ئێران‌و ئەمریکا لەجەنگدان، بەڵام رایان نەگەیاندووە
فەرهەنگ فەرەیدون نامدار
2019-08-02 1225
جەنگ پرۆسەیەکە کە دەسپێک و کۆتای جەنگە چەندین ساڵیش دوای کۆتایهاتنی بە ئاسانای هۆکارەکانی دیاری ناکرێت، بەڵام پرۆسەکە هەرگیز بە فیشەکێک و پێکدادانێک ڕونادات بەڵکو دەبێت پێشینەی هەبێت وەک ململانێی سیاسی و جیۆسیاسی و ئابوری و ئادۆلۆژی، بەڵام بەهۆی زیاتر پێکەوە بەندبونی و لێکنزیکبوونەوەی جیهان و تێچووی خنکێنەری جەنگ، جەنگە نوێیەکان بوونەتە باو. باوترین نمونەش بۆ ئەم جەنگانە جەنگی سارد بوو.
کاڕل ڤۆن کلاوزویتز زیاتر ١٥٠ پەنجا ساڵ پێش ئێستە پێی ڕاگەیاندین کە جەنگە درێژکراوەی سیاسەتە، کەواتە دەبێت ئەو جەنگەی کە هەدەگیرسێنرێت دەست کەوتبێت نەک زەرەر، بۆیە جەنگ بەتایبەت لە نێوان وڵاتە بەهێزەکان چیتر خزمەتی ئامانجە سیاسیەکان ناکات و بەڵکو وێرانیان دەکات. بۆیە جەنگی ئێران و ئەمریکا هیچ ئامانجێکی ڕوون و گەورەی نیە بەدەست ناخات هەردوولا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لە جەنگێکی فراوان زەرەرمەند دەبن.
جەنگە نوێیەکان
لە جەنگی جیهانی یەکەم بە تەنقاندننی فیشەکێک لە لایەن گاڤریلۆ پرنسیپەوە، هەچەندە ئەمە هۆکاری دەسپێکەری جەنگەکە بوو بەڵام هۆکارە قوڵەکان لە جێی خۆیان بوون و تەنها روداوێک پێویست بوو کە جەنگەکە رابگەیەنن، بەڵام لە ئێستاداش ئێران و ئەمریکا لە رووی ستراتیژی و سەربازی و ئادۆلۆژی و سیاسیەوە بەریەکەوتون، زۆر جار هێرشیان کردۆتەر سەر یەکتری بەڵام نابینین جەنگ دژی یەکتر رابگەیەنن؟ بەرپرسە ئەمریکیەکان دەلێن ئێران بەپرسە لە مردنی ٦٠٠ سەربازی ئەمریکا لە ٢٠٠٣وە بەڵام هیشتا جەنگ ڕاناگەیەنن!
ئەو دوو وڵاتە لە جەنگدان بەڵام جەنگێکی نوێ کە دەسپێک و نە کۆتای ڕانەگەیەنراوە، جەنگەکە لە ڕیگەی ئابوری و بریکارەوە دەکرێت و بەریەکەوتنی هەر دوو وڵاتە سەرکیەکە هەموو یاریەکە تێکدەدات و ئامانجە سەرەکیەکە دەشێوێنێت. وە ئەو سیستەمە نێودەوڵەتیە تێک دەدات کە لە ئێستادا لە خزمەت ئەمریکادایە و یەکجەمسەریە، چونکە بە گەڕانەوە بۆ هەڵگیرسانی جەنگێکی تەقلیدی گەرم پێناچێت سیستەمی نێودەوڵەتی بە تاکە جەمسەری بمێنێتەوە.
