هۆگر شێخ
شیعر ڕەگەزێكی وێژەیە، كە لای سەرجەم نەتەوەكان لەمێژە بوونی هەبووە و دەشمێنێت، چونكە شیعر پێوەندە بە هەستەكانی مرۆڤەوە، جا هەستیش بۆخۆی جۆری فرەن. ڕەنگە هەرچۆنێك ئەو هەستانەش پۆلێنبكرێت، هێشتا هەستگەلێك بمێنن، كە ڕەنگە وشە پەیی پێنەبردبن. لەناو نەتەوەكانیشدا پێدەچێت نەتەوەی ئێمە بۆ دەربڕینی هەر مەبەست و یان هەستێك پەنای بۆ شیعر بردبێت، شیعریش ئەوانەیان، كە توانای مانەوەیان لە ویژدانی تاكی كورددا هەبووە، سینە بە سینە پارێزراون، چونكە نەتەوەی كورد هەمیشە خۆی و نیشتمانەكەی لەبەردەم هێرشی داگیركەراندا بووە. هەركاتێكیش داگیركەر توانای تێكشكانی هێزی بەرەنگاریی كوردی هەبووبێت، ئیدی نەك هەر جۆگەی خوێن و قەڵای كەللەسەریان لە كوژراوی كورد دروستكردووە، بەڵكو هەرچی دەستنووسێكیش بەردەستكەوتبێت، سووتاندوویانە، یاخود فڕیانداونە زێ و ڕووبارەكانەوە، هەر ئەوكارەی دوژمنانیش وایكردووە، كە مەلاچاكی كورد (ئیبنوئادەم) پتر لە دووسەدوپەنجا ساڵ لەمەوبەر، بە هۆنراوە بڵێت:
هەوران كردە گۆڵە گۆڵ
میكائیلا دەتۆش دەی
تووتن و ماشان بڕشێنە
دەبا نۆش بێتە سەردەی
ڕۆمی ئەوا پەیدابوون
كوتوبخانان دەكەن تەی
واتە توركان هەركات پەلاماری كوردستانیان دابێت، ئەوا هەرچی دەستنووس و كتێبێكیان بەردەست كەوتبێت، پێچاویانەتەوە و لەناویانبردووە، بەڵام هەرگیز نەیانتوانیوە ئەوەی لە سینەو ئاوەزی مرۆڤی كورددایە، بیسڕنەوە، بۆیە شیعر بۆ كورد، تۆماری هەمەڕەنگی نەتەوەكە بووە، چ لە مێژوو و كەلتوور و ئایین و ئەوین و نیشتمانپەروەری و نەبەردی و خۆڕاگری و...تاد. هەرئەمەش بۆخۆی یەكێك بووە لە ئەو هۆكارانەی، كە دوژمنانی والێكردووە، هەمیشە لەهەوڵی دابڕینی كورددا بن لە زمانەكەی، چونكە دابڕین لە زمان، واتە دابڕین لە سەرجەم تایبەتمەندییەكانی نەتەوەكە.
دیوانە شیعری کاک محەمەد ئەمین حسەین عەلی (مینە)م خوێندەوە، کە لە توێی (١٨٢) لاپەڕەدا، چاپکراوەو هەر لە ئەمساڵدا (٢٠٢٢) بڵاوکراوەتەوە.
