ساڵانێكی دوور و درێژە گەلی كورد لە خەباتێكی بێ وچاندایە ، دەریایەك خوێنی ڕشتوە لەپێناوی سەربەخۆیی وئازادی و مافە زەوت كراوەكانیدا . لەو پێناوەدا بە سەدان هەزار كەس خوێنیان ڕشتوەو بە سەدان هەزاری تریش توشی ماڵ وێرانی سەرگەردانی و دەربەدەری بون . بە پێی ئەو خەباتەی میللەتەكەمان بێت لە پێناوی بەدەست هێنانی مافەكانمان ، دەبوایە بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكان بكرێت بە ئەوەلیاتی كارەكان و گرنگی بە وەرگرتنی پلەو پۆست و بەرژەوەندی حیزبی و بنەماڵەیی و شەخسی نەدرێت .
لە ساڵی 1961 لە لە باشوری كوردستان شەڕ لە نێوان كوردو حكومەتی عێراقیدا دەستی پێكرد و شؤرشی كورد كە لە پێناوی وەرگرتنی ماف و ئازادیەكاندا خەباتی بێ وچانی كردوەو بە چەندین قۆناغی جیا جیادا گوزەری كردوە و توشی زۆر مەینەتی و كارەساتی گەورە ، لەوانە كیمیاباران و ئەنفالی كوردو كۆڕەوی یەك ملیۆنی و تەخت كردنی گوندو ئاواییەكانی هاوڵاتیان بوو لە ساڵی 1988 .
دوای كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی حیزبی بەعس لەسەر دەستی هاوپەیمانان ، هەرێمی كوردستان جۆرێك لە سەربەخۆیی وەرگرت و بوو بە خاوەنی پەڕلەمان و حكومەت و دام و دەزگای بەڕێوەبردن . جگە لەوەی كورد خاوەنی حكومەتی خۆی بوو ، لە دوای نەمانی دەسەڵاتی حیزبی بەعس و پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق، بەردەوام كورد بەشداری حكومەتی ناوەند بوە لە سەر ئاستی بەرز . خاوەنی پۆستی سەرۆكی كۆمار ، جێگری سەرۆكی حكومەت ، چەندین وەزیر و دەیان پۆستی باڵای ترو دەیان ئەندامی پەڕلەمان . ئیستا دەمەوێت قسە لەسەر ئەوە بكەم لە گەڵ ئەوەی خاوەنی ئەو هەموو پۆستە باڵایانە بوین لە بەغدا ، ئایا سەركردەكانی كورد تا چەند توانیویانە ئەو مافانە وەرگرن كە چەندین ساڵە كورد لە پێناویاندا خوێن دەڕێژێت و دەربەدەر دەبێت . ئایا ئەو مافانەی كورد[D1] وەری گرتوە لە ئاستی ئەو هەموو قوربانی و ماڵ وێرانیەدا بوە كە كورد لە پێناویدا داویەتی ؟.
گرنگترین دەسكەوت بۆ كورد ئەوە دەبوو كە ناوچە دابڕێنراوەكان بگەڕێننەوە بۆ سەر هەرێمی كوردستان . بۆ ئەو مەبەستەش مادەی 140 كە مادەیەكی تایبەتە بە ناوچە دابڕێنراوەكان و لە ناو دەستوری عێراقیدا گێگیركرا و ئەوەش دەسكەوتێكی گەورە بوو . ئێستا پرسیاری گرنگ ئەوەیە : ئایا كورد توانی لانی كەمی مافەكانی خۆی وەرگرێت بەو هەموو ئەو پۆستانەوە كە لە بەغدا هەیبوەو خۆشی خاوەنی نیمچە حكومەتێك بوە لە گەڵ هێزێكی چەكداری زۆر ؟.
