرۆکی پێشووی دەسەڵاتی دادوەری) خوێندکاری محەممەد باقر سەدر بوون‌و دوای پێکهێنانی حزبی دەعوەی عێراق پەیوەندییان پێوە کردوە. دواتر هاشمی شاهرودی لەگەڵ محەممەد باقر حەکیم "ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی عێراقی"یان لەئێران دامەزراندو بۆ ماوەیەک سەرۆکی ئەو ئەنجومەنەی لەئەستۆ گرت.

حیزبی دەعوە لەکۆتایی پەنجاکانی سەدەی ڕابردودا لەعێراق وەک کاردانەوە بەرامبەر بەعەلمانیەتی حکومەتی عێراق‌و هەروەها ناسیۆنالیزمی عەرەبی کە فەرمانڕەوایی عێراق‌و تەواوی جیهانی عەرەبییان دەکرد، پێکهێنراو زۆر زوو محەممەد باقر سەدر (کە دواتر موقتەدا سەدر بو بەزاوای) بوو بەکەسایەتی سەرەکی ئەم حیزبە.

بیرۆکەو ئامانجی سەرەکی ئەم حزبە بەهێزکردنی بەها ئیسلامییەکان‌و لەوەش گرنگتر دامەزراندنی "دەوڵەتی ئیسلامی" بوو لەعێراقداو لەو پێناوەشدا حیزبی دەعوە چەکی هەڵگرت‌و دەستی بەخەباتی چەکداری کرد دژی حکومەتی بەغدا.

هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ​​سەرکردەکانی حزبی دەعوەی عێراق پەیوەندییەکی نزیکی فیکری‌و سیاسییان لەگەڵ بیرۆکەی "ولایت فقیە"ی روحوڵا خومەینی هەبوەو لەخومەینی‌و دواتریش لەپاش شۆڕشی ئێرانەوە لەکۆماری ئیسلامییەوە نزیک بون‌و تەنانەت وابەستە بون پێیەوە.

پێداچوونەوە بەم پاشخانەدا، ئەوەمان بۆ رون دەکاتەوە بۆچی حائیری‌و سەرکردەکانی دیکەی حیزبی دەعوە لەڕژێمی سەدام هەڵاتون‌و لەئێران نیشتەجێ بون.

کازم حائیری خۆی لەژیاننامەکەیدا باسی لەوە کردوە ساڵی ١٩٧٤، واتە چوار ساڵ پێش سەرکەوتنی شۆڕشی ئێران چووەتە ئێران‌و تا ئێستاش لەوێ ماوەتەوە. ئەو لەوتار و چاوپێکەوتنەکانیدا چەندینجار بەرگری لەتیۆری سیاسی "ولایت فەقیە" کردوە.

کازم حائیری چەندین ساڵ لەمەوبەر وتی "پێموایە ویلایەت [فەقیه] لەسەروی یاساوەیەو یاسا بەواژۆی وەلی فەقیە دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە. من نازانم دیموکراسی دروستە یان نا. ئەگەر وەلی فەقیە فەرمان بدات، کار بەدیموکراسی دەکەم‌و بەپێی فەرمانەکەی دەنگ دەدەم. [ئەگەر] فەرمانی نەدابا، من هەرگیز نەدەچوومە سەر سندوقەکانی دەنگدان".

لەڕاستیدا حائیری سەر بە"توندڕەوترینەکانە" لەنێو ئەو کەسانەی بیرۆکەی دامەزراندنی حکومەتێکی ئیسلامییان لەبەرچاوگرتوە.

ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی وەک دانیشتوی قوم مابێتەوەو تەنانەت دوای کەوتنی سەدام حسێنیش نەگەڕایەوە حەوزەی نەجەف، چونکە حەوزەی نەجەف لەڕوی بیرۆکەی سیاسی "ولایت فقیە"ەوە لەخاڵی پێچەوانەو بەرامبەری حەوزەی قومدایە.

زۆربەی پەیڕەوانی حائیری (هەرچەندە بەراورد لەگەڵ مەرجەعەکانی دیکە کەمن) لەعێراق دەژین‌و باشتر بوو ئەگەر ئەو لەنەجەفیش بوایەو شوێنکەوتوەکانی دەستیان پێبگەیشتایە. جگە لەوەش دامەزراوەی مەرجەعیەت لەنەجەف زۆر لەقوم کۆنترەو تەنانەت ئێستاش جیهان، نەجەف وەک "ڤاتیکان"ی جیهانی شیعە دەناسێت، وەک سەردانەکەی پاپا فرانسیس بۆ نەجەف دەریخست.

