بەرپرسیارێتی میدیا بەرامبەر بەجەماوەر
د. هەتاو حەمەساڵح
2020-07-11 893
لەئێستادا لەسایەی پرنسیپەکانی ئازادی رۆژنامەوانی و پێشکەوتنی جیهانی تەکنەلۆژیا، میدیا لە زۆرێک وڵاتدا هەژموونی خۆی سەپاندووە و بووەتە دەسەڵاتی یەکەم. ئەگەرچی تا ئەم کاتەش وەک دەسەڵاتی چوارەم ناسراوە، بەڵام لە راستیدا زۆرێک لە شارەزایانی بواری میدیا دەسەڵاتی راگەیاندن دەخەنە پێش هەموو دەسەڵاتەکانی تر، چونکە هەریەکە لەوان پێویستیان بە پشتگیری میدیا هەیە بۆ چەسپاندنی کارەکانیان.
کاتێک باس لە ئازادی راگەیاندن دەکرێت زۆرتر بیر لەمافەکانی رۆژنامەوان و میدیا بەسەر دەسەڵاتەوە دەکرێتەوە، بۆ نمونە تاچەند دەسەڵات توانیویەتی لە یاساو رێنماییەکاندا ئازادی بۆ رۆژنامەوان دەستەبەربکات، تاچەند میدیا چاودێرە بەسەر دەسەڵاتەوە و لەهەمان کاتتدا پارێزەری مافەکانی خەڵکە. لە ئێستادا تارادەیەکی باش میدیاکان توانیویانە ئەرکی چاودێری جێبەجێبکەن، بە تایبەت لەو ولاتانەی کە یاسا تیادا سەروەرە، میدیا شانبەشانی دەسەڵاتەکانی تر بوەتە ئامرازی گەیاندنی مافەکانی خەڵکی بە دەسەڵات.
باسەکەی ئێمە لەم وتارەدا تایبەتە بە بەرپرسیارێتی راگەیاندن و هەژموونی میدیا بەسەر تاک و کۆمەڵگەوە، چونکە لە ئێستادا راگەیاندن بەتەواوی تێکەڵاوی ژیانی تاک بە تاکی کۆمەڵگە بووە. لەبەرامبەر ئەمەشدا باسی مافی هاوڵاتیان بەسەر میدیاکانەوە دەکەین، راستە راگەیاندن کاری بۆ خەڵک کردووە بەڵام لە هەمان کاتتدا گرفتیشی بۆ خەڵکی دروستکردووە و بووەتە مایەی شڵەژان و نیگەرانی لای خەڵکی. بەهۆی زیادەرۆیی لەرادەبەدەرەوە، کەناڵەکانی راگەیاندن ئاسەواری نێگەتیف و پێچەوانەیان بەسەر خەڵکەوە داناوە.
لەراستیدا گرنگی میدیا و کاریگەربوونی بە هاوسۆزی لەگەڵ جەماوەردا دەردەکەوێت، لەهەرکاتێکدا زانرا دەبێتە هۆی ئازاردانی خەڵکی تێکدانی باری ئارامی کۆمەڵگە ئەوا پێویستە شارەزایان و پسپۆران و سەندیکاکانی بواری میدیا لەسەری بێنەگۆ.
ئئازادی یان بەرپرسیارێتی لە راگەیاندندا؟
هەرکاتیک باسی راگەیاندن دەکرێت لەگەڵیدا باسی ئێتێکی رۆژنامەوانی دێتە ئاراوە. کاریگەری راگەیاندن لەئێستا هێندە گەورەیە ئەگەر یاسا و ئێتیکی خۆی نەبێت ئەوا کارەساتی مرۆیی دروستدەکات، چونکە هەندێ جار خراپ بەکارهێنانی میدیا و ئازادی رۆژنامەوانی خۆی دەبێته هۆی پێشێلکردنی مافی گشتی. فەیلەسوف و شارەزایانی بواری راگەیاندن لەدوای چەندین ساڵ کارکردن بۆ بەرقەراربوونی ئازادی رۆژنامەوانی گەیشتنە ئەو راستییەی کە ئازادی رەهای راگەیاندن زیان بە هاوڵاتی دەگەیەنێت، بۆیە پاش لێکۆڵینەوەو توێژینەوەیەکی زۆر لە بوارەکەدا تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی هاتە ناو بواری راگەیاندنەوە.
