سەنگەر مەنتکی*

پێشەکی:
دەستاودەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لە سەر بنەمای کێبرکێی سیاسی و بونی ئۆپۆزسۆنێکی بەهێز دوانەی لەیەک جیانەکراوەی دیموکراسیەکی تەندروستن، هەلسەنگاندنی دیموکراسی تەنها ناوەستێتە سەر پارتی دەسەڵاتدار بەڵکو ئۆپۆزسیۆن بەوپێیەی کە دیوی دوەمی دیموکراسیە، دەکرێت بلێین بونی ئۆپۆزسیۆنی کاریگەر لە بونی حکومەتێکی هەلبژێردراو گرنگترە بۆ سیستەمی دیموکراسی.

دروستبونی گۆڕان لە ساڵی ٢٠٠٩ وەکو ئۆپۆزسیۆن سەرەتایەکی گەشبین بوو بەنەریتکردنی ئەزمونی ئۆپۆزسیۆنبون لە ئەزمونی حوکمڕانی هەرێم. بەژداری گۆڕان بۆ یەکەم جار لە هەلبژاردنی ٢٠٠٩ی پەرلەمانی کوردستان ئەو رۆڵەی ئۆپۆزسیۆنبونی بینی بە کردار، سەختە بتوانرێت هەمان شت بوترێت لە بارەی گۆڕان لە هەلبژاردنەکانی تری پەرلەمانی کوردستان بەهۆی تێکەڵبونی رۆڵی وەکو ئۆپۆزسیۆن و بەشداری لە حکومەت کە لە ئەدەبیاتی سیاسی شتێکی نامۆیە هەردو رۆڵ لە هەمان کات ببینێت. لە هەلبژاردنی ٢٠١٣ سەرەرای کەمکردنی کورسیەک بە بەرورد لەگەل هەلبژاردنی ٢٠٠٩ رێژەی دەنگەکانی زیادی کرد، ئەویش بەهۆی کاریگەری رۆڵی گۆڕان وەکو ئۆپۆزسیۆن لە خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان. لە هەلبژاردنی y٢٠١٨ پەرلەمانی کوردستان گۆڕان توشی شکستێکی پەرلەمانی گەورە بو بەلای زۆرێک شتێکی چاوەڕواننەکراو بو، بەلام بە تێروانین لە ئەدای گۆڕان لە ماوەی رابردو ئەو شکستەی گۆڕان شتێکی تا رادیەک حەتمی بو، ئەم کورتە باسە هەول دەدات هەندیک لەو هۆکارانە بخاتە روو کە هۆکاری پاشەکشەی گۆڕان بوون. 

رۆلی ئیجابی ئۆپۆزسیۆنبون:
بەر لە باسی هۆکاری داکشان و لاوازبونی رۆڵی گۆڕان لە گۆرەپانی سیاسی دەکرێت ئاماژە بە دو خاڵی گرنگی  کاریگەری ئەزمونی ئۆپۆزسیۆنبونی گۆڕان لەسەر هەرێم بکەین. 
یەکەم رۆڵی لە گەشەکردنی هۆشیاری سیاسی: لە رێگای رەخنە گرتن لە ئەدای حکومەت، دەرخستنی کەموکوڕیەکان وچاودێری کردنی کارەکانی و دوایشی رۆڵ بینین لە گواستنەوەی هەمو ئەمانە بۆ فەزای گشتی و ئاشناکردنی بە هاوڵاتیان لە پێناو لاوازکردنی متمانە بە حکومەت و خستنەروی  خۆی وەکو بەدیلێکی سیاسی، هۆکاری گەشەکردنی هۆشیاری سیاسی جەماوەرە. زیادبونی هۆشیاری سیاسی لە دور مەودا یارمەتیدەرە بۆ دروستبونی کلتورێکی گشتی دیموکراسی کە ئەویش ژینگەیەکی گونجاوی پێویست دروست دەکات بۆ گەشەی دیموکراسی جێگیر. 

