(بەشی هەشتەم)

لە کاتی قەیرانی ئابوری وڵاتێکدا کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕن لە یارمەتیدانی حکومەت بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگەکان و  بەشداریکردن لە بوژانەوەی ئابوریدا. لێرەدا چەند ڕێگەیەک دەخەینەڕو کە کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن لەم جۆرە کاتانەدا بە کەمکردنەوەی قەبارەی حکومەت و کەمکردنەوەی بێکاری هاوکاری حکومەت بکەن:

1- ڕەخساندنی هەلی کار: کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن لە ڕێگەی ڕەخساندنی هەلی کار یان مانەوەی هەلی کار لە ئێستادا پاڵپشتی هەوڵەکانی حکومەت بکەن بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی بێکاری. بەردەوامی دامەزراندنی کارمەند، بەرنامەکانی شاگردی و دەستپێشخەرییەکانی ڕاهێنانی کار دەتوانێت ئەم مانەوەی کارە بەدەستبهێنێت.

2. وەبەرهێنان: بازرگانەکان دەتوانن وەبەرهێنان لە پڕۆژەی ژێرخانی، بەرهەمهێنان، تەکنەلۆژیای ناوخۆیی، کشتوکاڵ، چاودێری تەندروستی، و گەشتیاری. ئەم وەبەرهێنانانە چالاکیی ئابوری هان دەدەن و هەلی کار دروست دەکەن و بەشدارن لە گەشەی ئابوری درێژخایەن.

3- دانی باج: دانی باجی کۆمپانیاکان لەکاتی خۆیدا و بەرپرسیارانە لەکاتی قەیرانی ئابوریدا زۆر گرنگە. کۆمپانیاکان پێویستە ئەرکی باجەکانیان جێبەجێ بکەن بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی حکومەت داهاتی هەیە بۆ دابینکردنی بودجەی خزمەتگوزاری و بەرنامە سەرەکییەکان. ِ 

4. پشتگیری زنجیرەی دابینکردن: کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە سەقامگیرکردنی زنجیرەکانی دابینکردن بە کارکردن لە نزیکەوە لەگەڵ دابینکەران و هاوبەشەکانیان. دەتوانن پشتگیری دارایی یان نەرمی لە ڕوی پارەدان پێشکەش بکەن بۆ یارمەتیدانی بزنسە بچوکەکان بۆ تێپەڕاندنی قەیرانەکە.

5- داهێنان و توێژینەوە: کۆمپانیاکان دەتوانن بە وەبەرهێنان لە توێژینەوە و پەرەپێدان بەشداری بکەن لە بوژانەوەی ئابوری. داهێنانەکان لە بواری تەکنەلۆژیا و چاودێری تەندروستی و کەرتەکانی تردا دەتوانن ببنە هۆی بەرهەم و خزمەتگوزاری نوێ کە گەشەی ئابوری دەباتە پێشەوە.

6. دەستپێشخەرییەکانی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کۆمپانیاکان: کۆمپانیاکان دەتوانن دەستپێشخەرییەکانی کۆمەڵایەتی کۆمەڵایەتی خۆیان فراوانتر بکەن بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە کۆمەڵایەتی و ئابورییە زەقەکان. ئەم تەحەددایانە لەوانەیە بریتی بن لە دابینکردنی بودجە بۆ بەرنامەکانی پەروەردە، دامەزراوەکانی چاوەدێری تەندروستی، یان پڕۆژەکانی پەرەپێدانی کۆمەڵگا لەگەڵ پڕۆژە بچوکەکان بۆ ژنان.

7. پشتگیری بۆ بزنسە بچوکەکان: کۆمپانیا گەورەکان دەتوانن پشتگیری دارایی، ڕاهێنەرایەتی، یان هاوبەشی پێشکەش بە کۆمپانیا بچوک و مامناوەندەکان کە لە خەباتدان لە کاتی قەیرانەکەدا. ئەم پشتگیرییە داراییە دەتوانێت یارمەتی کۆمپانیا بچوک و ناوەندەکان بدات بۆ مانەوە و بەشداریکردن لە ئابوریدا.