کۆماری ئیسلامی ئیران لە کاتی دروسبوونیەوە بە ئاشکرا دژایەتی ئەمریکای کردووە وە ئەمریکاش بەهەمان شێوە، جۆرج بوش لە ساڵی ٢٠٠٢ لە کۆنگرێس، ئێران و عێراق و کۆریای باکوری وەک تەوەرەی شەیتان ناساند. ئێران دروشمی مەرگ بۆ ئەمریکای بەرز کردنۆتەوە. ڕۆناڵد ریگان لە ساڵی ١٩٨٣ سۆڤیتی وەک ئیمپراتۆریەتی شەیتان ناساند و بە ناوەندی شەیتانی جیهانی نوێی ناوبرد بەڵام ئەم دوو وڵاتە جەنگی نوێیان بەرپا کردبوو بەڵام دیپلۆماس نەک جەنگ خزمەتی ئامانجە سیاسیەکانی دەکرد. بۆیە ڕوانینمان بۆ ململانێی ئەمریکا و ئیران لەم ڕووەو دەبێتە ڕونکەرەوەیەکی باش.
لە ١٩ مایس ساروخێک ئاراستەی کونسوڵخانەی ئەمریکا کرا لە بەغداد، پاشان لە ٢٠ مانگی رابردوو ئیران فڕۆکەیەکی پێشکەوتوی چاودێری کردە ئامانج کە تەنانەت پنتاگۆنیش پێشبینی ئەوەیان نەکردبوو کە توانای ساروخەکانی ئێران هێندە بن. ئەم روداوە هاوشێوەی خستنە خوارەوەی فۆرکەی U -2 لەلایەن یەکێتی سۆڤیەتەوە کە بووە هۆی ئەوەی خروشچێڤ لە کۆبۆنەوەی ڤیەنا توڕە ببێت و کۆبونەوەکە تێک بدات. وە ئەم دوو حاڵەتە هەرگیز بە جەنگ یەکلای نە دەکرانەوە.
هەرچەندە ڕاستە کە ئێران وەک سۆڤیەت چەکی ئەتۆمی نیە و لە ڕووی ئابوری سەربازیەوە لە ئاست یەکێتی سۆڤیەت نیە. بەڵام ئێران دەتوانێت لە رێگەی بریکارەکانیەوە بەرەیەکی جەنگی زۆر فراوان بکاتەوە و زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەو خۆ تێوە بگلێنێت کە لە کەناراوەکانی لازقیەی سوریاوە بۆ چابەهاری نزیک پاکستان دەگرێتەوە. بۆیە پیویستە لەوە تێبگەین کە ئێران دەتوانێت وڵامی ئەمریکا بداتەو لەکاتی جەنگی ڕاستەوخۆدا کاریگەرانە بەرگری ئەمریکا بکات.
بۆچی ئێران توانای هەیە جەنگی نوێ بەپا بکات
لە ساڵی ٢٠٠٢ سوپای ئەمریکا یاریەکی کۆمپیتەری ڕیکخست بۆ وێنا کردنی جەنگی ئێران-ئەمریکا بە ناوی "تەحەدای هەزارە"، ڕاهێنانەکە نزیکی ٢٠ رۆژی خایاند وە هێزەکانی ئەمریکا بە رەنگی شین و ئێران بە رەنگی سور وێنا کرابوون، جەنڕاڵ پۆڵ ریپەر وەک سەرپەرشتیاری سوپای ئیران بەژداری کرد و ستراتیژی لاسەنگی بەکار هێنا بۆ روبەڕوو بونەوەی ئمەریکا [شین]، هێزەکانی ڕیپەر توانیان بە هێریشێکی کتوپڕ کەشتیەکی فرۆکە هەڵگر و ١٠ کەشتی جەنگی و پێنج لەسەر شەشی کەشتیە جەنگاوەرەکانی ئەمریکا تێکبشکێنن [کە ئێستا لەو کەشتیە لە کەنداو هەیە وەک ئەبراهەم لینکۆڵن]. وە ئەمە لە یاریەکەدا و لە ڕاستیشدا سەرکەوتنێکی سەربازیە و کە ئەبێتە هۆی مردنی زیاد لە بیست هەزار سەربازی ئەمریکی، ئەمەش باجێکە کە دیموکراسی ئەمریکا بۆی هەرس ناکرێت و دەبێتە پشێوی. پاشان سەرپەرشتیارانی یاریەکە ڕایان گەیاند دەبێت هێزە سورەکان وەڵامی هێرشەکانی شین نەدەنەوە، بۆیە جەنڕال ڕیپەر دەستی لە یاریەکە کێشایەوە و وتی کە ئەمە بە ڕوونی خزمەتی سوپای ئەمریکا ناکات و سەنگی ڕاستەقینەی ئێمە لە سەر زەوی دەر ناکەوت و بودجە ٢٥٠ ملیۆن دۆلاریەکەمان بە فیڕۆ چووە.
