زۆربەی شەڕ و ئاڵۆزیەکانی ناوچەکە لەبەریەک کەوتنی بەرژەوەندیە ئابووریەکانەوەیە نەوەکو ، پێکدادانی شارستانیەت و رۆشنبیری و ئاینەکان .
زۆربەی شەڕو پێکدادانە خوێناوییەکانی دوو دەیەی سەرەتای سەدەی بیست و یەک لەپشت رەهەندی وزە و بەتایبەتی وزەی " غاز" ەوەیە ، چونکە وزەی غاز لەم سەدەیەدا وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی وزەیەکی پاک و تاڕادەیەک هەرزان لە نەوت دەرکەوت.
ئەوانەی شەڕی گەرمی ناوچەکە و ڕۆژ هەڵات و ئاسیای ناوەڕاست وەک دەرئەنجامێکی سەرەکی پێکدادانی شارستانییەتەکان و ململانێی ئاینی و ئایدیۆلۆژیەکان دادەنێن و دەبینن ، لەڕاستیدا ئەمە بیروڕایەکی ئاراستەکراو و کاری راگەیاندنەکانی دەسەڵاتە ستەمکارەکانە بۆ پەردە پۆش کردنی ناوەڕۆکی راستەقینەی هۆکار شەڕو وێرانکاری و قوربانیە زۆرەکانی و لێکەوتە خراپەکانی و رۆپۆش کردنیەتی لەبەرگی ( شەڕی قەومی و ئاینی " عەرەب – اسرائیل " یا بەریەککەوتنی رۆشنبیری و ئاین و مەزهەبە جیاوازەکانە ) وەک ئەوەی کە زۆرێک لە بازرگانە سیاسی و پیاوانی ئاینی و خاوەن کۆمپانیا گەورەکانی پیشەسازی جەنگ باسی لێوە دەکەن .
هۆکاری سەرەکی ململانێ و شەڕوپێکادانەکانی ئەم " ٢٠ " ساڵەی رابردوو هەر لەشەڕی داگیرکردنی ئەفغا نستان و رووخانی رژێمی بەعس و شۆڕش و ڕاپەڕینەکانی گەلانی عەرەبی لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٠ و سەرەتای ساڵی ٢٠١١ کە دواتر بە " بەهاری عەرەبی " ناوزەند کران ،هەرتەنها ناکۆکی و دووبەرەکی ناوچەیەیی نەبوون بەڵکو خواست و بەرژەوەندی دەوڵەتە گەورەکانە بۆ سەرلەنوێ رێکخستنەوەی جیهان و دابەشکردنەوەی سەرچاوەکانی وزە .!
*- وڵاتانی ئەوروپی وەک بەکاربەرێکی سەرەکی وزەی غاز ڕوسی هەوڵیان داوە کە لەژێر هەژموونی سیاسەتی ئابوری روسیا دەربچن ، بۆیە بەردەوام بون لەگەڕان بەدوای سەرچاوەی تری وزەی غازدا بەتایبەتی لە ئەمەریکا و لە وڵاتانی باکوری ئەفریقیا وئاسیای ناوەڕاست وغازی وڵاتی قەتەر.
*- لە ململانێ ی بۆڕیەکانی گواستنەوەی وزەی غازەوە بۆ ، ئاڵۆزی و هەڵگیرسانی شەڕ لەناوچەکەدا .