وەڵامی پرسیارەكە ئەوەیە كە ئەوەندەی دەسەڵاتدرانی كورد لە هەوڵی وەرگرتنی پلەو پۆست و ئیمتیازاتدا بون ، سەدی یەكی ئەوە شەڕیان نەكردوە لەسەر بە دەستهێنانی مافەكانی مێللەت . یەكێتی و پارتی كە پشكی شێریان بەركەوتوە هەم لە وەرگرتنی پلەو پۆستداو هەم لە خەمساردیان بەرامبەر بە مافەكانی كورد ، گەورەترێن بەرپرسیاریەتیان دەكەوێتە سەر شان . با لە مامجەلالەوە دەست پێ بكەم :
ناوبراو بۆ ماوەی 8 ساڵ واتە دوو خولی پەڕلەمان سەرۆكی كۆمار بوە . كارەكتەرێكی ناسراوی بە توانا بوە لە سەر ئاستی نێو دەوڵەتی و ناوچەیی و ناوخۆی عێراقدا و هەموان حسابیان بۆ دەكردو ڕێزی زۆریشیان ڵی دەگرت . بەڵام لە ماوەی 8 ساڵی سەرۆكایەتی كۆماردا نەیتوانی كارێكی وابكات مادەی 140 جێبەجێ بكرێت كە ئێجگار گرنگ بوو بۆ كورد ، ئەمە لە كاتێكدا بوو حكومەتی مەركەزی زۆر لاواز بوو ، شیعەو سوننە زۆر ناكۆك بون . كورد خاوەنی پێگەیەكی بە هێز بوو . وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار لە لایەن مامجەلالەوە زیانی زۆر گەورەشی بە پڕۆسەی سیاسی هەرێمی كوردستان گەیاند بە تایبەتی یەكێتی نیشتمانی .
ڕاستە پۆستی سەرۆكی كۆمار پۆستێكی تەشریفاتییە نەك بڕێار دان ، ڕاستە ئەو سەرۆكی هەموو عێراق و عێراقیەكانە ، بەڵام لە هەمان كاتدا وەكو نوێنەری كورد ئەو پۆستەی وەرگرتوەو كوردیش مافی خۆی هەیە و دەیتوانی پێدارگری بكات لەسەر جێ بە جێكردنی مادەی 140 و ئەگەر بە قسەیان نەكردبا ، دەبوو هەڕەشەی كشانەوە لە حكومەتی بەغدا بكات . بەڵام لە بری ئەوەی كەركوك بگەڕێنێتەوە بۆ سەر هەرێمی كوردستان كاتێك سەردانی كەركوكی كرد كوردی كرد بە كەمینە . چونكە بڕیاریدا كە پۆستەكانی ناو كەركۆك لە نێوان كوردو عەرەب و توركمان بە یەكسانی و 33 بە 33 دابەش بكرێن .
ئەو بڕیارەشی زیاتر بۆ ڕازیكردنی عەرەب و توركمان بوو . لە لایەكی تریشەوە بۆ ئەوەی خۆی خۆشەویشت بكات لای ئەوان . دكتۆر فوئاد و دكتۆر بەرهەم و دكتۆر لەتیف هەر ناوبون لە بەغداو موچەیان بۆ خۆیان وەرگرتوە .هەنگاوی دووەم بۆ لە دەستدانی كەركوك ، ڕیفراندۆمە سەقەتەكەی مەسعود بارزانی بوو . هەنگاوی سێیەمیش بەشداری كورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكدا بە پەڕتەوازەیی و نەهێنانی دەنگی زۆرینە كە پارتی لێی بەرپرسیارە .
مامجەلال بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار زیانی زۆر گەورەی بە پڕۆسەی سیاسی هەرێمی كوردستان و یەكێتی نیشتمانش گەیاند. لە پێناوی ئەوەی پۆستی سەرۆكی كۆمار وەرگرێت ، هەرێمی كوردستانی خستە ژێر دەسەڵاتی مەسعود بارزانی و ئەویش ئەوەی لە خوا دەوێست و بەو هۆیەوە پارتی بوو بە بڕیاردەرو حاكمی هەرێمی كوردستان بە تەنها و بە جۆرێك لاسەنگی هێز لە هەرێم دروست بوو ، تا ئێستا جێی خۆی نەگرتۆتەوەو مەترسی لەناوچونی هەرێمیش لە ئارادایە .
كاتێك مامجەلال بو بە سەرۆكی كۆمار ئەمادە نەبوو دەست بەرداری پۆستی سكرتێری یەكێتی بێت بۆ كاك نەوشیروان و ئەگەر ئەوەی بكردبایە ، نە بزوتنەوەی گۆڕان دروست دەبوو ، نە بارودۆخی یەكێتیش وەكو ئێستای لێ دەهات و نەپارتیش دەبوو بە هێزی یەكەم . كەواتە وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار لە هەموو ڕویەكەوە زیانی گەورەی هەبوە نەك قازانج . ئەمەش هێمایەكی ڕونەو گەواهی ئەوە دەدات كە سەركردەكانی كورد خۆیان لە خەڵك و نیشتمانیش بە گرنگتر زانێوەو وتەنها بیریان لە خۆیان كردۆتەوە . لە بری ئەوەی خۆیان بكەنە قوربانی نیشتمان ، نیشتمانیان كردە قۆچی قوربانی خۆیان . یەكێتی و پارتی بە درێژایی ئەو كاتەی لە بەغدا بون بەردەوام كێشەو ناكۆكیان لە سەر پۆست هەبوە وەكو ئەوەی كورد بۆ وەرگرتنی پۆست چوبێتە بەغدا .
