(بەشی پێنجەم)

بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی بۆ حکومەتەکان و ڕێکخراوەکان و کۆمەڵگاکان لە سەرانسەری جیهاندا زۆر گرنگە. گەندەڵی گەشەسەندنی ئابوری تێکدەدات و متمانە بە دامەزراوەکان دەشێوێنێت و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیش ئاستەنگ دەکات. حکومەتی هەرێمی کوردستان هەنگاوی ناوە بۆ پاڵەپەستۆکردنی گەندەڵی، ئەوە پرۆسەیەکی خاوە بەڵام ئەمانە هەنگاوی ئەرێنین بە ئاراستەیەکی دروستدا. لێرەدا ستراتیژی و ڕێوشوێنی سەرەکی بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی بە شێوەیەکی کاریگەر دەخەینەڕو:

1. چوارچێوەی یاسایی بەهێز:

• دەرکردنی یاسای هەمەلایەنەی دژە گەندەڵی کە بەرتیل و گەندەڵی و زەوتکردن و سپیکردنەوەی پارە و کارە گەندەڵییەکانی دیکە دەگرێتەوە.

• دڵنیابون لەوەی کە ئەم یاسایانە بە شێوەیەکی بەردەوام و بێلایەن جێبەجێ دەکرێن.

2. دەزگا سەربەخۆکانی دژە گەندەڵی:

• دامەزراندنی دەزگا یان کۆمیسیۆنی سەربەخۆ کە دەسەڵاتی بەدواداچون و لێپێچینەوە لە دۆسیەکانی گەندەڵی هەبێت.

• دڵنیابون لەوەی کە دەزگاکان بە شێوەیەکی گونجاو پارەیان بۆ دابین دەکرێت و کارمەندیان هەیە.

3. پاراستنی زانیاریدەر:

• جێبەجێکردنی یاسا و میکانیزم بۆ پاراستنی ئەو زانیاریدەرانەی کە گەندەڵی ڕاپۆرت دەکەن.

• گەرەنتی نهێنی و بەرگری بۆ ئەو کەسانەی کە زانیاری دەدەن.

4. شەفافیەت و داتای کراوە:

• پێشخستنی شەفافیەت لە کارەکانی حکومەت و بودجە و پرۆسەکانی تەداروکات.

• بڵاوکردنەوەی داتا و گرێبەست و زانیاری دارایی حکومەت بە شێوەی ئۆنلاین بۆ لێکۆڵینەوەی گشتی.

5. لێپرسینەوە و چاودێری:

• پتەوکردنی ڕۆڵی دەزگاکانی چاودێری، وەک دامەزراوەی وردبینی و لیژنەکانی پەرلەمان، بۆ چاودێریکردنی خەرجی و چالاکییەکانی حکومەت.

• هاندانی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ ئەوەی ڕۆڵێکی کارا بگێڕن لە لێپرسینەوە لە حکومەت.

6. سەرکردایەتی ئەخلاقی:

• پێشخستنی کولتوری ئەخلاق و یەکپارچەیی لەناو حکومەت و ڕێکخراوەکاندا.

• هاندانی سەرکردەکان بۆ ئەوەی نمونەیەکی بەهێز بنێن بە پابەندبون بە ستانداردە ئەخلاقییەکان.

7. یاساکانی ئاشکراکردنی سەروەت و سامان و ناکۆکی بەرژەوەندی:

• پێویستە بەرپرسانی گشتی سەروەت و سامان و بەرژەوەندییە داراییەکانیان ئاشکرا بکەن بۆ دەستنیشانکردنی ناکۆکی ئەگەری.

• دانانی میکانیزم بۆ پشتڕاستکردنەوە و چاودێریکردنی ئەم ئاشکراکردنانە.

8. جێبەجێکردنی یاسای کاریگەر:

• ڕاهێنانی دەزگاکانی جێبەجێکردنی یاسا بۆ لێکۆڵینەوە و لێپێچینەوە لە دۆسیەکانی گەندەڵی بە شێوەیەکی کاریگەر.

• دڵنیابون لەوەی داواکاری گشتی و دادوەرەکان دور بن لە دەستوەردانی سیاسی.

9. پەروەردە و هۆشیاری:

• ئەنجامدانی هەڵمەتی هۆشیاری گشتی بۆ پەروەردەکردنی هاوڵاتیان لە کاریگەرییە نەرێنییەکانی گەندەڵی.