ململانێ و کێبڕکێی بۆڕیەکانی غاز:
بۆئەوەی بەرچاوی خوێنەر ڕوونتر بێت پێویستە هەندێ زانیاری لەسەر پرۆژە و بۆڕیەکانی هەناردەی غازی سروشتی ئاسیای ناوەڕاست و کەنداو و حەوزی دەریای سپی ناوەڕاست هەبێت ووردتر و قوڵتر لەکاریگەری و لێکەوتەکانی ئەو کێبڕکێ و ململانێ ئاڵۆزوبەیەکداچوەدا تێ بگات ئەوانیش؛
١- بۆری غازی ئێران – سوریا ؛
لە دوای رووخانی دەسەڵاتی بەعس لە ٢٠٠٣ و دەرکەوتنی هەژموونی ئێران لە سەر عێراق و فراوانبوونی کەوانەی شیعی بەرەو لوبنان و سوریا ... ئێران وەک سێیەمین وڵاتی یەدەگی وزەی غاز لە جیهاندا ، هەوڵی دا غاز لەڕێگەی خاکی عێراقەوە بەرەو سوریا هەناردە بکات و لەوێوە رەوانەی ئەوروپا بکرێت ، ئەم پرۆسەیە ڕوبەڕوی کۆسپی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بوەوەو سەرکەوتوو نەبوو !
٢- بۆڕی غازی قەتەر – تورکیا ؛
لەساڵی ٢٠٠٩ پڕۆژەی گواستنەوەی غازی قەتەر بەخاکی سعودیە بەرەو سوریا بۆ بەندەری جیهانی تورکی و لەوێشەوە بنێردرێت بۆ ئەوروپا لەلایەن قەتەر وسعودیە و تورکیاوە پێشنیار کرا بۆ سوریا ، بەڵام سوریا ڕازی نەبوو چونکە ئەوە دەبوو بەهۆکارێک لە دژایەتی بەرژەوەندیە ئابوری و سیاسیەکانی روسیای هاوپەیمانی ستراتیژی سوریا ، هەوڵێکی زۆر درا کە سوریا قەناعەت بکا بەم پێشنیارە بەڵام بەهۆی فشارەکانی روسیاو ئێرانەوە سەرکەوتوو نەبوون ، بۆیە قەتەر و سعودیە پەنایان بردە بەر هەڵبژاردنی بژاردەی سەربازی بۆ رووخاندنی رژێمەکەی بەشار ئەسەد لەسوریا ، بۆیە ئەو دەرئەنجامەی کەئێستا لە سوریا هەیە یەکێک لەهۆکارە گەورەکانی ئەوەبوو کە ڕێگەی نەدا غازی قەتەر بەناو خاکی سوریا هەناردەی ئەوروپا بکرێت .
٣- غازی دەریای سپی ناوەڕاست ؛
دەرکەوتن و دۆزینەوەی چەندین کێڵگەی وزەی غاز لە ڕوژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست بەپێی ئەو روپێویەی کە دەزگای رووپێوی ئەمەریکی لە ساڵی ٢٠١٠ ئەنجامی داوە دەرکەوتوە کە نزیکەی بڕی ١٢٢ تریلیۆن مەتر سێجا غازو ١٠٧ ملیار بەرمیل نەوت بەتایبەتی لە سنورە ئاویەکانی میسر و اسرائیل و سوریا و لوبنان وقوبرسی یۆنان دا هەیە .
ئەم دەرئەنجامە پێگەی جیۆپۆلەتیکی دەریای سپی ناوەڕاستی لە گرنگی وەک ڕێڕەوێکی گواستنەوەی ئاوی نێوان کێشوەری دەریا گرنگەکان گواستەوە بۆ پێگەیەکی جیوستراتیژی گرنگ لە هاوکێشەی سیاسی و ململانێ ئابوریەکان چ لەسەر ئاستی دەوڵەتان و هێزە دیارەکانی ناوچەکە و چ لەسەر ئاستی دەوڵەتانی دنیا.
٤- پرۆژەی گواستنەوەی غازی میسرو بەتایبەتی اسرائیلی بۆ یۆنان و دابەشکردن و ناردنی بۆ ئەوروپا ؛
تائێستا ٨ هەشت کێڵگەی غاز لە قوڵایی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست دۆزراوەتەوە گرنگترین و ئەوەی بەرهەمی هەیە لە ئێستادا کێڵگەی غازی لیڤیاتان و تماری اسرائیلی و ڤهری میصر و افرودیتی قبرسی یۆنانیە ، ئەوانی تر هێشتا نەگەیشتونەتە دۆخی بەرهەم هێنان و هەندێکیشیان کێشە و ناکۆکی لەسەرە بەتایبەتی کێڵگەکانی مارین لەسنوری غەزە و ئەوانی تر لەسنوری ئاوی سوریاو لوبنان دان .