دوەم رۆڵی ئۆپۆزسۆن لە فشارخستنە سەرحکومەت بۆ چاوخشانەوەی بەردەم بە ئەدای خۆی، گۆڕان ماوەیەک ئەم رۆڵەی بینی، رەخنە و چاودێری لە ئەدای حکومەت فشاری سەرەکیە بۆی کە چاو بە ئەداو کارەکانی خۆی بخشێنێ بەو پێیەی کە هەست دەکات چاودێرێکی هەیە و پاڵنەرە بۆ چاکسازی ئەگەر لە ئاستی پێویستیش نەبێت لە مەودای نزیکدا. بەلام بەردەوامی بونی پرۆسەی لەسەرخۆی چاکسازی دەوەستێتە سەر بەردەوامی رۆڵی کاریگەری ئۆپۆزسیۆنێکی رکابەر. هەر لەم روەوە رۆڵی هەیە لە زیادکردنی شەفافیەت کە بنەمایەکی سەرەکیە لە کەمکردنەوەی گەندەڵی و باشتر کردنی ئەدای حکومەت. چونکە شەفافیەت باش و خراپەکانی حکومەت دەخاتە سەرمێز، کاتێک کەموکوڕیەکان دەچنە فەزای گشتی و قسەی لەسەر دەکرێت و هۆکار دەبێت بۆ بەرزبونەوەی دەنگی نارازی و ئەگەری گۆڕینی هەڵسوکەوتی دەنگدەر، هەمو ئەمانە فشاری سەرەکین بۆ حکومەت کە پرۆسەی چاوخشانەوەو خۆ راستکردنەوە دەست پێ بکات. 

جگە لەوەی لە روی تیۆریەوە ململانێ لە نێوان چەند هێزێکی رکابەر بۆشای زیاتر دروست دەکات بۆ جوڵەی ئازادیە سیاسیەکان.  ئەزمونی حکومەتی هەرێم بە هەمو کەموکوڕیەکانیەوە دۆخی ئازدیەگشتیەکان بەرەو باشبون چوە بە بەراورد لەگەل پێش دروستبونی گۆڕان سەرەرای بونی روداوو خروقات بۆ سەر ئازادیەکان. 

سروشتی دەنگدەری گۆڕان:
پێش ئەوەی بێینە سەر وەڵامی ئەو پرسیارەی بۆچی گۆڕان نەیتوانیوە ببێتە یان دروستر نەیتوانیوە بەردەوام بێت وەکو ئۆپۆزسیۆنێکی کاریگەر و نمونەیی کە پێویستە بۆ گەشەی دیموکراسی تەندروست؟ پێویستە ئاماژە بە سروشتی دەنگدەری گۆڕان یان بەشێکی گرنگی دەنگدەرانی گۆڕان بکەین کە پەیوەندیەکی راستەوخۆی بە هەلکشان و داکشانی رۆڵی گۆڕان هەبوە. تێگەیشتن لە بەشێکی دیاری دەنگدەری بزوتنەوەی گۆڕان وەڵامی پرسیاری سەرەوەمان بۆ ئاسانتر دەکات.

 بەشێکی زۆری دەنگدەری گۆڕان تا رادەیەکی زۆر جیاوازە لە دەنگدەری پارتی بە نمونە. پارتی وەکو حیزبێکی خاوەن شەرعیەتی شۆرشگێری و دیفاکتۆ زیاتر لە نیو سەدە لە خەبات وخاوەن جەماوەرێکی بنکە فراوان حوکمڕانی بەشێکی زۆری هەرێم دەکات هەر لە دوای راپەرینەوە؛ بەشێکی زۆر لە دەنگدەری پارتی تا رادەیەک دەنگدەری جێگیرن، واتا لە زۆربەی بارودۆخەکان متمانەیان بە پارتەکەی خۆیان هەیە. هیچ بڕیارو سیاسەتێک  نابێتە هۆی گۆڕانکاریەکی بەرچاو لە بڕیاری دەنگدەر بۆ ئەوەی دەنگ بە پارتێکی بەرامبەر بدات. ئەو جۆرە ئینتیماو دلسۆزیە بۆ پارتێکی سیاسی دەکرێت هۆکارەکەی  ئینتیمای ئایدیۆلۆگی، باکگراوندی خێزانی و مێژویەک لە ئینتیمابون یان بەرژەوەندی کەسی و کلایەنتەلیزم بێت. زۆرێک لە تاکەکان بەرژەوەندی و پێگەی کۆمەلایەتی و سیاسی و ئابوری خۆیان دەبیننەوە لە پارتێکی دیاری کراو هەر گۆڕانکاریەکی بنەڕەتی کە ببێتە هۆکاری لەدەستدانی حوکمڕانی ئەو پارتە لەگەل بەرژەوەندیەکانی یەک ناگرێتەوە، بۆیە متمانەیەکی تەواو دەداتە پارتەکەی؛  بە گۆڕینی ئەداو سیاسەتەکانی نابێتە هۆی گۆڕینی هەڵسوکەوتی ئەو دەنگدەرە لە کاتی هەلبژاردن. دیاردەی روانگەی بەرژەوەندی کەسی بۆ پارتەکان تەنها پەیوەست نیە بە پارتێکی دیاریکراو بەڵکو دیاردەیەکی باوە لە هەمو ئەزمونێکی دیموکراسی و نادیموکراسی. هەڵبەتە بەشێک لە دەنگدەری ئۆپۆزسیۆن کەم یان زۆر لەم جۆرە دەنگدەرانەی هەیە. 