• پەروەردەی دژە گەندەڵی بخرێتە ناو پرۆگرامی خوێندنگاکانەوە.

10. هاوکاری نێودەوڵەتی:

• هاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و دەزگاکانی جێبەجێکردنی یاسا و وڵاتانی دیکە بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی نێودەوڵەتی.

• بەشداریکردن لە ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانی دژە گەندەڵی وەک ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتوەکان دژی گەندەڵی (UNCAC).

11. بەرپرسیارێتی کۆمپانیا:

• هاندانی بازرگانەکان بۆ پەسەندکردن و جێبەجێکردنی سیاسەت و کۆدی ڕەفتاری دژە گەندەڵی.

• پێشخستنی وردبینی پێویست لە زنجیرەکانی دابینکردندا بۆ ڕێگریکردن لە گەندەڵیەکان.

12. بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا:

• بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا، وەک سیستەمی تەداروکی ئەلیکترۆنی و تۆمارکردنی دیجیتاڵی، بۆ کەمکردنەوەی دەرفەتەکانی گەندەڵی.

• جێبەجێکردنی سیستەمی ڕاپۆرتکردن و سکاڵاکردن بە شێوەی ئۆنلاین.

13. سزای خێرا و توند:

• سەپاندنی سزای توند بەسەر ئەو کەس و ڕێکخراوانەی کە تاوانبارن بە گەندەڵی.

• دەستبەسەرداگرتنی ئەو سەروەت و سامانانەی کە لە ڕێگەی گەندەڵییەوە بەدەست هاتون.

• ناوەکانیان بڵاوبکەنەوە.

14. ئیرادە و سەرکردایەتی سیاسی:

• نیشاندانی ئیرادەی سیاسی بۆ بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی لە ئاستە باڵاکانی حکومەتەوە.

• هاندانی سەرکردەکان بۆ ئەوەی بە نمونە سەرکردایەتی بکەن و هەوڵەکانی دژە گەندەڵی لە پێشینەدا دابنێن.

15. چاودێری و هەڵسەنگاندنی بەردەوام:

• بە بەردەوامی هەڵسەنگاندن بۆ کاریگەریی ڕێوشوێنەکانی دژە گەندەڵی و ڕێکخستنی ستراتیژییەکان بەو پێیە.

• بەشداریکردنی پسپۆڕانی سەربەخۆ و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە هەڵسەنگاندنەکاندا.

16. پێشخستنی کولتوری یەکپارچەیی:

• پەروەردەکردنی کولتورێک لەناو کۆمەڵگادا کە بەهای دەستپاکی و ڕاستگۆیی و ڕەفتاری ئەخلاقی بدات.

• هاندانی بازرگانی و ڕێکخراوەکان بۆ وەرگرتنی کولتوری ئەخلاقی کۆمپانیاکان.

دەسەڵاتی دادوەری ئازاد دور لە زاڵبونی حیزبە سیاسییەکان، سەرکەوتنی پرۆسەی دژە گەندەڵی لە هەمو قۆناغەکانیدا لە کەرتی گشتی و تایبەتدا مسۆگەر دەکات لە هەرێمدا، لەوانە بڵاوکردنەوەی ناوی گەندەڵەکان بەبێ گوێدانە پێگەکانیان لە حکومەتدا، بۆ ئەوەی وەک نمونەیەک بۆ ئەوانی تر بن.

بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی هەوڵێکی بەردەوام و فرەلایەنەیە کە پێویستی بە تێکەڵکردنی ڕێوشوێنی یاسایی، دامەزراوەیی، کولتوری و پەروەردەیی هەیە. هەروەها داوای بەشداری چالاکانەی هاوڵاتیان و کۆمەڵگەی مەدەنی و بازرگانی و قەوارە حکومییەکان دەکات. زۆرجار سەرکەوتن لە بەرەنگاربونەوەی گەندەڵیدا بەندە بە پابەندبون و وریایی بەردەوام لەلایەن هەمو خاوەن پشکەکانەوە لەم پرۆسەیەدا. ئەم پرۆسەیە وەک دەمەوانەی سەلامەتی سەیر دەکرێت بۆ زیادکردنی متمانەی خەڵک و کۆمەڵگە نێودەوڵەتییەکان و زیادکردنی وەبەرهێنان لە وڵاتدا.