پێشنیار کراوە کە بۆڕیەکی گواستنەوەی غاز لە کێڵگەکانی میسر و اسرائیل و قوبرسی یۆنانی بگەیەنرێتە تورکیا و لەوێوە هەناردەی ئەوروپا بکرێت ، بەڵام دواتر وا پێشنیار کرا کە لەبری ئەوەی غازەوە بنێردرێت بۆ تورکیا هاوردەی یۆنان بکرێت و لە یۆنانەوە دابەش بکریت بۆ ئەوروپا کەئەوەش خاڵێکی تری تازەیە لە ململانێ و ناکۆکیی نێوان تورکیا و اسرائیل .
٥- بۆری غازی تورک ستریم لەبری بۆری غازی نورد ستریم ی ڕوسی؛
دوای هێڕشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا و وەستانی گواستنەوەی وزەی ڕوسی لەڕێگەی ئۆکرانیاوتەقاندنەوەی بۆری گازی نورد ستریم ١ لە ئەیلولی ٢٠٢٢ کە شادەماری دابینکردنی غازی سروشتی بوو بۆ وڵاتانی ئەوروپاو ئەڵمانیا بەتایبەتی ، روسیا لە بری ئەو دوو هێڵە پەککەوتوانە لە ڕێگەی بۆڕی تورک ستریم و لەدەریای ڕەشەوە بڕێک غازی خۆی ناردەی تورکیا دەکات و لە وێشەوە بەرەو وڵاتانی ئەوروپا دەنێردرێت .
٦- پرۆژەی هێڵی گواستنەوەی غازی تورکمانستان بەناو قوڵایی ئاوی بەحری قەزوێن و گەیاندنی بە وڵاتی ئازربایجان و بە دوو بۆڕی تاناب و ئەرزەرۆم بەشێکی بەبەندەری جیهانی تورکیاوە بەستراوەتەوە و دابەش دەکرێت بەسەر وڵاتانی ئەوروپا .
تورکیا سەرەڕای ئەوەی خاوەنی دوو تەنگەژە ی ئاوی زۆرگرنگی وەک بسفۆڕ و دەردەنێڵە کە ئاوی دەریای ڕەش دەبەستێتەوە بە ئاوی حەوزی دەریای سپی ناوەڕاست و ڕێڕەوێکی ئاوی بازرگانی و ئابوری زۆر گرنگە ، لەگەڵ ئەوەشدا لە دۆخی ئێستادا وەک مەڵبەندێکی چالاکی گواستنەوە و دابەشکردنی وزەیە لەجیهاندا بەتایبەتی وزەی غازی سروشتی کە ئەم پێگە جیوپۆلەتیکەی تورکیا ئەوەندەی تر پێگەی دەوڵەتی تورکیای لە کۆڕی نێودەوڵەتی و هاوکێشەی سیاسی و ململانێ نێوەدەوڵەتی و ناوچەییەکان بەرزترو پڕبایەخ تر کردوە .
٧- پرۆژەی هێڵی گواستنەوە وکاڵاو وزەی کەنداو و سعودیە لە ڕێگەی هێڵی ئاسنین و وشکایی و بۆڕی بە خاکی ئەردەندا بۆ بەندەرەکانی ئایلاتی اسرائیلی لەسەر دەریای سوور و شاری عەسقەلانی اسرائیلی سەر دەریای سپی ناوەڕاست .