هەموو ئازادییەکان لە نێویشیاندا ئازادی رۆژنامەوانی پێویستی بە گیانی بەرپرسیارێتی هەیە، ئازادی و بەرپرسیارێتی، دوو چه¬مکی تەواوکەری یەکترن. بەداخەوە لای هەندێک ئازادی بە مانای نابەرپرسیارێتی راڤەدەکرێت، هەرکاتێک باس و خواست لەسەر سنوور و پرەنسیپەکانی ئازادی بکرێت بەمانای سانسۆر لێکدەدرێتەوە. نەخوێندەواری میدیایی خۆی لەوادا دەبینێتەوە کە جیاوازی لە نێوان (ئازادی و بەرپرسیارێتی و سانسۆر) دا نەکرێت، چونکە هەر یەک لەم چەمکانە لە دنیایی زانستی میدیاییدا پێناسەی خۆی هەیە.
تیۆری لێبرالی Liberal Media Theory و بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی Social Responsibility Media Theory دوو تیۆری گەورەی راگەیاندنن. هەرچی تیۆری ئازادییە بۆ ماوەی چەند سەدەیەکە لەئەوروپادا کاری پێدەکرێت، هەرچەندە رەگ وریشەی ئەم تیۆرییە بۆ سەردەمی یۆنانییەکان دەگەرێتەوە، هەر لەو کاتەی فەیلەسوفی گەورەی یۆنانی ئەرستۆ بانگەشەی بۆ رای ئازاد و دەربرینی ئازاد دەکرد.
ئازادی رۆژنامەوانی تیۆرییەکی نوێ نییە، بەشێوەیەکی گشتی لەکۆتاییەکانی سەدەی حەڤدەهەم لەبەریتانیا باس وخواستی گەرم لەسەر هەڵگرتنی سانسۆری سەر رۆژنامەکان کراوە، سالی ١٦٩٥ پەرلەمانی بەریتانی یاسای رۆژنامەوانی رێکخست، ئەم بابەتە لە لەئەنجامی وتارە بەناوبانگەکەی جۆن ملتۆن John Milton's Areopagitica لە ساڵی ١٦٤٤ هاتەبوونەوە، کە بۆپشتگیرکردن لە ئازادی رۆژنامەوانی نوسیبووی، لە راستیدا ئەم ئازادییەی ئێستا لە بواری رۆژنامەوانیدا پراکتیز دەکرێت، بەرهەمی هەمان ئەو فەیلەسوف و بیرمەندە سیاسییانەی وەک (جۆن لۆک John Locke، تۆماس جێفێرسۆن Thomas Jefferson، جۆن میلتۆن John Milton)ە، ئەوان لە وتار و نووسینەکانیاندا بەتوندی جەختیان لەسەر بنەماکانی ئازادی و دیموکراسی دەکرد. لە کۆتاییدا ئەو هەوڵ و بیرکردنەوانە بوونە هۆی گەڵالە بوونی یاسایەکی تایبەت بە رۆژنامەوانی لەولاتانی رۆژئاوادا، لە پاشاندا بوویە یاسایەکی جیهانی بۆ راگەیاندن،دەک دەستکەورێکی گەورە ئازادی رۆژنامەوانی لە ساڵی ١٧٩١ لە دەستوری ئەمریکا و لە ١٧٩٢ لە بەریتانیا جێگیرکرا.
لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا و پاش جێگیر بوونی ئازادی رۆژنامەوانی، راگەیاندنەکان بەناوی ئازادییەوە زۆرێک لە سنورەکانی کۆمەڵگەیی و تاکەکەسیان تێدەپەران، لەبەرئەوە پێداچونەوە بەئازادییەکان و ئازادی رۆژنامەوانی بوویە کارێکی گەورەی شارەزایان و پسپۆرانی بواری راگەیاندن، گەنگەشە کردنی فەلسەفەیەکی تر بۆ کاری میدیایی بووبوویە کارێکی پێویست، دەرئەنجامی هەوڵەکان تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی هێنایە بوونەوە.