8. کۆکردنەوەی سەرچاوە: کۆمپانیاکان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە هەوڵەکانی کۆکردنەوەی سەرچاوەکان بە بەشداریکردن لە هاوبەشی گشتی و تایبەت (PPPs) یان هاوکاریکردن لەگەڵ حکومەت لەسەر پڕۆژەکانی گرنگی نیشتمانی.

9- خۆشگوزەرانی هێزی کار: دڵنیابون لە خۆشگوزەرانی کارمەندەکانیان لەکاتە سەختە ئابورییەکاندا زۆر گرنگە. کۆمپانیاکان دەتوانن ئاسایشی کار، کرێی دادپەروەرانە و بەرنامەی یارمەتیدانی کارمەندان پێشکەش بکەن بۆ پشتگیریکردنی هێزی کارەکانیان.

10. شەفافیەت و لێپرسینەوە: نیشاندانی شەفافیەت لە ڕاپۆرتکردنی دارایی و پراکتیکەکانی حوکمڕانی کۆمپانیاکان دەتوانێت متمانە لەگەڵ حکومەت و خەڵکدا دروست بکات. هەروەها کۆمپانیاکان پێویستە پابەندبن بە پراکتیزە بازرگانییە ئەخلاقی و بەرپرسیارەکان.

11. گونجاندن و خۆڕاگری: کۆمپانیاکان پێویستە لە کارەکانیاندا نەرم و نیان و گونجاو بن، خۆیان لەگەڵ گۆڕانی دیمەنی ئابوریدا بگونجێنن. ئەم نەرمییە دەتوانێت هەمەچەشنکردنی هێڵی بەرهەمەکانیان یان فراوانکردن بۆ بازاڕە نوێیەکان لەخۆبگرێت.

12- داکۆکی و هاوکاری: کۆمپانیاکان دەتوانن داکۆکی لە سەقامگیری ئابوری و سیاسەتی بوژانەوە بکەن. هەروەها دەتوانن هاوکاری لەگەڵ بزنسەکانی تر، کۆمەڵە پیشەسازییەکان و دەزگا حکومییەکان بکەن بۆ چارەسەرکردنی پرسە سیستمییەکان.

13. پاڵپشتی دارایی: کۆمپانیاکان دەتوانن پارەی دارایی بدەنە حکومەتی هەرێم بۆ ئەوەی ڕێگەی پێبدات کاربکات و موچەی کارمەندان و سەرمایەی کارپێکردنیان بدات بۆ بەڕێوەبردنی حکومەت ڕۆژانە. ئەم سندوقە داراییانە هەڵوێستێکی دانوستانکاری باشتر بە حکومەتی هەرێم دەبەخشێت لەگەڵ حکومەتی ناوەندی.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە کارە تایبەتەکانی کۆمپانیایەک بەندە بە پیشەسازی و تەندروستی دارایی و سەرچاوە بەردەستەکانی. سەرەڕای ئەوەش، پێویستە حکومەت و کۆمەڵگەی بازرگانی هێڵی پەیوەندی کراوە بپارێزن بۆ هەماهەنگیکردنی هەوڵەکان بە شێوەیەکی کاریگەر لە کاتی قەیرانی ئابوریدا. هاوکاری نێوان کەرتی گشتی و تایبەت دەتوانێت هێزێکی بەهێز بێت بۆ بوژانەوەی ئابوری و سەقامگیری.