ئەم پرۆژەیە لەدوای هەردوو ڕێکەوتنی سیانی نێوان ( ئیمارات و بەحرین واسرائیل ) و رێککەوتنی چوار نێوان ( اسرائیل ،هند ،ئیمارات و ئەمەریکا ) گرنگی دەردەکەوێ و کارگەری نەرێنی لەسەر هەردوو پرۆژەی فاوی گەورەی عێراق و کەناڵی سوێسی میسری دادەنێ هەم لەسەر ئاستی تێچووی گواستنەوە و هەم لەسەر ئاستی کەم کردنەوەی کاتەوە .
*- بەرژەوەندی جیاجیای دەوڵەتان هەمیشە پێویستی بە رێکخستن و لێکتێگەیشتن هەیە ، بۆیە کاری دیپلۆماسی و شانۆی سیاسی نێودەوڵەتی ئەو بوارە گرنگە پێک دەهێنن کە کایە جۆراوجۆرەکان و بکەرەکان تێدا گفتوگۆ و بیروڕاکان ئاڵوگۆڕ دەکەن .
ئاسیاورۆژهەڵاتی ناوەڕاست وحەوزی دەریای سپی ناوەڕاست ، پڕ کێشمەکێش ترین ناوچەی ململانێی هەرێمی و نێودەوڵەتین چونکە خاوەنی گەورەترین کێڵگە و بەرهەمهێنانی وزەن لە جیهاندا بەتایبەتی وزەی غازکە ( روسیا و ئێران و تورکمانستان و قەتەر ) لە ریزبەندی (١-٤ ) یەک تا چوارەمین وڵاتی گەورەی یەدەگی غازن لە جیهاندا ٠
ئێران و تورکیا وەک دوو دەوڵەتی بەهێزی ناوچەیی ، شانبەشانی بەرژەوەندی وڵاتە زلهێزەکانی جیهان بەتایبەتی ئەمەریکا و چین و روسیا ، کۆی بازنە گشتیەکەی ئەو ململانێ و کێ بڕکێ و ناکۆکیە پێک دەهێنن کە تەواوی ناوچەکەی خستۆتە دۆخێکی ئاڵۆز و شەڕانگێزی و پێکدانی قوڕسی بەرژەوەندیەکان و تێکچژانێکی بەیەکدا چووی خەستەوە ، بەجۆرێک کە لێک جیاکردنەوە و پەی بردن بە ڕەگ و ڕیشەی ئەو ململانێ و کێبڕکێە ئاسان و سادە نەبێت و دۆزینەوەی سەرەتاوە کانی تاڕادەیەکیش گران بێت ، بۆیە ئەمە وای کردوە مرۆڤی ئاسایی هاوکێشە گشتیەکەی لاروون نەبێت و زۆر جار خەڵک لە لێکدانەوە و شیکردنەوە و خوێندنەوەیدا ڕووی دەرەوەی ململانێ و شەڕو ئاڵۆزیەکان ببینێ و نەتوانێ ووردتر رۆچێتە نێو کرۆکی ململانێ و هۆکارە بنەڕەتیەکانی سەرهەڵدانی کێشەو دووبەرەکی و ناکۆکیەکان ، هەر ئەمەشە کە هەر لایەن و دەوڵەت و گروپێک لە گۆشەنیگای بەرژەوەندیەکانی خۆیانەوە شڕۆڤە و لێکدانەوەی جیاجیا و خوێندنەوەی جۆراو جۆری بۆدەکەن بێ ئەوەی پەنجەی حەقیقی بۆسەر ناوەڕۆکی بابەتەکان درێژ بکەن و لە هۆکاری راستەقینەی پرس و ململانێ و کێشەکان بدوێن .
ئەوەی ئێستا لە حەوزی دەریای سپی ناوەڕاست دەگوزەرێ و سیخناخ بوە لە پێشکەوترین ماشێنی جەنگی ئاوی و لەلایەن زلهێزە رۆژئاواییەکانەوە کۆنترۆڵ کراوە ، هەر لە ئاکامی شەڕی اسرائیل – غەزە نەکەوتۆتەوە ، بەڵکو پەیام و رێکخستنەوەی هێزە بۆ دڵنیایی و پراکتیزەکردنی بەشێک لەو جیۆستراتیژەی کە ڕۆژئاواییەکان و بەتایبەتی ئەمەریکا هەیەتی لەناوچەکەدا .