ئەم تیۆرییە دەڵێت، میدیا بەرپرسیارێتی لەبەرامبەر جەماوەردا هەیە، ئەویش رەچاوکردن و لادانی هەموو ئەو بابەت و هەواڵانەیە کە بە جۆریک لە جۆرەکان زیان بە هاوڵاتی دەگەیەنێت، هەروەها دەڵێت پێویستە میدیا چاودێر و پارێزەری مافەکانی خەڵکی بێت لای دەسەڵات، لە تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەلایەتیدا ئازادی پابەندە، بەو واتایەی رەهایی تەواو بوونی نیە وەک ئەوەی لە تیۆری لیبرالیدا هەیە. فەیلەسوف ودارێژەرانی تیۆری بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی جەختدەکەنەوە کەوا ئەم تیۆرە درێژەپێدەری تیۆری ئازادییە، بەلام چەمکی بەرپرسیایی بۆ زیادبووە.
ماکوێل، دانەری ئەم تیۆرییە دەڵێت، پێویستە رۆژنامەنووس هەندی لە سانسۆری خودی قبول بکات لە پێناو بەرژەوەندی جەماوەردا و جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەخلاقی رۆژنامەوانی، دەڵێت هەموو ئەو بابەتانەی کە رێگە خۆشکەرن یان دەبنە هۆی توندوتیژیی و تاوان و تێکدانی بارودۆخی خەڵکی پێویستە میدیا لێیان دووربکەوێتەوە.
بێگومان ئەگەر میدیا بە شێوەیەکی نابەرپرسانە هەستێت بە گەیاندنی هەواڵ و پەخشکردنی، کاریگەری زۆر نێگەتیفانەی دەبێت و لەوانەیە ببیتە هۆی تێکدانی کۆمەڵگە و ژینگەی تاکەکەس. ئەمەش زیاتر لە کاتی نائاساییدا وەک جەنگ و کارەسات و پەتا ونەخۆشیەکان زۆرتر دەردەکەوێت.
ئەگەر لێرەدا هەر فۆکەس لەسەر کاتی نائاسایی بکەین، بۆ نمونە لە ئێتیکی جیهانیدا رێگەنەدراوە وێنەی ترسناک و خوێناوی بگوێزرێتەوە، هەرچەندە بابەتەکە بەهای هەواڵی زۆری هەبێت و سەرچاوەکەیشی راست بێت، بۆ نمونە لە کاتی جەنگ و کارەساتەکاندا، میدیا سنووردار دەکرێ، ئەمەش بۆ سنووردارکردنی راگەیاندن نیە، بەڵکو بۆ پاراستنی کۆمەڵگا و رەچاوکردنی باری دەروونی خەڵکییە، چونکە بەهۆی پەخشکردنی ئەو جۆرە دیمەنانە دروستبوونی کارەساتی تر بەدوور نازانرێت بەهۆکاری ترس تۆقاندنەوە. چەند ساڵی رابردوش لە کوردستاندا هەواڵی لەو جۆرەمان زۆر هەبووە، ئەگەر لەوکاتەدا وەک خۆی پەخشبکرایە کاریگەرییەکی تەواو خراپی دەبوو بۆ هاولاتی کورد، یەکێک لەوانە نزیکبوونەوەی داعش بوو لە هەولێر، ئەگەر میدیا وەک خۆی بەجەماوەری بگەیاندایە خەڵکی توشی شڵەژانێکی گەورە دەکرد.
وەک دەزانین روماڵکردنی نەخۆشی کۆرۆنا زۆرترین پانتایی میدیایی لە هەموو جیهاندا هەبووە، تاوەکو ئێستا هیچ نەخۆشی و کارەساتێک بە هێندەی ئەم پەتایە روماڵی میدیایی نەبووە. بەڵام بە داخەوە میدیا لەم نەخۆشیەدا بەرپرسانە مامەڵەی نەکردووە، هێندەی خەڵکیان ترساندووە هێندە یارمەتیدەر نەبوون بۆ زاڵبوون بەسەر نەخۆشیەکەدا بەتایبەتی لە مانگەکانی سەرەتایی نەخۆشیەکەدا.