بەڵام حائیری زۆر باش دەزانێت ئەگەر بچێتە نەجەف، لەڕوی فیقهی‌و سیاسیەوە گۆشەگیر دەبو، لەنێو مەرجەعەکانی نەجەفدا بایکۆت دەکرا کە بە فەرمی پابەندی "ولایت فقیە" نین.

بەنمونەی محەمەد یەعقوبی کە یەکێکە لەمەرجەعەکانی شیعەو ئێستا لەنەجەف دەژی، دەریدەخات ئەگەر حائیری لەنەجەف نیشتەجێ بوایە چی بەسەر دەهات‌و چ چارەنوسێکی دەبو.

یەعقوبی هاوشێوەی حائیری یەكێك بوە لەخوێندكارەكانی محەممەد باقر سەدر، بڕوای بە"ولایت فقیه" هەیەو نزیكە لەكۆماری ئیسلامی‌و سوپای پاسداران، بەڵام پێگەو جێگەیەكی ئەوتۆی نییە لەحەوزەی عیلمیەی نەجەف‌و بەیەکێک لەمەرجەعە سەرەکییەکانی ئەم شارە دانانرێت.

یەعقوبی‌و حائیری هەردوکیان لەعێراق پشتیوانی لەخامنەئی‌و سوپای قودسی سوپای پاسداران‌و حەشدی شەعبی دەکەن‌و بە هۆی ئەم پشتیوانییەیانەوە، رای گشتی عێراق ئەوان بەمەرجەعی وابەستە بەکۆماری ئیسلامی ئێران دەزانن.

دابڕانی موقتەدا سەدر لەنەریتی سەدرییەکان

بەپێی ئەم پاشخانە ئەگەر بمانەوێت هەڵسوکەوتی سیاسی موقتەدا سەدر بەهەڵسوکەوتی سیاسی سەدرییەکانی پێش خۆی‌و کەسوکارەکەی دو "شەهیدی" سەدر (محەمەد باقر سەدر، خەزوری موقتەدا سەدرو محەممەد سەدری باوکی موقتەدا سەدر) بەراورد بکەین، ئەوا موقتەدا سەدری نییە.

موقتەدا سەدر بەڕونی خۆی لەنەریتی سیاسی سەدریی دورخستۆتەوە کە ئامانجیان پێکهێنانی "دەوڵەتی ئیسلامی" بو، نەک "دەوڵەتی نیشتیمانی".

بەڵام ئەم دورکەوتنەوەیە، بەتایبەتی جیابوونەوەی موقتەدا لەحائیری، لەشەوێکدا ڕووی نەدا، لەماوەی دوو دەیەی ڕابردودا، بەتایبەت دوای روخاندنی ڕژێمی سەدام لەلایەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەسەرۆکایەتی ئەمریکا، ناکۆکی کەوتە نێوانیانەوە.

لەکاتی روخاندنی سەدامەوە، کۆماری ئیسلامی لەشاری قوم حائیری (وەک باڵاترین دەسەڵاتی مەزهەبی سەدریەکان) بەکارهێناوە، هەروەها سودی وەرگرتوە لەئامادەبونی محەمەد باقر حەکیم‌و هاشمی شاهرودی، سەرکردەکانی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی عێراق، لەئێران بۆ کاریگەری کردنە سەر گۆڕەپانی سیاسی ناوخۆی عێراق.

سەدرییەکان، دوای ڕوخانی سەدام‌و کۆتایی هاتنی سەرکوتکردنیان لەلایەن حکومەتی بەغداوە، جارێکی دیکە چالاک بون‌و حائیری موقتەدا سەدری وەک نوێنەری خۆی لەعێراق دەستنیشان کرد.

سەدریەکان کە دژایەتی  بونی ئەمەریکایان لەعێراق دەکرد، بەخێرایی ژمارەیەک حوسێنییەیان دامەزراندو رێورەسمی نوێژی هەینی خۆیان دەکردو تەنانەت هێزێکی میلیشیاشیان دروستکرد، هاوشێوەی ئەوەی کە ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی عێراق کردی.

به‌ڵام هه‌وڵه‌ سه‌ربازییه‌ سەرنەكه‌وتوه‌كانی سه‌در له‌دژی بوونی ئه‌مریكا له‌عێراق، كه‌ هێرشی ئه‌مریكای بۆ سه‌ر پێگه‌كانی سه‌در له‌شاره‌كانی نه‌جه‌ف‌و كوفه‌ی لێکەوتەوە، بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی حائیری پشت لە‌موقته‌دا سه‌در بکات‌.

