روداوەکانی واشنتۆن‌و دیکتاتۆری پێوەندکراو
ئه‌بوبه‌كر عەلی
2021-01-08 704
بە پێچەوانەی لێکدانەوەو کاردانەوەی ھەندێ وڵاتی دیکتاتۆر یاخود نیمچە دیکتاتۆری و عەقڵی سەلەفی ڕێکخراوو ناڕێکخراوو ئەسیری کولتوری وەلی ئەمرو سوڵتانی غەلەبەو لایەنگری شەرعیەتی شمشێرو توانای خۆسەپاندن، رووداوەکانی واشنتۆن و ھەڵکوتانە سەربارەگای کۆنگرێس، لەلایەن بەشێك لە لایەنگرانی ترامپەوە، بەڵگەنین لەسەر بێ بایەخبوونی دیموکراسی و لەوانەش دیموکراسی ئەمریکا.
بەڵکو تەواو بەپێچەوانەوە، زیاتر ڕوونیان کردەوە، بوونی کلتورو دامەزراوەو دەستەبەریە دیموکراسیەکان لەدەوڵەتدا، تا چ راددەیەك گرنگ و پێویستن. چونکە ئەوە دیموکراسیە جیاوازی دەخاتە نێوان دەسەڵاتدار و دەسەڵاتەوە لە ڕێی چەندین میکانیزمەوە لەوانەش دەستور، سنور بۆ دەسەڵاتەکانی حوکمڕان دادەنێت و دەسەڵاتەکانی بۆ دیاری دەکات. بەگرتنە پێشی ڕێوشوێنی لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانیش، رێدەگرێت لەوەی، سەرجەم دەسەڵاتەکانی لە دەستدا کۆببنەوەو بەمەش کەڵکەڵەی بێنیازبوون لە خەڵك و خراپ بەکارھێنانیان و ستەمکاری و خۆ بەخواوەند بینینی بچێتە کەلەوە، لە بری دەستورێکی مەدەنی پارێزەری ماف و ئازادییەکانی ھاوڵاتی و دامەزراوەکان و دەوڵەتی یاسا، بەگوێرەی میزاجی خۆی و بەرژەوەندیە تاکەکەسی و بنەماڵەیی و گروپیە بەرتەسکەکان، حوکومرانی بکات و کۆماری ترس پێکبێنێت.
روونە، پێش دەرکەوتنی دیموکراسی، جگە لە چەند ئەزموونێکی کاتی و تێپەڕ، لە وێنەی (حوکمرانی ڕاشدین لە سەرەتای ئیسلامداو یۆنانی کۆن، بەگشتیی، مۆرکی زاڵی حوکمرانی خۆسەپاندن و ستەمکاری بووە. ھێز سەرچاوەی ڕەوایەتی سیاسی بوەو زۆر کەم نەبێت باسێ لە تاك و ھاوڵاتی و ماف و ئازادییەکان لە گۆڕێدا نەبووە. بەڵام لە ھەمان کاتدا دەوڵەتی نوێش بەدەسەڵاتە ترسناکەکەیەوە لەئارادا نەبووە.
لە ئەوی ڕۆژگارەدا، باس لە عەدالەت و سۆز و میھرەبانی لە حوکمرانیدا کراوە، بەڵام لە قاڵبی ئامۆژگاریدا و بە لوتف و حەز و میزاج و ویژدان و ئاستی پابەندی ئەخلاقیی پاشاکانەوە بەسترابۆوە! چونکە حوکومڕان بەشێوازی جۆراو جۆر، قسەی سەرەتاو کۆتایی لە بریارداندا ھی خۆی بووە. دامەزراوە گەل و ھێزێك نەبوون، ناچار بە بەندکردن بەبنەماکانی حوکمڕانیەکی دادپەروەرانەو باشیەوە بکەن؟! بە شمشێر و ھێز پارێزگاری لە دەسەڵاتەکەی کردووەو ھاوبەشی لە دەسەڵاتدا قبوڵ نەکردووە.
ئەوە دیموکراسی بوو ئەم واقیعەی گۆڕی، دوای حاکمی دادپەروەری گۆڕی بە یاساو سیستمی دادپەروەر. بۆ ئەوەی چیتر دەسەڵات بە حەز و میزاج و بەرژەوەندی دەسەڵاتدارەوە نەبەسترێتەوەو ئەگەر دەسەڵاتدارێك گیانی دیکتاتۆریەت و خۆ سەپاندن و تێپەراندنی ئیرادەی گەلیشی تێدا بوو، سیستم ڕێگەی پێ نەداوە ناچاری بکات مل بەرێ و شوێنە دەستورییەکان و رێساکانی چۆنیەتی دەسەڵات گرتنەدەست و پیادەکردنی و رادەستکردنی بدات، چونکە مێژووی سیاسی و حوکومرانی کۆمەڵگە جۆراو جۆرەکانی مرۆڤایەتی سەلماندوویەتی، گرەوکردن لەسەر ئیمان و ئەخلاق و ویژدانی تاکەکەسی دەسەڵاتدار، ھەڵەیەکی کوشندەیەو دەرگا بەرووی ستەمکاری و خراپ بەکارھێنانی دەسەڵاتدا دەکاتەوە، لەو سۆنگەوە ھەتا دادپەروەرێك حوکم دەکات چەندین ستەمکار دێنە سەرکار.
تا لە قۆناغێکی دواتردا، ستەمکاری دەبێتە تاکە بژارد و بوار بۆ ھاتنە سەر کاری ھیچ دادپەرورێك نامێنێتەوە. ڕووداوەکانی واشنتۆنیش نیشانیان داین، لەناو دڵی دیموکراسیە خۆرئاوایەکانیشدا، سەرکردە گەلێك ھەن ھەوای دیکتاتۆریەت لێیان دەدات، ئەوەی ناھێڵێت ئەم خواستە لە ماتە ھێزەوە بکەن بە کردار، دامەزراوە دیموکراسیەکان و رای گشتیە، ھەر ساتەوەختێکیش ئەم رێگریانە نەمێن، تاغوتەکانی ئەوێ لە ھی لای خۆمان لە خۆرھەڵات درندەتر دەبن. ھێتلەرو مۆسۆلینی و ستالین و فرانکۆو چەندینی تر، ئەم راستیە پشتراست دەکەنەوە.