لە ئێستاداکە پەتای کۆرۆنا بۆ هەموو جیهان قەیرانێکی گەورەیە زۆرێک لە پزیشک و دەرونناسان باسی گرنگی سەلامەتی باری دەرونی خەڵک دەکەن، ئەگەر میدیا زۆر بەئاگاییەوە مامەڵە لەگەڵ هەواڵ و داتاکان و گوێزانەوەی دیمەنی نەخۆش و ژمارەی مردووەکاندا نەکات کارەساتێکی تری مرۆیی درووست دەبێت، چونکە ئاشکرایە خەڵکی بەبیستنی هەوالی ترسناک بەرگری کەمدەبێتەوە وتوشی دڵەراوکێ و و تێکچونی تەندروستی دەبێتەوە.
زۆرێک لە پسپۆران و شارەزایانی بواری راگەیاندن نیگەرانی خۆیان بەرامبەر روماڵی میدیایی ئەم نەخۆشیە دەرخستووە، چونکە تا ئێستاش زۆرێک لە میدیا جیهانییەکان نابەرپرسانە کاردەکەن، هەندێک بەشێوەیەکی زۆر تۆقێنەر داتاکان دەخەنە روو، هەندێکی تر وەک جەنگێکی راگەیاندن نەخۆشیەکە لێک دەدەنەوە، وەک گوێزانەوەی لێدوانە دژ بەیەکەکانی سەرۆکی وڵاتە زلهێزەکان، بەمجۆرە خەڵکیان توشی شلەژانی دەروونی کردووە، دەبوو میدیا فەرمییەکان یاسا و ئێتیکی رۆژنامەوانیان لەم کاتەدا باشتر پەیرەو بکردایە نەبوونایە مایەی تۆقاندنی خەڵکی.
ئەم باسەمان زیاتر پەیوەست بوو بە میدیای فەرمییەوە، چونکە لەناو سۆشیاڵ میدیا باسەکە لە کۆنترۆڵ دەرچووە هەر لە بلاوکردنەوەی هەواڵی ساختە تاوەکو بلاوکردنەوەی دیمەنی تۆقێنەر کە ئێتێکی جیهانی و رێگەی پێنادات. دەتوانین بڵیین لە بابەتی پەتای کۆرۆنادا سۆشیال میدیا کاریگەری نێگەتیفی زیاتری هەبووە و بەهیچ شێوەیەک پابەندی ئێتیکی رۆژنامەوانی نەبووە.
لێرەش لە کوردستان میدیا نابەرپرسانە روماڵی کردووە چونکە کاتێک دەڵێت مردوو لەسەر جادەکان دەکەون یان کارەسات گەورە بەرێوەیە، بەهەمان شێوە میدیا پابەندی ئێتیکی رۆژنامەوانی نەبووە، چونکە هەموو زانیارییه‌ک شایەنی نووسین و بڵاوکردنەوە نییە هەرچەندە بەهای هەواڵێشی بەرزبێت. ئەمەش هیچ مانای کەمکردنەوەی ئازادی راگەیاندن نیە بەڵکو رێکخستنی کاری میدیاییە.
لەم کاتانەدا راگەیاندن بەرپرسیارێتی قورستری دەکەوێتە ئەستۆ چونکە دەبێت هاوسەنگی لە نێوان بەهای هەواڵ و خێرایی گەیاندنی هەواڵ و مۆرالی میدیاییدا بکات، نابێت بە هیچ شێوەیەک میدیاکان تەنها بەرژەوەندی خۆیان بخوێننەوە و کۆمەڵگە توشی زەحمەت بکەن. پێویستە هاوسەنگی لە نێوان پرنسیپەکانی ئازادیی تاک و ئازادیی ڕاگەیاندن وبەرپرسیارێتی ڕاگەیاندن لە بەرامبەر کۆمەڵگه‌دا بکەن.
د. هەتاو حەمەساڵح
دکتۆرا لەراگەیاندن لەوڵاتی بەریتانیا