نوسینی: سەردار عەزیز - بیلال وەهاب
وەرگێڕانی پێشەکی توێژینەوەکە لەئینگلیزییەوە: قارەمان مامەند

نۆرمی سیاسی دوای سەدام لە عێراقدا سیاسەتمەدارێکی شیعەی لە ڕۆڵی سەرۆکوەزیراندا هێناوەتە ئاراوە - کە ڕەنگدانەوەی زۆرینەی نیشتمانییە - سەرکردەیەکی کورد لە سەرۆکایەتی عێراق، و سەرکردەیەکی سوننە وەک سەرۆکی پەرلەمان.

ئەم توێژینەوەیە هەوڵدەدات حساب بۆ هەر سێ بلۆکەکە و پێکهێنەرەکانیان بکات. دیمەنی سیاسی شیعەکانی عێراق لەسەر پارتی دەعوە، کە تا ئێستاش نووری مالیکی، سەرۆکوەزیرانی وڵاتەکەی کە ماوەیەکی زۆرە لە وڵاتەکەدا (2006-14) زاڵە، کە فەرماندەیی تۆڕێکی بەرفراوان دەکات لەناو بیرۆکراسی نیشتمانیدا. ڕکابەرە ناوخۆییەکانی پێشووی لە حزبەکە پاککراونەتەوە.
لە شوێنەکانی دیکەدا بنەماڵەی سەدر و ئەلحەکیم لەنگەری بزووتنەوە سیاسییە شیعییەکانی خۆیان دەبەستنەوە. هەرچەندە موقتەدا سەدر هەرگیز پارتێکی فەرمی پێک نەهێناوە، بەڵام سەرۆکایەتی چەتری ڕەوتی سەدری دەکات، کە لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە چەکی سیاسی و میلیشیاکانی بە ناوی جیاوازەوە دەرکەوتووە (بۆ نموونە، سەیرون لەسەر ڕێڕەوی سیاسی؛ جەیش ئەلمەهدی و سەرایای سەلام بۆ میلیشیاکان ).
ناوی کەسی یا کەسایەتییە سیاسییەکان لە عێراق زیاتر بەناوبانگترن لەو خودی ئەو ناوی ئەو لایەن و پارتانەی سەرکردایەتییان دەکەین. بەم پێیە ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی عێراق لە ساڵی 1982 لە ئێران دامەزرا و پەیوەندییەکی نزیکی بە ناوی ئەلحەکیمەوە هەیە. دوایین سەرکردەی ISCI، عەمار ئەلحەکیم، دواتر بەیعەتی بنەماڵەکەی بە تەیار حیکمە ئەلوەتانی نوێ (بزووتنەوەی حیکمەتی نیشتمانی؛ حەکیم و حیکمە هەمان ڕەگیان هەیە) گرێدا، بەشێکیش بۆ دوورکەوتنەوە لە ئێران. لەلایەکی دیکەوە، کەسایەتییە سیاسییە شیعەکانی دیکەی وەک ئەیاد عەللاوی نەیانتوانیوە ئەو گواستنەوەیە بۆ هەژموونی بنەماڵە ئەنجام بدەن.
سەرکردایەتی سوننەکانی عێراق کە کاری زۆری کردووە بۆ ئەوەی لە پەڵەی بەعسی سەردەمی سەدام حوسێن دوور بکەوێتەوە، بە شێوەیەکی سەرەکی لە ناو حزبی ئیسلامی عێراقەوە کاریان کردووە- کە سێ لە شەش سەرۆکی پەرلەمانی عێراق و جێگرێکی سەرۆک کۆماری عێراقی دابین کردووە. بەڵام بەختی ئەو حزبە لەم دواییانەدا کەمبووەتەوە، ئەمەش ڕێگەی بە سەرهەڵدانی سەرکردە کەسایەتییەکانی خامیس ئەلخەنجەر، بازرگان و محەمەد ئەلحەلبوسی داوە کە لە ساڵی 2018 تا کۆتایی ساڵی 2023 وەک سەرۆکی پەرلەمان بووە، کاتێک بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی وایکرد کە شایستە نەبێت.
حکومەتی هەرێمی کوردستان کە دیموکراسیەکەی دە ساڵ پێش بەغدایە و لەمێژە وەک چرایەکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مژدەی پێدەدرا، لەم چەند ساڵەی دواییدا ڕەقتر بووەتەوە بۆ حوکمڕانی دوو بنەماڵەیی لە سەردەمی بارزانیەکان (پارتی دیموکراتی کوردستان PDK)و تاڵەبانییەکان ( یەکێتی نیشتمانی کوردستان PUK)؛ یاریزانانی دیکەی حکومەتی هەرێم بریتین لە بزووتنەوەی نەوەی نوێ (لەسەردەمی شاسوار عەبدولواحید، گەورە موڵکی خانووبەرە و میدیا) و پارتی گۆڕان کە ئێستا تاڕادەیەکی زۆر کەمبووەتەوە (پێشتر نەوشیروان مستەفا سیاسەتمەداری کاریزماتیکی کۆچکردوو سەرکردایەتی دەکرد).
کێبڕکێی سەرۆکایەتی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا ڕۆڵی خێزانە دیارەکانی لە سیاسەتی وڵاتەکەدا نیشان دا. هەردوو کاندیدەکە- بەرهەم ساڵحی ئێستاو عەبدوللەتیف ڕەشید، ڕکابەر – بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ پەیوەست بوون بەیەکێتییەوە، بەڵام ڕکابەرەکە خاوەنی بەرژەوەندییەکی بوو: هاوسەرگیرییەکەی لەگەڵ ژنخوشکی جەلال تاڵەبانی سەرۆکی کۆچکردوو. وە لە 13ی تشرینی یەکەمی 2022، پەرلەمانی عێراق ڕەشیدی سەرۆک کۆماری هەڵبژارد، سەرەڕای دەسەڵات و بڕوانامەی ساڵح.
ئەم توێژینەوەیە بە مەبەستی لێکۆڵینەوە لە پەرەسەندنی هەژموونی بنەماڵە سیاسییەکان و پیاوە بەهێزەکان و کاریگەرییەکانیان لەسەر دەوڵەتی عێراق دەستپێدەکات. ئەم توێژینەوەیە کە دیمەنی ئیتنۆستیکی عێراق دەگرێتەوە، بەدواداچوون بۆ چۆنیەتی بەشداریکردنی گروپ و تۆڕە سیاسییەکان دەکات لە گەندەڵی و بێ یاسادا، هەروەها باس لەوە دەکات کە پیاوە بەهێزەکان و خێڵە سیاسییەکان دەبنە یەکە سیاسییە سەرەکییەکانی سیاسەتی عێراق، ڕێڕەوێک کە هەڕەشە لە داهاتووی دەوڵەت دەکات و پێچەوانەی دیدگای واشنتۆنە. لە کۆتاییدا، کاریگەرییە زۆرەکانی ئەم ڕەوتە سەرهەڵدانە بۆ ئامانج و ئامانجەکانی ئەمریکا لە عێراقدا دەخاتە ڕوو، هەروەها هەنگاوەکانی گەڕاندنەوەی هاوسەنگی دیموکراسی پێشنیار دەکات.

بۆ خوێندنەوەی کۆی توێژینەوەکە بەئینگلیزی، سەردانی ئەم لینکە بکە:

https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/family-rule-iraq-and-challenge-state-and-democracy?fbclid=IwAR0bFOwdXop4sh6qBJsbg97irfZru3QzeZAyI1BZmAtnJnxCXDobkmj20Fw