مینەو دیوانە شیعرەكەی، بۆ بەندە لەڕووی زمانەوە، لەڕووی فەرهەنگەوە، لەڕووی كەلتوور و دابونەریتەوە، لەڕووی نەتەوەو نیشتمانپەروەرییەوە، لەڕووی بەرەنگاریی و مێژووەوە، دەشێت وەك تۆمارێكی پڕزانیاریی بۆی بڕوانرێت، بەڵام بە زمانێكی شیعریی ناسكی پاراو. دیوانەكە بە پێشەكییەكی كەمێك درێژ، كە (21) لاپەڕەی گرتووەتەوە، بەڵام بەڕاستی دەكرێت بڵێم، كە ئەم پێشەكییە نموونەیەكی جوانی پەخشانە، كە جوانی و پاراوی و زمانزانی و ئەوینداری و بەتایبەت ئەوینی نیشتمانی لێدەتكێت، مینە بە جوانترین شێوە منداڵیی خۆی و منداڵانی گەڕەك و شارەكەی و دوواتر كوردستانەكەی و هەلومەرجی كۆمەڵایەتیی ئەودەمانەو ڕووداوە بەرجەستەكانی ئەو ڕۆژگارە، بەجۆرێك دەخاتەڕوو و تابلۆیەكی لێدەنەخشێنێت، كە بۆخۆی وەك پانۆرامایەك و وەك پڕۆجۆكتەرێك تیشك لە دیوانەكەی دەدات و پێشینەیەك بە خوێنەر دەدات، تاوەكو باشتر بتوانێت بچێتە جیهانی شیعرەكانییەوە.
شیعرەكانی ئەم دیوانە، مێژوویان لە (1973)وە تا دووهەزارەكان لەخۆدەگرێت. مینە لە سەرەتای حەفتاكانەوە دەنووسێت، لە سەرەتای هەشتاكانەوە لێكۆڵینی ئەدەبیی بڵاوكردووەتەوە، هەر لە هەشتاكانیشەوە لە زمانی عەرەبییەوە وەرگێڕانی هەن، ئەوەی من لەیادمبێت بەچەند ئەڵقەیەك، چەند وتارێكی لە یەكێك لە كتێبەكانی (ڕەجائی نەقاش) بڵاوكردەوە، كە بۆخۆی وردیی مینەیان لە هەڵبژاردنی بابەتەكەدا، لەلایەنی دەروونییەوە، لێدەخوێنرایەوە.
مینە زمانی زگماكی خۆی بەباشی دەزانێت، هاوكات زمانی عەرەبی و كەمتر لەو فارسی دەزانی، بەڵام دوواتر گیرسانەوەی لە بەریتانیا، زمانە ئینگلیزییەكەی بەباشی مشتوماڵكردووە، بەچەشنێك، كە چەندان بەرهەمی ناوازەی لێوە وەرگێڕاوە، كە ئەم كارەشی لەدووای بیركردنەوەی قووڵ، كردووە. واتە ئەو بابەتانەی هەڵبژاردووە، كە پێویستیی كتێبخانەی كوردین، واتە وەرگێڕانی نەكردووەتە بازرگانی، تائێستاش ئەگەرچی گۆرانوتەنی "خەلەلی عافییەتیش باری بەدەنێتی"، بەڵام ئەو كۆڵینەداوەو شەونخوونی بەدیار وەرگێڕانی ئەو كتێبانەوە دەكات، كە بە پێویستیی نەتەوەكەی دەزانێت.
هەڵوێستەم لەئاست چەند شیعرێكی مینەدا:
مینە، كۆنترین شیعرێكی، كە لە ئەم دیوانەیدا هاتووە، شیعری (باوەخونی)یە، ئەم شیعرە، بۆخۆی دەربڕینی هەستی شاعیرە، بەرامبەر بە ڕووداوێك، كە تاڕادەیەك شتێكی زۆر نامۆ نییە، چونكە مرۆڤ لەهەر تەمەن و ئاست و بارێكدابێت، كوردواتەنی مردنێك قەرزارەو درەنگ یان زوو، هەردەبێ ئەوقەرزە بداتەوە، جا هەلومەرجی ئەو دانەوەی قەرزە، هەرچۆنێكبێت ئەوە بۆ بەندە گرنگ نییە، بەڵام شیعرەكەی مینە، ڕووداوەكە دەكاتە تابلۆیەك، كە تێیدا هەستی دایكێكی كۆستكەوتوو و تازە زاوایەكی ناشاد و دەرودراوسێی پەشێواو و تاساوی كۆستەكە و هاوكات لەگەڵ وێناكردنی ئەودەمەی ژیانئاوایی نەوبووكێكی تێدا ڕووداوە، لەلایەنی كەشوهەوای شارو تەنانەت دوێنێی ئاهەنگ و شایی و ئەمڕۆی ئامادەكردنی بووك بۆ دووائارامگە، بەوردی دەكاتە پەیڤی شیعر و خوێنەر دەباتەوە بۆ ئەو ساتە و بۆ كەمێك ژێی غەم لەگەڵ دایك و تازە زاوادا، دەهێنێتە هەژان، كە ئەمە بۆخۆی یەكێكە لە ئەركەكانی شیعر، جا لەلایەنی شادییەوە بێت، یان پێچەوانەكەی. هەمیشەش شاعیری شیعرسوار دەتوانێت، كە ئەو ژێیانە بهەژێنێت، بەچەشنێك، كە لای خوێنەر ئاسەوارێك جێبهێڵێت. ئەم شیعرەش ئەوەكات و لەیادگەی كورتمەودا، یاخود درێژدا، بەجۆرێك لە جۆرەكان ئاسەوار بەجێدێڵێت.