بەلام ئەوەی جێگای سەرنجە گۆڕان وەکو پارتێکی ئۆپۆزسیۆن تا پێش دامەزراندنی کابینەی حکومەتی پێشو ( چونکە ناکرێت سەیری گۆڕان بکرێت وەکو ئۆپۆزسیۆن بە مانا تەقلیدیەکەی کاتێک بو بە بەشێک لە حکومەتی تەوافوق)، بەشێکی دیار لە دەنگەکانی گۆڕان دەنگدەری توڕەن لە دۆخی باو یان دەنگدەری ناجێگیرو جوڵاون، کە بە ئینگلیزیەکەی ناودەبرێت بە swing vote ئەو دەنگدەرانەن کە سەر بە هیچ جەمسەرێک یان پارتێکی دیاری کراو نین بە بەردەوامی, بەڵکو دەنگەکان جوڵە دەکەن لە نێوان جەمسەرەکان یان پارتەکان بە گوێرەی بۆچون و سۆزی دەنگدەر یان  باوەری  بە بەرنامەی پارتەکان لە هەر هەلبژاردنێک؛ هەلسەنگاندن و حوکمدان لەسەر ئەدای پێشویان لەوانە ببێتە پێوەر بۆ هەلبژاردنی داهاتو. 

دەنگی ناجێگیرو جوڵاو گرنگە بۆ بنیاتنانی دیموکراسیەکی تەندروست لەکوردستان، لە هەمان کات کاریگەری گرنگی هەبوە لەسە پوکانەوەی رۆڵی گۆڕان وەک پارتێکی ئۆپۆزسیۆن، ئەدای گۆڕان لە ماوەی رابردو تا رادەیەکەی زۆر پێوەر بوە لەسەر ئەو حوکمەی دەنگدەر دای بەسەری لەم هەلبژاردنە.  

کێشەیەکی تری دەنگە ناجێگیرو جوڵاوەکان ئەوەیە کە هەمویان یەک رەهەند و یەک رەنگ نین. دەنگدەرە ناجێگیرەکانی گۆڕان زۆر جۆر و ئاراستەی دژبەیەک و پاڵنەری جیاوازی لەخۆ گرتبو کە ئەستەمە بتوانێت هەمویان رازیبکات یان رونتر ئەستەمە هەمویان بتوانن لە ئەدای ئەو حیزبە رازی بن چی لە هەرێم، چی لە پەرلەمانی عێراق کە پەیوەندی راستەوخۆی بە دۆخی ناوەخۆی هەرێم هەیە. ئەم دەنگە ناجێگیرانە بە پاڵنەری جیاواز دەنگدەری گۆڕان بونە بۆ ماوەیەکی کاتی لەوانە بۆ نمونە دەنگی رادیکالەکان، تۆراوەکان و بێهیواکان لە دەسەڵات و خاوەن بەرژوەندیە تایبەتەکان و ئایدیالیستەکان لە خۆ دەگرێت. هەر یەک لەم گروپانە تێروانین و بۆچونیان لەسەر ئەدایەکی نمونەیی ئۆپۆزسیۆنبون تا رادەیەک جیاوازە، بۆیە کاتێک گۆڕان دەچێتە ناو پەرلەمان بەپراکتیک مومارەسەی ئۆپزسیۆنبون یان بون بە هاوبەش لەدەسەڵات دەکات جۆرێک لە بێ ئومێدی دروست دەکات لای بەشێک لەو گروپانە کە هاوئاواز نیە لەگەل ئەو خەون و هیوایەی کە هەلیانچنیوە لەسەر رۆڵی گۆڕان. 

هۆکارە سەرەکیەکانی پوکانەوەی رۆڵی گۆران:
لێرە دەکرێت باسی سێ خال بە کورتی بکرێت کە رەنگە هۆکاری سەرەکی پوکانەوەی رۆڵی گۆڕان بووبن لای دەنگدەر. 

یەکەم: شکست و خراپی ئەدای نوێنەرە دیارەکانی گۆڕان.
لەبەر ئەوەی گۆڕان حیزبێکی پەرلەمانیە بە شێویەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە دەنگدەر، هێزو توانای خۆی دەبینێتەوە لە هەلبژاردن ورێژەی دەنگەکانی، بە پێچەوانەی پارتی و یەکێتی کە لەپاڵ قەبارەیان لە هەلبژاردن دەسەڵاتێکی دیفاکتۆ و ئابوریەکی بەهێزو مێژویەکی شۆرشگێری درێژیان هەیە کە تێکەڵ بوە بە تۆڕێکی فراوان لە خەڵکی کوردستان.  