هەرچەندە ئەو كاتە عەرەبەكان لەناو خۆیاندا كۆك نەبون و دژایەتی یەكتریان دەكرد ، بەڵام بەرامبەر بە كورد یەك هەڵوێست بون پێدانی پۆستیان بە كوردەكان بەلاوە گرنگ نەبوو چونكە حساباتی باشی دواڕۆژیان كردبوو . دوایی هەمومان دیمان نە نەوت لە دەست خۆماندا ماو نە بودجەشمان بۆ دەنێرن . كەواتە بونی ئەو هەموو كار بەدەستە كوردانە لە بەغدا چ بایەخێكیان هەیەو چی بۆ كورد بەدەست دێنن ؟.
ئەوەی بە دەستی دێنن موچەو دەسكەوتی خۆیانەوە و لەو لاشەوە حەیای كوردیان بردوە چونكە لە بری ئەوەی داكۆكی لە مافەكانی كورد بكەن ، كەوتونە وێزەی یەكتری و هەرچی شتی نەهێنی هەرێمی كوردستان هەیە ئەمانە بۆ عەرەبەكانی ئاشكرا دەكەن . یەكێتی و پارتی كە دوو هێزی سەرەكین بونە دار دەستی وڵاتان و هەموو بەرژەوەندیەكانی گەلی كوردیان كردۆتە قوربانی خۆیان . سەیركەن چۆن كەركوكیان لە دەستداو ئێستاش شەرم لە خۆیان ناكەن ئامادە نین لەسەر پۆستی پارێزگار سازش بۆ یەكتری بكەن .
لە میدیاكانەوە بڵاو كرایەوە كە پۆستی جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ پارتی یەكلا بۆتەوە . ئەمە وەكو موژدەیەكی خۆش بە هاوڵاتیانی ڕادەگەیەنن . ئاخر ئەو پۆستە چ بە هایەكی هەیە بۆ كورد ؟. ئایا وەرگرتنی ئەو پۆستە هاوكێشەی كورد و عەرەب لە موسڵ دەگۆڕێت ؟. ئەو پۆستە هیچ بایەخێكی بۆ كورد نییەو تەنها ئەوەیە كەسێك جێگەی بۆ دۆزراوەتەوە و دامەزرێنراوە موچە بە پلەی بەڕێوەبەرێكی گشتی وەردەگرێت و هیچی تر . باشە ئەو لەشكرە كوردەی لە بەغدا پۆستیان هەیە ، بە هەمویان هیچیان بۆ كورد كردوە تا دڵمان بەوە خۆشبێت كوردێك بۆتە جێگری پارێزگاری نەینەوا. مەسعود حەیدەر جێگری وەزیری دارایی عێراقە ، ئەی بۆچی ناتوانێت موچەی موچە خۆرانی هەرێم دابین بكات ؟. ئەگەرئەوەی بۆ ناكرێت چ سودێكی بۆ هەرێمی كوردستان هەیە .؟. ئەگەر سەركردایەتی بەناو كورد ڕاست دەكەن لە خەمی كوردن دەبوایە فازل نەبی لە شوێنی مەسعود حەیدەر دانێن چونكە ئەمیان هەم لە یاسای بودجەدا شارەزایی باشی هەیەو هەم عەرەبیش باش دەزانێت و بە ئاسانی فێڵی لێ ناكرێت ، بەڵام ئەویان نە لە یاسای بودجە شارەزایەو نە عەرەبیش باش دەزانێت ، تەنها ئەوەیە كۆیلەیەكی گوێ ڕایەڵە . كەواتە بە كردەوە سەركردایەتی كورد ئەوەی سەلماندوە كە وەرگرتنی پلەو پۆست و بەرژەوەندی بنەماڵەیی و حیزبی و شەخسیان زۆر بەلاوە گرنگترە لە وەرگرتنی مافەكانی گەلی كورد . جارێكی تریش دێمەوە سەر ئەو ڕایەم و دەڵیم : سەركردەكانی كورد لە دیوەخان و تەكیەكانەوە پەروەردەكراون و بونە حوكمڕان . ئاغای دیوەخانیش خۆی بە كەس ناگۆڕێتەوەو تەنها لە خەمی خۆیدایەو هەموو میللەت لە برسان بمرن مێشی میوان نابێت .