شکست پێهێنانی پرۆسەی هەناردەی غازی قەتەر – تورکی و دابەشکردنی بۆ ئەورپا ، کۆسپ دروستکردن بۆ پڕۆژەی گەورەی ئاسایکردنەوەی پەیوەندی سیاسی و دیپلۆماسی نێوان اسرائیل و سعودیەو شکست پێهێنانی پرسی بەرژەوەندیە ئابوریەکانی هند و کەنداو و اسرائیل و بەستنەوەی بە بەندەرەکانی دەریای سپی ناوەڕاست و بەحری سوور ، هەڕەشە و دروستکردنی مەترسی لەسەر پڕۆژەی گواستنەوەی وزەی میسرو اسرائیل و قوبرسی بۆ یۆنان ، بوونی سەربازی ڕوسی و میلیشیای ئێرانی لە سوریاو لوبنان و هەڕەشە کردن لە بەرژەوەندیە ئابوریەکانی اسرائیل و میسرو هاوپەیمانەکانی ئەمەریکا ... کۆی ئەو تەورە سەرەکیانەی کە بازنەی ململانێ بنەڕەتییەکەی ناوچەکە پێک دەهێنن و شەڕی غەزە – اسرائیل یەکێکە لەو لێکەوتانەی کە لەئەنجامی بەریەک کەوتنی بەرژەوەندیە ڕوسی و ئێرانی لەلایەک و وڵاتانی کەنداو و اسرئیل و میسر لەلایەکی ترەوەیە.
حزب اللە لە لوبنان و حەماس لە غەزە و میلیشیاکانی ئێران لە سوریا و بون و ئامادەیی بەردەوامی روسیا لەسوریا ، بەشێکن لە ئامانجی ستراتیژی شاراوەی ئەمەریکا و اسرائیل و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا ، بەتایبەتی تێوەگلانی سوریا لە شەڕ و روخاندنی رژێمی بەشارئەسەد و دوورخستنەوەی روسیا لە سوریا و پاشەکشە پێکردنی کەوانەی شیعی لەناوچەکەدا بەیەکجاری ، ئەوە کۆی ئەو شانۆ سیاسیە گشتگیریەیە کە تەواوی ناوچەکەی پێوە سەرقاڵ و گیرۆدە کراوە و وەک لەمپەرێکی گەورەی کۆنکرێتی لەبەر دەم بەرژەوەندیە ئابوری و جیوسیاسیەکەی ئەمەریکا و هاوپەیمانە ستراتیژیەکانی وەستاوەتەوە و لەهەوڵی تێکشکاندنی دان ، تاوەکو مەترسی لەسەر لێوار و سنورە ئاویەکان لەدەریای سپی ناوەڕاستلە گواستنەوەی وزەی اسرائیلی و میسری بەرەو بەندەرەکانی یۆنان و ئەوروپا لە لایەن حزب اللە لە سنوری ئاوی لوبنان و حەماس لە سنورە ئاویەکانی کەرتی غەزە و میلیشیا توندڕەوەکانی ترلەسوریا بمێنێ ، شەڕ و ئاڵۆزیەکانی ناوچەکە بەردەوامیان دەبێ و شانە بەشانی ئەوە پێگەی جیۆپۆلەتیکی دەوڵەتی سوریا لە ئێستادا بەو پێکهاتەی ئێستاشەوە دووەم گەورەترین لەمپەری بەردەم ستراتیژەگەورەکەی ئەمەریکایەو ناکرێ تاسەر و وەک گرێکویرەو هاوکێشەیەکی مەحاڵ نەکرێتەوە .