ئەدای نوێنەرەکانی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق و هەرێم رەنگدانەوەی سیاسەت و ئەدای خودی گۆڕانە وەکو حیزب. نوینەرانی گۆڕان بە شێوەیەکی بەرچاو شکستیان هێنا لە خستنەروی گۆڕانێکی نمونەی کە رەنگدانەوەی ویستی دەنگدەرانی بێت، لە زۆر حالەتدا وێنەیەکی دیکەی گۆڕانیان نواند لە بەرامبەر دەنگدەرانی. دیارترین نمونە پەرلەمانی عێراقە، ئەدای نوینەرەکانی گۆڕان پێچەوانەی ئەو رۆڵە بو کە بەشێکی زۆر لە دەنگدەر چاوەڕوانیان دەکرد. 

نوێنەرانی کورد لە بەغدا بە شێویەکی گشتی دوو ئەرکی سەرەکیان هەیە لە روانگەی خەڵکی کوردستان، یەکەم نوینەرایەتی کردن و بەرگری کردن لەکیانی سیاسی هەرێم بە هەمو ئیمتیازات و دەسەڵات و سەلاحیەتەکانی وەکو کیانێکی فیدرالی و هەوڵی پاراستن‌و گەرەنتی کردنی ئەم کیانە نیمچە سەربەخۆیە بدرێت (بەبێ تێکەڵکردنی کیانی فیدرالی لەگەل ئەوەی کێ حوکمی دەکات) لە بەرامبەر شەپۆلێکی گەورەی عێراقێکی عەرەبی شیعەو سونە کە بەردەوام هەوڵی بچوککردنەوەی دەستکەوتەکانی هەرێم دەدات لە روی یاسای وئابوری و سیاسی و سەربازیش، بمانەوێت یان نەمانەوێت هەرێم لە ژێر هەرەشەیەکی بەردەوامی دەسەڵاتی مەرکەزە، عێراقێک کە میلیشیای مەزهەبی تیادا باڵادەستەو لەروی سەربازی و سیاسی  ئەو میلیشیایانە بە شەرعی کراوە لە پەرلەمانی عێراق و بە پالپشتی دراوسێ بەهێزەکانی عێراق کە مەترسی وجودی هەیە لەسەر هەرێم، بۆیە ئەمە دەبێت ئەولەویەتی ئەرک و کاری نوێنەران بوایە. 

دوەم نوێنەرایەتی کردنی هاوڵاتیانی هەرێم وەکو تاک، بە کورتی ئەرکی یەکەم بریتیە لە نوینەرایەتی کردنی شوناسی دەستەجەمعی و سیاسی گەلی کورد کە بەرجەستەیە لە کیانێکی فیدرالی، دوەم نوینەرایەتی کردنی هاوڵاتیانی هەرێم، چونکە تاکی کورد خاوەنی دو شوناسە، شوناسی کوردبون وەکو کەمینە، شوناسی هاوڵاتیبون (وەکو تاک) کە خاوەنی کۆمەلێک مافی سیاسی و ئابوری وکۆمەلایەتیە بەدەر لە شوناسە نەتەوەیەکەی.

راستیەک هەیە کە ناکرێت نکۆڵی لێبکرێت بابەت و شوناسی ناسیۆنالیزمی کوردی بە توندی ئامادەی هەیە لە نێو دانیشتوانی هەرێم بە جیاوازی ئینتیمای سیاسیان هەر لە دامەزرادنی عێراقەوە تاوەکو ئەمرۆ کە لە قۆناغێکی پێشکەوتودایە، ناسیۆنالیزم بەم مانایەی کە ئێمە کێین و ئەوانی بەرامبەرمان کێن، ئەو شوناسەی کە خود وەکو نەتەوە جیا دەکاتەوە لە بەرامبەر، لێرە مەبەست فاشیزم یان ناسیۆنالیزمی رادیکال نیە کە زۆر بە هەلە لای هەندێ نوسەر ئەم دو چەمە تێکەڵ دەکرێت بە شێویەکی نا ئەکادیمیانە، ئەو شوناسە ناسیۆنالیزمە بونی هەیە لەبیرکردنەوەی ئاگایانەو نائاگایانەی هاوڵاتیانی کوردی هەرێم، بەنمونە زۆربەی هاوڵاتی کورد  نایەوێت راستەوخۆ حوکمڕانی بکرێت لە لایەن بەغداوە، دەخوازێت سنورێکی سیاسی و جوگرافی ئیتنی لەناو خودی عێراق هەبێت بە لایەنی کەم کە بتوانێت کاراکتەرە کلتوری و نەتەوەی و سیاسی خۆی بپارێزێ  ئەگەر لە چوارچێوەی عێراقێکی یەکگرتوش بێت، ئەمە خواستی زۆربەی ناسیۆنالیستە کەمینەکانە کە لە دەوڵەتێک دەژین گروپێکی ئیتنی تر زۆرینەیە. لە دۆخێکدا کە وڵات بە شەڕو ململانێ نێوان گروپەکان تێپەڕدەبێت و بێ متمانەیی و دلەڕاوکێ لە نیاز و هەڵسوکەوتی گروپی بەرامبەر زاڵە، چونە پاڵ گروپی بەرامبەر بە شێویەکی ناتەندروست لە دژایەتی کردنی پارتێکی سیاسی هەمان نەتەوە متمانەی سیاسی ئەم حیزبە یان ئەو نوێنەرە کەمدەکاتەوە لای دەنگدەران. 