هەر بە ئەو چەشنەش، لە شیعری (ترووسكە)دا، مینە، كەتوارو هێماگەلێك لە كەلتووری كورد و ئیسلامەوە دەهێنێت و ئاوێتەیاندەكات بە هەستێكی ناسك و لەڕێی دژیەكەكانەوە هەستی ئەویندارێك بۆ بینینی گراویی خۆی دەردەبڕێت، بەڵام ڕازی ڕاستەقینەی پشت ئەو پەیڤە ئاشقانانە، بەپێی مێژووی هۆنراوەكە و دوواكۆپلەكەی، ئاماژەیەكی پەنامەكی بە سەرهەڵدانی نوێی نەتەوەكەی لەئەو ڕۆژگارەدا دەدات، كە بە ڕێكارێكی جیاوازەوە دێتەوە كایە.
لە شیعری (كۆڕەو)دا، كە لە (1992)دا، لە دوورەوڵات لە لەندەن نووسراوە، مینە، خوێنەر لەگەڵ خۆیدا دەباتە بەسەركردنەوەیەكی مێژووی نەتەوەكەی، هاوكات ناوداران و سەركردە مێژووییەكانی نەتەوەكەی بەیاددەكات. ئەو خۆی فەرهەنگێكی كەلتووری كوردەوارییشە، هەربۆیە لە ئەم شیعرەدا زۆرێك لە ئەو وتە و بڕوا و بۆچوونە كەلتوورییانەی نەتەوەكەی بە پەیڤی شیعریی دەكاتە پێكهێنی دەستەواژە شیعرییەكانی، بیرو بڕواگەلێكی كەلتووری كۆمەڵی كوردەواری، كە ڕەنگە زۆریان بۆ نەوەی نوێ نامۆبن و كەمیان پێیئاشنابن، لەوانەش: بنی پێ خوران، چاوفڕین، مریشك خوێندن لە ئێوارەدا، كاولبوونی سلێمانی بە ڕەشەبا، كەركووك بە ئاگر... هاوكات شەڕو نەبەردەكانی كورد دژ بە داگیركەران، لەوانەش شەڕی دەربەندی بازیان و زامداربوونی شێخی نەمر و بردنی ئەسپەكەی شێخ لەلایەن حەمەی نێرگەلەوە، كە دەكرا هیوایەك بووایە بۆ ڕزگاركردنی شێخ لە مەیدانی شەڕەكە.