لە ئێستادا ٢٠١٩ وە ئێران دەیان چەك و ساروخی پێش کەوتوی بەرهەم هێناوە، وە وڵاتان زۆرجار ئەو چەکە نوێیانەی هەیانە رایناگەیەن بۆ ڕای گشتی. وە لە ئێستادا هێزەکانی ئیران نەک لە عێراق و یەمەن و ئەفریقای باشور بەڵکو لە ڤەنەزوێلا و ئەمریکای باشور بوونیان هەیە.
رۆبەرت کەپڵان راوێژکاری پیشووی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا دانی بەوەدا ناوە کە ئێران ئیمپراتۆریەتێکی نوێلی لە رۆژ هەڵاتی ناوەڕاست ردوست کردووە. تێڕوانین بۆ ئێران وەک وڵاتێکی "جیهانی سێەم" وەک تەقە کردن لە تاریکی وایە. ئێران لە ئێستادا ئێران تا رادەیکی زۆر توانیویەتی کە دەسکەوتە سەربازیەکانی لە زەمینەی سیاسیدا بچەسپێنێت هەر لە یەمەنەوە کە نتڕۆڵی پایتەخت دەکات هەتاوەک و بە ڕەسمی کردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی وەک بەشێک لە هێزە رەسمیەکانی عێراق.
ئێران دەتوانێت لە ڕیگەی وەکیلەکانیەوە لە یەمەن هێرشێکی زۆر بکەنە سەر سعودیە و ئەو هاوپەیمانەی ئەمریکا بەگیربێنن و رێگەی ئاوی باب ئەل مەندەب بگرن و ئابوری هەموو جیهان بخەنە مەترسیەوە، بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت کە دەبێتە هۆی لەرزاندنی ئابوری زۆرینەی وڵاتانی رۆژئاوا. حوسیەکان سعودیە ناچار بکەن بە هێرشێکی فراوان بۆ یەمەن، کێشە بۆ گەروی ستراتیژی باب ئەل مەندەب دروست بکەن و زیانێکی زۆر بە ئابوری جیهان بگەیەنن چونکە لە سەدا ١٣ بۆ ٢٠ بازرگانی جیهان بەوێدا تێدەپەرێت.
هەروەها لە کۆبونەوەی ئەم دواییانەی حەماس لەگەڵ رابەری باڵی ئێران کە جەخت لەسەر بەهێزکردنی پەیوەندیە ستراتیژیەکانیان کراوەتەوە، بۆیە لە ئەگەری هێرشکردنە سەر ئێران کە پشتگیری و سەرچوەی بەردەوامییانە هەموو هێزە وەکیلەکانی ئێران ناچار دەبن وەڵام بدەنەوە. وە تەنها جیاوازیەک لە نێوان وەکیلەکانی هەردوولا ئەوەیە کە وەکیلەکانی ئێران ئەکتەری نا دەوڵەتین بەڵام وەکیلەکانی ئەمریکا ئەکتەری دەوڵەتین.