هەڵبەت ئەمە بەمانای نکۆڵی کردن لە هاوکاری و کاری هاوبەش نایەت لە گەل گروپ و کوتلەکانی تر لە چوارچێوەیەکی تەندروست و رێکخراو. ئەم راستیە دەبێت هەمو نوێنەرەکانی کورد لە بەغدا هەستی پێ بکەن لەسەر ئەم بنەمایە بە شێویەکی هەستیارانە هەڵسوکەوت بکەن چونکە بابەتی شوناسی نەتەوەی و ئیتنی بابەتێکی هەستیارە لەلایەن خەڵکی کوردستان بە تایبەتی لە دۆخێکی ئاوا نائارام و پر لە شەڕ و ململانێ و کەمی متمانە لە نیوان نەتەوەو مەزهەبەکان لە عێراق. 

ئەگەر سەیری ئەدای نوینەرەکانی گۆڕان بکەی لە ماوەی چوار ساڵی رابردو، بە تایبەتی خودی سەرۆکی فراکسیۆن کە جێبەجێکاری بەرنامەی گۆڕانە لە ئەرزی واقیع،  دورو نزیک لە قەرەی ئەم ئەرکانەی نەداوە. شەری پارتی کردن لە بەغدا ئەوەندە نوێنەرە دیارەکانی گۆڕانی سەرقال کردبو بەجۆرێکی زۆر رون وئاشکرا لە بەرەی شیعەکان نزیک ببونەوە، گوتاری گۆڕان لە بەغدا جیاوازی نەبو لە گوتاری عەرەبێکی شیعەو سونەی عێراقی بەرامبەر هەرێم، گوتارێک بو بە ناراستەوخۆ بانگەشەی ''عێراق پێش هەمو شتێک'' دەکرد،  ئەمە دو زیانی دیاری بە رۆڵی نوێنەرەکان گەیاند، یەکەم خزمەتێکی راسەوخۆی نوێنەرانی گۆڕان بو بەشەڕی مەرکەز لە دژی هەرێم کە بەردەوام هەوڵی ئیحتیواکردنی کیانی سیاسی هەرێمی دەدات بە هەر نرخێک بێت و لە هەر رویەکەوە بێت، دوەم ببوە هۆی ئەوەی نوێنەرەکانی گۆڕان ئەرکە سەرەکیەکەی خۆیان کەمتر لە بیر بێت. 

بتەوێت یان نەتەوێت مەسەلەی شەری شوناس و ناسیۆنالیزم لە عێراق بە راستەوخۆو ناراستەخۆ لە ژێر ناوی جیاجیا دەکرێت، کۆمەلگای کوردی لە روانگەی کەمینەیەکی ئیتنی روداوەکان وەکو هەرەشەی وجودی دەبینێت کە تاڵی و سوێری لە زاکیرەی نەوەکانی ئێستا هێشتا زیندوە لە بەرامبەر ئەوانەی حوکمی عێراق دەکەن،  بەهۆی ئەوەی گوتارو ئەدای نوینەرانی گۆڕان لە بەغدا کە رەخنەگرتن و هێڕشکردنە سەر حکومەتی هەرێم بو هەروەها زیاتر گوتارێکی عێراقی بو بە پلە یەک،  ناکرێت نکۆڵی لێبکرێت کە کاریگەری هەبو لەسەر کەمبونەوەی متمانەی هاوڵاتیانی هەرێم بە رۆڵی نوێنەرایەتی گۆڕان، لێرە نامەوێت باسی روداوە کەسیەکان بکەم بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی بابەتیانە بمێنینەوە. 