مینە، لە شیعری (كوانووی خەم)دا، كە مێژووەكەی بۆ (20/2/1978) دەگەڕێتەوە، شەو بە كوانووی خەم دەچووێنێت، ئەگەرچی بەئاگایە لەئەوەی، كە خەمی مرۆڤەكان یەك چەشن نین، بەڵام مینەی بەئاگا لە مەحویی شاعیر و شیعرەكانی، پێدەچێت بییەوێت جێپێی ئەو هەڵبگرێت و پێمانبڵێت: "شوكر وشیارە مەحوی، تێدەگات دنیا خەباراتە" و ئەهلی دنیاش هەرچی بكەن، لە بەدمەستییانەوەیەو خراپەیان لێناگیرێت، بەڵام مینەی ئەو قۆناغەی تەمەنی، كە بڕوادارێكی موسڵمانبوو، ئەوەی بە هۆنراوە بەرجەستە كردووە، كە لە ئیسلامدا دەوترێت: "إن الانسان لفي خسر"، بۆیە بەئاگایە لەئەوەی، كە خەمی مرۆڤەكان جیاوازن، لە خولیا و خوازت و حەز و مەبەستیاندا، هەریەكە و جۆرە خەمێك خەوی دەزڕێت و ئەهریمەنی بێداری نەك هەر خەو لە چاوان دەتارێنێ، بەڵكو بە لنگی خۆی لالغاوەی باوێشكدەرانیان دادەتڵیشێنێ و وەنەوز لەبیر بێدارانی ئێشكگری خەمەكان دەباتەوە و هەركەس بەدیار ئەندێشەی لەیلای خۆیەوە شەو ڕادەستی ڕۆژ دەكات و لە ڕۆژیشدا خولیاكان لە جەنجاڵیی ئەم ژیانەدا، پاڵەپەستۆیانە، مرۆڤەكان خەو بە گەیشتنە هیواكانیانەوە دەبینن و ساتەكان بەڕێدەكەن تا تەرمی ئەوڕۆژەش دەنێژن و بەرەو پەناگەی شەو دەبنەوە و هەمان دەستوور تێهەڵدەچنەوە. بەمەش تەمەن وەك بەفری بەهار هێدیهێدی دەتوێتەوە و ڕەوتی ژیان وەكو بەرداش مرۆڤەكان بە خۆ و هیواو ئاواتەكانیانەوە دەهاڕێ، بۆیە ئەم هاوكێشەیە لای مینە، لایەكی هیواو ئاواتە و لاكەی تری خەم و ئازار و ژانە و هەرئەمەش لە دیدی مینەوە، ڕەوتی ژیانە، كە ئەمە بەجۆرێك لە جۆرەكان نزیكییەكی لەگەڵ سامۆئیل پێكێتدا هەیە، بەڵام ئەو بە دەقی (لە چاوەڕووانیی گۆدۆدا) گوزارشتیلێكردووە و مینەش بە (كوانووی خەم).
لە كۆتاییدا دەڵێم مرۆی بەهەستی هەستناسك، كەمتر لەم كاروانی ژیانەدا خۆشنوود دەبێت، هەروەك ئەوەی گۆرانی مەزن بە شیعر گوزارشتیلێكردووە و دەڵێت: (زیاتر سەبەبی عەقڵ و شعوورە، خەفەتی من)، یاخود، وەك (ئەلشابی)ی شاعیری عەرەب، دەڵێت: (شقي شقي من كان مثلي في الحساسیة و رقة النفس)، واتە مرۆی هەستناسك بەتەنیا لە ڕووانگەی پەرژەوەندیی خۆیەوە گۆشەیەكی وێنەی ژیان نابینێت، بەڵكو سەرجەم وێنەكە دەبینێت، بۆیە ئەم تێڕوانینە مرۆییەش بێ مزە نییە و مزەكەشی ژان و كەسەر و پەژارەیە بۆ هەستناسكان. مینەش یەكێكە لەو مرۆڤانەی كە هەر لە مێردمنداڵییەوە خەمی خۆی و مرۆڤایەتیی داوە بەكۆڵیدا، بۆیە لە ژێی كەمانی هەستی ئەو، هێندەی ئاوازی خەم دەبیسترێت، نیو هێندە چاوەڕێی پێچەوانەكەی لێناكرێت. ئیدی ئەوە سروشتی ژیانە و ئەمەش مزەی مرۆڤبوونی ڕاستەقینەیە، کە دەبێ لە ژیانیدا بیدات.