لە بەرامبەردا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت چەند هەنگاوێک بنێت بۆ ڕاکێشان و سەرقاڵکردنی کۆمپانیا گەورەکان بۆ بەشدارییەکانیان. ڕاکێشانی کۆمپانیا گەورەکان بریتییە لە دروستکردنی ژینگەیەکی دۆستانەی بازرگانی، دابینکردنی هاندان و چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی پەیوەست بە سەقامگیری، ژێرخانی و ڕێساکان. لێرەدا چەند ستراتیژێک دەخەینەڕو کە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەبەرچاوی بگرێت:

1. یاسای وەبەرهێنان لە هەرێم:

یاسای وەبەرهێنانی هەرێم بە یەکێک لە باشترینەکانی ناوچەکەدا دادەنرێت، وەبەرهێنەرانی بیانی و ناوخۆیی بۆ خۆی ڕادەکێشێت. لە ئەنجامدا پێویستە هەوڵ بدرێت بۆ باشترکردنی یاساکە بۆ ئەوەی شەفافتر و دەستڕاگەیشتن بە وەبەرهێنەران دەستیان بەو وەبەرهێنانانە بگات کە لەلایەن دەسەڵاتەوە ڕاگەیەندراوە بەبێ هیچ بەربەستێک.

2. هاندانەکانی وەبەرهێنان:

پێشکەشکردنی هاندانێکی دارایی کێبڕکێکار و کەمکردنەوەی باج بۆ ڕاکێشانی کۆمپانیا گەورەکان. ئەم هاندانانە دەتوانن بریتی بن لە کەمکردنەوەی ڕێژەی باجی کۆمپانیاکان، لێخۆشبونی گومرگی، یان هاندانە داراییەکانی تر بۆ هاندانی وەبەرهێنان.

3. پەرەپێدانی ژێرخانی:

گرنگیدان بە باشترکردنی ژێرخانی، لەوانەش گواستنەوە و وزە و پەیوەندییەکان. نوێکردنەوەی ژێرخانی ئاسانکاری کارکردن بەرز دەکاتەوە و تێچوی کارکردن بۆ کۆمپانیاکان کەمدەکاتەوە.

4. سەقامگیری و ئاسایشی سیاسی:

دەستەبەرکردنی سەقامگیری سیاسی و ئاسایشی ناوچەکە. سەقامگیری هۆکارێکی گرنگە بۆ بازرگانییەکان و ژینگەیەکی پارێزراو زیاتر ئەگەری ئەوە هەیە کۆمپانیا گەورەکان ڕابکێشێت کە دەیانەوێت وەبەرهێنان بکەن.

5. چوارچێوەی ڕێکخستنی:

ڕێکخستن و ئاسانکردنی پرۆسەکانی ڕێکخستن. چوارچێوەیەکی ڕێکخستنی ڕون و کارا دەتوانێت ئاسانکاری بۆ کۆمپانیاکان بکات بۆ گەشتکردن بە پێداویستییە یاساییەکان و بەدەستهێنانی مۆڵەتی پێویست.

6. شەفافیەت و حوکمڕانی:

بەرزکردنەوەی شەفافیەت و پراکتیکەکانی حوکمڕانی باش. کۆمپانیاکان ئەو ناوچانەیان پێ باشترە کە حوکمڕانی شەفاف و لێپرسینەوەیان هەبێت، ئەمەش مەترسی گەندەڵی کەمدەکاتەوە و ژینگەیەکی سەقامگیری بازرگانی دابین دەکات.

7. پەرەپێدانی هێزی کاری ناوخۆیی:

وەبەرهێنان لە پەروەردە و بەرنامەکانی پەرەپێدانی کارامەیی بۆ دروستکردنی هێزێکی کاری ناوخۆیی لێهاتو و کێبڕکێکار. هێزی کاری خوێندەوار دەتوانێت ئەو کۆمپانیایانە ڕابکێشێت کە بەدوای کۆگایەکی کاری شایستەدا دەگەڕێن.