لە ئاستی ناوەخۆش، بە دور لە گشتگیرکردن، ئەدای بەشێك لە نوێنەرەکانی گۆڕان لە هەرێم زۆر جیاوازتر نەبو لە ئەدای ئەو نوێنەرانە لە بەغدا بە تایبەتی لەناو کابینەی حکومەت. هەمو ئەمانە کەموکوڕی لە تواناو ئەدای گۆڕان نیشان دەدات لە دیاریکردنی کەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو، کە کێشەیەکی سەرەکی سیاسەتکردنە لە هەرێمی کوردستان. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەم حاڵەتە بە رێژەیەکی دیار دوبارەبۆتەوە لە ئەزمونی رابردوی گۆڕان هەم لە سەر ئاستی عێراق و هەم لە سەر ئاستی هەرێم. تەنانەت لە سەر ئاستی حیزبیش ئەو کێشەیە یەکێ لە تەحەداکانی بەردەم گۆڕان بوە. لەبەرئەوەی وەکو ئاماژەمان پێدا گۆڕان پارتێکی پەرلەمانیە، ئامانج و مەبەستی دەنگدەری جوڵاو  هەلبژاردنی نوێنەرێکی دروستە، هەر کاتێک پارتێک شکست بهێنێ بە شێویەکی دوبارە لە دیاریکردنی نوینەرێکی نمونەی شیاو، ئەوا زەحمەتە بتوانێت گەرەنتی متمانەی دەنگدەری جوڵاو  بکات لە هەلبژاردندا.

دوەم: لاوازی یەکریزی نوخبەو ئەدای سەرکردایەتی:
خالێکی تر کە هۆکارە بۆ داکشانی گۆڕان ملمڵانێی ناوەخۆ و ئەدای سەرکردایەتیە: یەکێ لە رەگەزە گرنگەکانی پارتی سەرکەوتو یەکریزی نوخبەی سیاسی و توانایانە لە سەرکردایەتیکردنی ئەندامەکانی وکەمکردنەوەو ئیحتیواکردنی  پەرتەوازەیی لەجومگە سەرەکیەکانی کاری حیزب. ململانێ لە ناو خودی رێکخراوەیەکی سیاسی تواناکان لاوازدەکات و گوڕو وزەی ئەم رێکخراوە بە فیرۆ دەدات لە بەدەستهێنانی ئامانجی رێکخراوەکە بەهۆی سەرقاڵ بون بە ناکۆکیە ناوەخۆیەکان. 

دەتوانین بلێین گۆڕان  لە زۆر ئاستەوە کێشەی هەم سەرکردایەتی کردن و هەم یەکریزی نوخبەی هەبوە بە تایبەتی دوای کۆچی نەوشێروان مستەفا، لەوانە:

-  بۆشای نێوان نوخبە پلە یەکەکانی گۆڕان و جەماوەرەکەی، زۆرێک لە کادیرو ئەندامە دیارەکانی گۆڕان لە ئەدای سیاسی بەرپرسە یەکەمەکانی گۆڕان رازی نین، بۆشایەکی زۆر هەست پێ دەکرێت لە نێوان بنکەی گۆڕان و لوتکەکەی ئەم بۆشایە تا ئێستاش لە گەورەبوندایە.

-  جیابونەوە وازهێنانی ژمارەیەکی دیار لە نوێنەرو بەرپرسەکانی گۆڕان لە حکومەت و حیزب و پەرلەمان، زۆرترین زیانی بە گۆڕان گەیاندوە لە روی متمانەی خەڵک و دەنگدەرەوە، لە جیاتی پێداچونەوەو دیراسەیەکی وردی ئەم دیاردەیە، وەلامی گۆڕان بۆ قەبارەی ئەم هەمو جیابونەوە تەنها تۆمەتبارکردنیان بوە بەوەی کە یان لەسەرەتا دروستکراوی پارتەکانی تربونەو یانیش بە بەرژەوەندخواز تۆمەتبار کراون و زمانی نەفی بەکارهێنراوە، لە باشترین حالەت گریمان ئەو تۆمەتانە هەموی راستن بەلام لە کۆتای متمانە بە گۆڕان وەکو رێکخراوەیەکی سیاسی وپارتێکی پەرلەمانی لاواز دەکات چونکە ئەمە ئاماژەیە لە شکستی گۆڕان لە هەلبژاردن و دیاریکردنی نوینەری شیاو، کۆمەلێک پرسیار دەخاتە بەردەم دەنگدەرو هاوڵاتیان کە ناتوانێت متمانە بە گۆڕان بکات بۆئەوەی کەسی شیاویان بۆ دیاری بکات وببێت بە نوینەریان. 