لە كاتێكدا بڕیار وابوو لە یەك هەفتەدا موچەی هەموو موچە خوران دابەش بكرێت و خانە نشینانی پێشمەرگەش كەوتونە دوای هەموان ، واتە ڕۆژی پێنج شەممە ڕێكەوتی 8ی شوبات ، بەڵام تا ئێستا بەشێكی زۆریان موچەیان وەرنەگرتوەو ئەم پێنج شەممەیەش كە دەكاتە 15 ی شوبات هەمویان وەری ناگرن و پێ دەچێت بكەوێتە هەفتەی داهاتووەوە . دیارە پێشمەرگە دێرینەكان خیانەتیان كردوە بۆیە ئاوا سزایان دەدەن و بە عەلاگە پارە یان بۆ دەنێرن بۆ بانكەكان . لە بەرئەوەی بە شێك لە موچە دەبێ لە داهاتی ناوخۆ خەرج بكرێت و داهاتی ناوخۆش بەتاڵان دەبرێت و ئەوەتا یەكێتی كەناڵی تازەی كردۆتەوەو ئەوەش پێویستی بەپارەی زۆرە .
ئەم دزانە ئەوەندەیان درۆ كردوە هیچ متمانەیەكیان نەماوە لە بەغدا . ڕۆژێك دەڵێن داهاتی ناوخۆ بۆ نمونە 150 ملیارە ، جارێكی تر دەڵێن 100 ملیارە ئەمجارەیان دەبێتە 50 ملیار . ئێستا باشترین فرسەتی دزیكردنە لە هاوڵاتیان بە بەهانەی ئەوەی بەغدا پارە نانێرێت . ئەو قسەیەی ( مس بیل ) لە ساڵی 1919 كە لە عێراق بوە دەربارەی كورد كردویەتی كە دەڵێت : كوردەكان بە كەڵكی حوكمڕانی نایەن چونكە ئەوانە هەمیشە دژایەتی یەكتری دەكەن و هەر گیز لەسەر كەسێك ڕیك ناكەون كە ببێتە سەرۆكیان و ئەوەندەی ڕقیان لە خۆیانە ، ئەوەندە ڕقیان لە شەیتان نییە . كەواتە ئەم قسەیە سەد لە سەد ڕاستەو ئەو خاتونە پێش 120 ساڵ لەمەوبەر ئەو قسەیەی كردوە .
ئییستا دەبینین ڕێك وەكو ئەو كاتە واین و نەك نەمان توانیوە یەك هەنگاو بەرەو پێشەوە بنێین ، بەڵكو چەندین هكیلۆمەتربۆ دواوە گەڕاوینەوە . دەزانن بۆچی ؟. لەبەر ئەوەی ئاغاكان حوكمڕانن ، نەك كەسانی ڕۆشنبیرو سیاسەتمەدارو خەم خۆری گەل و نیشتمان . ئەگەر ئەم مافیاو دزانە یەك زەڕە ویژدانیان هەبوایە ئاوا سوكایەتیان بە خەڵك دەكرد ؟. دەبێ هەموان بزانن ئەمانە ئەهلی حوكمڕانی نین و وەكو مافیا دەستیان بەسەر داهاتی ئەم وڵاتەدا گرتوە وخۆشترین ژیانیان بۆ خۆیان دەستەبەر كردوە لە سەر حسابی هاوڵاتیان كە پاشاكانیش ئەو ژیانەیان نییە . بۆیە كاتی ئەوەیە هەموو هاوڵاتیان بە یەكەوە ڕاپەڕن و ئەم دزو مافیانە شار بەدەر بكەن . دڵنیابن ئەمانە بە خۆشی ناڕۆن و دەبێ بە شەق دەركرێن چونكە هیچ ئەجیندایەكی سیاسی و نیشتمانیان نییە تەنها دەیانەوێت بەردەوام بن لە فەرهود كردنی سامانی ئەم نیشتمانە .