ئەمە ئەو هاوکێشە ئاڵۆزەیە کەناوچەکە پێدا تێپەڕ دەبێت و هێشتا نازانرێ و ڕوون نیە ئاخۆ ئەو شەڕە پەلوپۆ بۆ کوێی تر دەهاوێژێ و چ ڕۆژگار و قۆناغێکی تر لە شەڕ و ناکۆکی دووبارە ناوچەکە دەهەژێنێ و چ دۆخێکی دژوارتر و کارەساتبارتردێتە پێشەوە .
ئەوەی گرنگ و شایانی باس و جەخت لێکردنەوە ئەوەیە ئەم شەڕو ئاڵۆزی و کارەساتە خوێناویە کە بەرۆکی گەلی فەلەستینی و بەشێک لە هاوڵاتیانی اسرائیلی و ناوچەکەی گرتۆتەوە بەگشتی ئەوەیە کە ئەم شەڕە ، شەڕی بەرژەوەندی و دەسەڵاتخوازی و پاوانخوازیە ، شەڕێک نیە لە ئەنجامی بەریەک کەوتنی رۆشنبیری و ئاین و شارستانیە جیاوازەکان بێت ، بەڵکو دەرئەنجامێکە کە لە ئاکامی بەرەیەک کەوتن و پێکدادانی بەرژەوەندیە ئابوری و شوێن و ڕێگەی بۆڕیەکانی هەناردەی غازەوە کەوتۆتەوە ، کە وزەی غاز وەک پێویستی و گرنگترین کاڵای بازاڕ باڵی کێشاوە بەسەر زۆربەی پرس و هاوکێشە سیاسیەکاندا.
لێرەوە روسیا هەوڵ دەدات وەک سەرچاوەیەکی هەناردەی غازی سروشتی پارێزگاری لە پێگەی خۆی بکات و زۆر بەتوندی بەگژ ئەو رێوشوێن و پرۆژانەدا دەچێتەوە کە ببنە جێگرەوەی وزەی روسیا بۆ ئەوروپا ،
تورکیا هەوڵ دەدات وەک تەوەر و مەڵبەندی سەرەکی کۆکردنەوەو دابەشکردنی وزەی غازی سروشتی بمێنێتەوە و دژی ئەو پێشنیارو هەوڵانەیە کە دەدرێت چ یۆنان یا سوریا لە ئایندەدا بکرێنە جێگرەوەی مەڵبەندی وزەو دابەشکردنی و ناردنی بۆ ئەوروپا ، وڵاتانی کەنداو و اسرائیل و میسرو قوبرس و یۆنان هەوڵ دەدەن یۆنان ببێتە مەڵبەندی دابەشکردنی وزە ، وڵاتانی قەتەر و ئیمارات و سعودیەو ئەردەن و اسرائیل لەهەوڵدان پڕۆژە هاوبەش و هاو بەرژەوەندیەکانیان لە گواستنەوەی وزەو بەستنەوەی کەنداو بە دەریای سپی ناوەڕاست و بەحری سوورەوە جێ بەجێ بکەن و وەک بکەرێکی بچوک رۆڵی خۆیان لە مەیدانە گەورەکەی سیاسەت و پێگەی جیۆپۆلەتیکی و دەوڵەمەند بەوزە ، پراکتیزە بکەن .
ئەمە کۆی ئەو هاوکێشە ئاڵۆز و تێکچرژاوەیە کە تەواوی ناوچەکەی خستۆتە دۆخێکی پڕ جوڵە و ململانێیەکی سەختەوە بۆ ئەوەی هەریەکە رۆڵ و بەرکەوتەی خۆی لە نوسینەوە و نەخشەی نوێی ناوچەکەدا بەرکەوێ و بەپێی پێگە و تواناکانی خۆی وەک بکەرێکی چالاک بچێتە ناو پرۆسەی سیاسەتی ناوچەکە و کۆڕی نێوی دەوڵەتەوە!