8. هاوبەشی لەگەڵ دامەزراوە پەروەردەییەکان:

پەرەپێدانی هاوبەشی لەگەڵ زانکۆ ناوخۆییەکان و دامەزراوە پیشەییەکان بۆ هاوتەریبکردنی پەروەردە لەگەڵ پێداویستییەکانی پیشەسازی. ئەمەش دەتوانێت بۆرییەکی دەرچوی لێهاتو کە ئامادەن بۆ دامەزراندن لە کەرتە جیاوازەکاندا مسۆگەر بکات.

9. پەرەپێدانی وەبەرهێنانی تایبەتمەند:

پەرەپێدانی ستراتیژییەکانی بەرەوپێشبردنی وەبەرهێنانی ئامانجدار بۆ پیشەسازییە تایبەتەکان. تیشک بخەنە سەر سود و دەرفەتەکانی کێبڕکێ بۆ کۆمپانیاکان لەو کەرتانەی کە لەگەڵ خاڵە بەهێزەکانی هەرێمدا هاوتەریبن.

10. ژێرخانی توێژینەوە و پەرەپێدان:

پەرەپێدانی ژێرخانی پشتگیری لە چالاکییەکانی توێژینەوە و پەرەپێدان. زۆرجار کۆمپانیاکان بەدوای ئەو ناوچانەدا دەگەڕێن کە داهێنان پەروەردە بکەن و سەرچاوە بۆ توێژینەوە و پەرەپێدان دابین بکەن.

11. هاوبەشی گشتی و تایبەت:

هاندانی هاوبەشی گشتی و تایبەت (PPP) بۆ چارەسەرکردنی پەرەپێدانی ژێرخانی. هاوکاری نێوان حکومەت و کەرتی تایبەت دەتوانێت جێبەجێکردنی پڕۆژە گرنگەکان خێراتر بکات.

12. بەرپرسیارێتی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی:

جەخت لەسەر بەرپرسیارێتی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی بکرێتەوە. زۆرێک لە کۆمپانیاکان پراکتیزە بەردەوامەکان و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی کۆمپانیاکان لە پێشینەن، بۆیە نیشاندانی پابەندبون بەم بەهایانە دەتوانێت وەبەرهێنەرانی بەرپرسیار ڕابکێشێت.

13. پشتگیری تایبەت بە پیشەسازی:

بەرنامەکانی پشتیوانی بۆ پیشەسازییە تایبەتەکان کە لەگەڵ ئامانجەکانی گەشەپێدانی ئابوری هەرێمدا هاوتەریبن، بەرگدرو دابنێ. ئەمە دەتوانێت هاندانەکانی تایبەت بە کەرتەکان، پەرەپێدانی ژێرخانی و ڕاهێنانی هێزی کار لەخۆبگرێت.

14. دەستگەیشتن بە بازاڕ:

ئاسانکردنی دەستگەیشتن بە بازاڕ و بازرگانی بە ئاسانکردنی ڕێوشوێنەکانی گومرگ و باشترکردنی پەیوەندی لەگەڵ هەرێم و وڵاتانی دراوسێ.

15. بەشداریکردنی لایەنە پەیوەندیدارەکان:

بە بەردەوامی پەیوەندی لەگەڵ وەبەرهێنەرانی ئەگەری و لایەنە پەیوەندیدارەکان بکە بۆ تێگەیشتن لە پێداویستی و نیگەرانییەکانیان. دامەزراندنی پەیوەندییەکی هاوبەش دەتوانێت متمانە دروست بکات و ئاسانکاری بۆ کارەکانی بازرگانی نەرمتر بکات.

حکومەتی هەرێم بە تێکەڵکردنی ئەم ستراتیژانە دەتوانێت ژینگەیەک دروست بکات کە کۆمپانیا گەورەکان بۆ لای خۆی ڕابکێشێت و هانی بەشداریکردنیان بدات لە گەشەپێدانی ئابوری هەرێمدا. ئەم ستراتیژانە ئابورییەکی بەهێزی نانەوتی دروست دەکەن و بێکاری کەم دەکەنەوە و قەبارەی حکومەت و خەرجییەکانی کارکردن کەم دەکەنەوە.