بۆیە حەماس دەتوانێت بە سەدان ساروخی ئێرانی ئیسرایل ساروخ باران بکات و سیستەمی بەرگری ئیسرایل، گومزی ئاسنی، بێسود بێت و تاکە هۆکاری بەرگری کە بۆ ئیسرایل بمێنێتەوە هێرشێکی فراوان بێت بۆ ناوەچەکانی حەماس کە ئەمەش بەتەواوەتی ئەو ناوچەیە نائارام دەکات دەبێتە جەنگێکی گەرم.
ئیران قورسای سەربازی خۆی خستۆتە گەروی هورمز و بوونی گەروی هورموز وەک بە شێک لە خاکەکەی هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ ئێران کە رۆکەوتنامەی ئەتۆمی واژو بکات. وە گرنگی ئەم شوێنە ستراتیژیە وای کردوە کە ئەمریکا نەتوانێت بە ئاسانی دژی ئێران بجوڵێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ئێران کۆنتڕۆڵی ناراستەخۆی باب ئەل مەندەبی هەیە.
ئێران لە ڕوویەکی زۆر گرنگ و پێوسیتەوە لە پێشەوەیە ئەوەیش هەواڵگریە. پەیوەندیەکی کلتوری، ئاینی، و ڕەگەزی و زمانی زۆر بەهێز هەیە لەگەڵ ئێران دراوسێکانی کە واکردووە ئێران زۆر بە ئاسانتر لە ئەمریکا بتوانێت کاری تێدا بکات. ئێران تاکە وڵاتە کە هەوڵاگری ئەو وڵاتە وەزرات بێت نەک تەنها فەمانگەیەک. یەکێک لە بەرپرسەکانی دەزگای هەوڵگری ئەمریکا دەڵێت لەکاتی دامرکاندنەوەی یاخیبوونی سونەکانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٤ سەرچاوە هەوڵگریەکانمان رۆژێک بۆ ئێمە و ڕۆژ بۆ ئەوانیتر کاریان دەکرد.
ئەمریکا دەیەوێت لە ڕیگەی ئابڵۆقە و فشارەوە ئێران ناجار بکات لە ناوخۆەوە تێکیبدات وەک یەکیەتی سۆڤەیەت، بەلام ئەم ستراستیژیە لەگەڵ هەموو وڵاتێک کار ناکات، ئێران سۆڤیەت نیە، ئیران توانیویەتی چڵ ساڵ بەرگەی گەمارۆکانی ئەمریکا بگرێت بەڵام سۆڤیەتیەکان لە چلەم ساڵی گەمارۆ و ئابڵۆقەدا بەرتەوازەبووبن .
پەرەسەندنی مێژوو، کلتور، زمان، ئابوری و کۆمەڵ و جیۆسیاسی ئێران جیاوازە لە سۆڤیەت و پێویستە ئەمریکا و رۆژاوا ڕێز لە سیستەمە نێودەوڵەتیە بگرن کە خۆیان دایان ناوە، ئەویش ئازادی و سەروەری وڵاتانی دیکەیە. ئەگەر ئەمریکا جەنگی ئێران بکات ئەوا جەنگێکی بێ ئامانج دەبێت و تەنها خزمەتی توندوتیژی دەکات. بۆیە ئەم دوو وڵاتە تنەها دانوستان دەکەن چونکە لەم جۆرە جەنگدان دانوستانەکە دەچیتە شێوەی ئاگربەستێک هەر وەک ڕێکەوتنمانەی ئەتۆمی و بەردەوام بوونی زۆر ناسکە، بۆیە لێک تێگەیشتنی زیاتری هەردوو وڵات پێویستە دوای ئاگر بەست تاوەکو کۆتای بە جەنگەکەیان بهێنن. لە کۆتایدا وەک کلاوزویتز دەلێت وڵاتێک نابێت ئەوەی لەبیر بچیت زۆر بەرپا کردنی جەنگ بۆ ئامانجی سیاسی، سەرەنجام جەنگە وڵاتەکەش نوقم دەکات.
فەرهەنگ فەرەیدون نامدار
نوسەرو خوێندکاری سیاسەت‌و پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەکان لەزانکۆی سلێمانی