- جیاوازی ئەجنداو فەوزایی گوتاری گۆڕان. پەرتەوازەی نوخبەی گۆڕان بە ئاشکرا هەستی پێدەکرێت بە تایبەتی ئەگەر سەیری گوتاری نوێنەرەکانی گۆڕان بکەی فەوزایەکی بەرچاو لە گۆڕان دەبینرێ، بۆ نمونە لە کاتی ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان، نوێنەرە دیارەکانی گۆڕان لە بەغدا دژایەتیەکی روت و ئاشکرای ریفراندۆم و هەر هەولێکی سەربەخۆی دەکرد و گوتارێکی عێراقی یەکگرتو پێش هەمو شتێک بە ئاشکرا گوزارشتی لێدەکرا، ئەم نوینەرانەی گۆڕان میوانی بەردەوامی کوتلەو تەلەفزیۆن و میدیا دیارەکانی سەر بە هێزەکانی شیعەبون. 

لەلایەکی تر نوخبە دیارەکانی گۆڕان لە هەرێم بە ناراستەوخۆ و راستەوخۆ پشتگیری لە ریفراندۆمی سەربەخۆی هەرێمیان دەکرد، ئەمە گوزارشتە لە فەوزا لە یەکێتی گوتار و روئیای گۆڕان، دوایش لەدەستدانی متمانەی توێژێکی دیاری خوێنەرو هاوڵاتیانی هەرێم. تاکە پارتێکی سیاسی کە خاوەنی گوتارێکی یەکگرتو و روئیایەکی دیار بێت پارتی دیموکراتە، بەدەر لە بابەتی ئەداو رۆڵی پارتی لە سەر بابەتی بە دیمکوراتیزەبون و  حوکمڕانی لە هەرێم. زۆرێک پێشبینیەکانی خۆیان هەلدەچنی لە سەر ئەوەی کە ریفراندۆم ودەرکەوتەکانی کە بێگومان لە ئەستۆی پارتیە ببێتە هۆی کەمبونەوەی قەبارەو رۆڵی پارتی لە هەرێم و عێراق لە بەرامبەردا زیادبونی قەبارەی ئەوانی تر. 

یەکێ لە نهێنیەکانی مانەوەی پارتی بە بەهێزی توانای پارتیە لە گەیاندنی سەرکردایەتی کردن  delivering leadershipو یەکێتی گوتاری سەرکردایەتی و نوێنەرەکانی لە هەرێم  و بەغدا،  روئیایەکی رون و نەبونی ملمڵانێی روخێنەرو فەوزا لە ئاستە جیاوازەکانی حیزب، ئەمە جۆرێک لە متمانە دروست دەکات تەنانەت لە لایەن رکابەرەکانی پارتیش لە توانای ئەم حیزبە لە نوێنەرایەتی کردنی هەرێم، ئەو خویندنەوەیە دروست نەبو کە لێکەوتەکانی ریفراندۆم و تاوانبارکردنی پارتی بە کارەساتی ئۆکتۆبەر دەبیتە هۆی گەشانەوەی ئەستێرەی ئەوانی تر لە بەر هۆکارێکی زۆر سادە ئەگەر هەمو ئەو روداوانەی رویدا خەتای پارتی بێت هێشتا ئەوانی تر جێگای متمانەی خەڵک نین بە گوێرەی پێویست کە ببن بە ئەلتەرناتیڤی پارتی لە سەرکردایەتی کردنی هەرێم لە ناوەخۆ و لە پەیوەندی لەگەل بەغدا لەناو ژینگەیەکی ئاوا پر لە تەحداو هەرەشەی وجودی لەسەر هەرێم، لەبەر ئەو هۆکارانەی کە پێشوتر باسمان کردن. 

سێیەم تەوریسی سیاسی: بابەتی تەوریسی سیاسیە لە ناو گۆڕان کە پەیوەندی بە هەمو ئاستەکانی ململانێی ناو گۆڕان هەیە هەم لەسەر ئاستی سەرکردایەتی هەم لەسەر ئاستی پەیوەندی نێوان بنکەی گۆڕان(ئەندامەکان) بە لوتکە. هەرچەندە تەوریسی سیاسی لە قۆناغێکی زۆر سەرەتایدایە بەلام تەحەدایەکی ئالۆزی بونیاتیە بۆ گۆڕان کە لەوانیە بە شێویەکی خێراتر لەوەی پێشبینی دەکرێت گەڵالە ببێت. 