جیابونەوەی حائیری لەسەدر بەواتای بڕینی یەکێک لەسەرچاوە داراییەکانی سەدر بوو، کە لەناوخۆی ئێرانەوە کۆمەک‌و ئاڕاستە دەکرا، چونکە دامەزراوەی مەرجەعیەتی شیعە ناوەندێکە بۆ ڕاکێشانی سەرچاوەی دارایی‌و دەسەڵاتی ئایینی بەدەسەڵاتی ئابورییەوە گرێداوە.

هه‌روه‌ها زۆرێك له‌سه‌درییه‌كان چ ئه‌وكات یان پێشتر، پەیڕەوییان لەحائیری نه‌كرد‌وه‌و نەیانکردوە به‌مەرجەعی ئایینی خۆیان.

لەبنەڕەتدا زۆرێک لەپەیڕەوانی محەمەد سەدری باوکی موقتەدا سەدر سەرەڕای ئامۆژگارییەکەی بۆ شوێنکەوتنی حائیری، شوێن حائیری نەکەوتون کە لەقوم بوەو شوێن ئایەتوڵڵا سیستانی کەوتون.

وا دیارە مەیلی شیعەکانی عێراق روەو سیستانی لەدوو دەیەی ڕابردودا بەتێپەڕبوونی کات رو لەهەڵکشان بوە بەهۆی ئەو ڕۆڵە جیاوازەی کە لەچاو ڕێبەرانی کۆماری ئیسلامی یان مەرجەعەکانی سەر بەکۆماری ئیسلامی، بینیویەتی.

بۆیه‌ حائیری کە لەڕووی مەزهەبییەوە خۆی له‌مەرجەعیەت داماڵیوەو شوێنکه‌وتوە‌کانی بانگهێشت کردوە بۆ ئەوەی شوێن خامه‌نه‌ئی بکەون، ناتوانێ کاریگه‌رییەکی ئه‌وتۆی له‌سه‌ر شیعه‌ عێراقییه‌کان هه‌بێت که‌ پابه‌ندن به‌مەرجەعیەتی سیستانیەوە.

پاشەکشەی تاکتیکی

به‌ڵام ئه‌گه‌ر په‌یامه‌كه‌ی حائیری كاریگه‌رییه‌كی ئه‌وتۆی له‌سه‌ر سه‌درییه‌كان‌و به‌تایبه‌تی نه‌وه‌ی گه‌نجی ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ نه‌بێت، بۆچی موقته‌دا سه‌در دوای ئه‌م په‌یامه‌ ڕایگه‌یاند له‌گۆره‌پانی سیاسی ده‌كشێته‌وه‌؟

بەو پێیەی ئەمە یەکەمجار نییە موقتەدا سەدر وازهێنانی خۆی لەسیاسەت ڕادەگەیەنێت، زۆر کەس پێیانوایە جارێکی دیکە ڕاگەیاندنی هەڵوێستێکی بەمجۆرە "راست‌و واقیعی" نییەو تەنیا "تاکتیکێکی سیاسی"یە.

یەکەم بۆ ئەوەی نیشانی بدات کە بزوتنەوەی سەدرییەکان بەبێ سەرکردایەتی ئەو "مەترسیدارترە"، دووەمیش نیشانی بدات کە هێشتا موقتەدا ئەو کەسەیە دەتوانێت سەرکردایەتی ئەم بزوتنەوەیە بکات، هەرچەندە بەبڕوای حائیری یان ئەوانی دی مەرجەکانی مەرجەعیەتی ئایینی لەودا بونی نییە.

موقتەدا سەدر وەک لەبەیاننامەکەیدا نوسیبوی، بەڕاگەیاندنی دەستلەکارکێشانەوەی خۆی نیشانی دا کە ئەگەر ئەو هەوادارانی رێنوێنی نەکات، هیچ کەسێک توانای ئەوەی نییە رێنوێنییان بکات.

لەوەڵامی پەیامەكەی حائیریشدا بەتانەلێدانەوە نوسیویەتی "زۆرێك لەوانەش سەید حائیری گومان دەکەن ئەم سەركردایەتییە بەلوتفی ئەوان یان بەفەرمانی ئەوان بەدەستهاتوە"، لەكاتێكدا بەبڕوای موقتەدا سەدر دەسەڵاتە سیاسییەکەی بەهۆی "دەستبەردار نەبونییەوەیەتی لەعێراق‌و گەلەکەی".

وێڕای ئەوەش، موقتەدا سەدر زۆر باش دەزانێت ئەگەر کارەکە سەر بکێشێت بۆ توندوتیژی چەکداری‌و شەڕی ناوخۆ، ئەوا ئەو یەکێک دەبێت لەدۆڕاوەکانی گۆڕەپانی سیاسی عێراق.

سەرچاوە: رادیو فردا