هۆکاری دروسبونی گۆڕان شکاندنی  پەیوەندی تەوریسی سیاسی و گەندەڵی بو لە حوکمڕانی هەرێم بەلام لەوانەیە لە ئایندە ئەم شەڕە بگوازرێتەوە بۆ ناو خودی رێکخراوی گۆڕان. سترەکچەری گۆڕان لەنێوان بونی بە ئۆپۆزسیۆنێکی مۆدێرن و ئەو ژینگەیەی کە لێی دروست بوەو کاری تێدا دەکات لە ململانێیەکی دژیەکدایە.  دەستگرتن بە سەر سەرچاوەکانی دارای واتا ئەگەری دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی هێز یان ناوەندی بڕیاردان. 

ئەم بابەتە پەیوەندیەکی بەهێزی هەیە لە تەوریسی سیاسی لە هەرێم بە حوکمی بونیاتی کۆمەلایەتی کۆمەلگای کوردی. بە مانایەکی تر هێزی دارای ئەگەری زۆرە ببێتە هۆی بەدەستهێنانی هێزی سیاسی کە ئەمەش لە هەرێم زۆر جار کارلێک دەکات لەگەل بابەتی نیپۆتیزم و تەوریسی سیاسی. ئەم دیاردەیە بە شێویەکی دزە خەریکی گەڵالەبونە لەناو گۆڕان. 

بەشێک لە موڵک و دارای گۆڕان بوەتە موڵکی کوڕەکانی نەوشێروان ئەمە بە هەمان رێچکە دا دەڕوات کە یەکێتی پێیدا تێپەڕی، بۆ نمونە رۆڵی کوڕەکانی مام جەلال و خێزانی  لەسەر شانۆی بڕیاری سیاسی دوای ئازادی عێراق وردەوردە زیادبو دوای ئەوەی  دارای و نفوزیان زیادی کرد تا بون بە کوتلەی باڵا دەست، دور نیە کوڕەکانی نەوشیروانیش بە حوکمی نفوزی دارای و ئەو پێگەیەی هەیانە وەکو کوڕی رێکخەری یەکەمی گۆڕان لەئایندە هەمان ئەزمونی یەکێتی دوبارە بکەنەوە، یەکێتی پێویستی بە نزیکەی سی ساڵ بو بۆ پەرینەوە لە قۆناغی دژایەتی کردنی بیرۆکەی تەورسیسی سیاسی بەرەو  پراکتیزەکردنی تەوریسی سیاسی، بەلام گۆڕان لەوانیە پێویستی بەم هەمو ماوە نەبێت. 

سەرەرای ئەمە، ئەوەی جێگای سەرنجە یەکێتی و گۆڕان ناتوانن تەوزیفی مەرکەزیەت و تەوریسی سیاسی بکەن وەکو پارتی، بۆ پارتی مەرکەزیەت بوەتە خالی بەهێزی ئەو حیزبە و روئیایەکی رونی بۆ حیزب و بۆ کوردستان و دانیشتوانی هەرێم هەیە، بەلام بیرۆکەی مەرکەزیەت و تەوریسی سیاسی بۆ یەکێتی و گۆڕان هۆکاری لاوازبون و ململانێی ناوەخۆیە، چونکە ئەو ژینگەی گۆڕان و یەکێتی لێی دروستبوە زیاتر لە جەمسەرێکی هێز هەیە کە ناتوانێت پراکتیزەی بیرۆکەی تەوریسی سیاسی بکات بە سەرکەوتوی. 

ئەوەی جێگای ئاماژەیە لەکۆتای ئەوەیە گۆڕان وەکو پارتێکی پەرلەمانی و کەمی دەنگدەری جێگیر ناتوانێت پارێزگاری لە قەبارەو ژمارەی خۆی بکات لە سەر ئاستی جەماوەر لەگەل بونی ئەم کێشانەی سەرەوە، بنیاتنانەوەی متمانە لای دەنگدەر رەنگە رێگەیەکی کورت و ئاسان نەبێت، بۆ ئەوەی بتوانێت جارێکیتر بگەرێتەوە ساحەی سیاسی بە هەمان نفوزو قەبارەی پێشوتر، پێویستی بە پێداچونەوەیەکی بنەڕەتی و گشتگیر هەیە بە ستراکچەر و ئەداو میکانیزمەکانی کارکردنی، کە پێموانییە گۆڕان بتوانێت بەرگەی تێچونی ئەم پرۆسەیە بگرێت بە ئاسانی، باجی دروسبونەوەی متمانەی دەنگدەر بە گۆڕان باجێکە گۆڕان ئامادەی تێدا نیە بیدات.  

*دکتۆرا لەزانستە سیاسیەکان