مەسەلەی كورد دەمێكە لە چوارچێوەی قانوونی نێو دەوڵەتیدا باسی لێ كراوە، لە پاش جەنگی جیهانی یەكەم لە گرنگترین پەیماننامەی نێو دەوڵەتی كە پەیماننامە/ معاهدەی سێڤر لە چەند بەندێكدا. هەموو ئاگادارین كە كوردستان تا كۆتایی جەنگی جیهانی یەكەم لە نێوان هەردە دەوڵەتی ئێران و عوسمانیدا دابەشكرابوو، بەڵام بەشی هەرە گەورەی لە ژێر حوكمی دەوڵەتی عوسمانیدا بوو. بەپێی پەیماننامەی سێڤر بڕیاردرابوو سەرتا ناوچەیەكی ئۆتۆنۆم لە باكوری كوردستان دروستبكرێت، پاشان بە چەند مەرجێ‌كی دیاری كراو، ئەو ناوچەیە ببێ بە دەوڵەت. لە دوا پەرەگرافی بەندی 64ی هەمان پەیماننامەدا هاتووە كە كوردی ویلایەتی موسل مافی ئەوەیان هەیە داوابكەن ببن بە بەشێك لەو دەوڵەتە كوردیە. سەرهەڵدانی موستەفا كەمال و پشتگیری كردنی لەلایەن دەوڵەتی تازە پەیدابووی سۆڤێت، لەگەڵ چەند دەوڵەتێكی رۆژئاوادا، بە تایبەتی ئیتالیا و فەرەنسا و بریتانیا، كە هەریەكەیان لەبەر هۆی تایبەت بە بەرژەوەندی خۆیان پەیمانی سێڤر پشت گوێ خراوە، پاشان پەیمانامەی لۆزان لە مانگی تەموزی 1923 مۆركراوە، كە باسی كوردی تێدا نەكراوە. بەم شێوەیە كوردستانی عوسمانی دابەشكراوە بەسەر توركیا و عێراق و سوریا، لەو كاتەوە كوردستان بووە بە كۆلۆنیایێكی نێو دەوڵەتی، وەكو نووسەری تورك ئیسماعیل بێشكچی نووسیویەتی. مەسەلەی كورد لە مەسەلەیەكی نێو دەوڵەتییەوە بوە بە مەسەلەیەكی ناوخۆیی لە چوارچێوەی قانوونی ناوخۆیی ئەو دەوڵەتانە چارەسەر بكرێت. لە پاش جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم دەستێوەردانی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە كاروباری ناوخۆیی دەوڵەتاندا بەكارێكی نابەجێ و قەدەغەكراو بووە، بۆیە كاربەدەستانی ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە بەشێوەیەكی دڕندانە مامەڵەیان لەگەڵ كورد كردووە، هەتا گەیشتبێتە ڕادەی قەدەغەكردنی ئاخاوتن بەزمانی كوردی وەكو حوكمی توركیای كەمالی كردوویەتی.
باشوری كوردستان لەبەر بەرژەوەندی بەریتانیا بۆ ئەوەی بتوانێ دەست بە نەوتی كەركوك بگرێت پاشان بیگەێنێتە سەر دەریای سپی لەوێوە بۆ رۆژئاوا، لكێندراوە بە دەوڵەتی عێراقی تازە دروستكراو. بەدرێژایی نزیكەی 40 ساڵ تەمەنی رژێمی پاشایەتی زۆربەی ئەو مەرجانەی پەیوەندییان بە بەكارهێنانی زمان و بەڕێوەبردنی كاری ناوخۆیی ناوچەكەوە هەیە، جێ بەجێ نەكراون.
گەلی كورد لەو ماوە درێژەدا بێ دەنگ نەبووە، نەك تەنیا هەر لە كوردستانی باشوور، بەڵكو لە هەموو بەشەكانی دی كوردستان، بۆیە ئەو دەوڵەتانە هەمیشە هاوكاری یەكتریانكردووە بۆ سەركوتكردنی كورد، بۆ ئەو مەبەستەش چەند پەیماننامەیەكیان مۆركردووە، وەكو پەیمانی سەعد ئاباد و پەیمانی بەغدا و سەنتۆ، جگە لە چەند ڕێكەوتنێكی دووقۆلی نێوان عێراق و ئێران، یان عێراق و توركیا و توركیاو ئێران.
خۆشبەختانە رووداوەكانی پاش شەڕی سارد و لێكترازانی یەكیەتی سۆڤێت و شەڕی كەنداوی دووەم بوونە هۆی پەیدابوونی چەند پرنسیپێكی تازە لە قانوونی نێودەوڵەتیدا بە پێچەوانەی پرنسیپە كلاسیكیەكانی ئەو قانوونە. ئەم پرنسیپە تازانە بایەخێكی زۆریان بە "سەروەری دەوڵەت" نەداوە و ڕێگایان خۆش كردوە بۆ زیاتر دەستێوەردانی كۆمەڵگای نێو نەتەوەیی لە كاروباری ناوخۆیی دەوڵەتان، ئەگەر یەكێكیان سیاسەتی قڕكردنی نەتەوەیەكی تری بەرپاكرد. ئەم پرنسیپە تازانە تا ئێستا نەچەسپاون بەڵام لە پەرەسەندندان، ڕێگە بە دەستێوەردانی كۆمەڵگای نێو نەتەوەیی دراوە لە كاروباری ناوخۆیی دەوڵەتان ئەگەر یەكێ لەو دەوڵەتانە سیاسەتی بە كۆمەڵ كوشتنی خەڵكی بێ چەك و سیڤیل بەكاربهێنێ لەبەر جیاوازی رەگەزی، ئاینی و مەزهەبی. بەپێی ئەم پرنسیپە تازانە كە خەریكە بچەسپێن لەناو قانوونی نێو دەوڵەتیدا، مەسەلەی كورد دەكرێ بخرێتە بەرچاوی كۆمەڵگای نێو نەتەوەیی و دەستگاكانی، یان بەردەمی دەستگاكانی ئەوروپی سەبارەت بە باكوری كوردستان، چونكە توركیا خۆی بەدەوڵەتێكی ئەوروپی دەداتە قەلەم.
پرسیار: وەك بڕیارێكی گرنگ باسی بڕیاری 688 دەكرێ، بەڵام هەم لە بناغەدا بەرتەسك دانراوە بۆ كاتی ئادارییەكەی ساڵی 1991 و هەم خودی بڕیارەكە هیچ ئیجرائاتێكی عەمەلی نەگرتۆتەبەر لەبەرامبەر پێشێل كردنی بەردەوامی مافەكانی خەلكی عێراق بەگشتی و خەلكی كورد بەتایبەتی لەلایەن رژێمی بەعسەوە، زیاتر داواكراوە لە رژێم رەفتاری سیاسی بگۆڕێت، ئایا پێت وایە بەدواداچونی ئەو بڕیارەهیچ ئەنجامێكی وا بدات بەدەستەوە؟
وەڵام: بڕیاری ژمارە 688 ساڵی 1991 ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیارێكی گرنگە لەبەر دوو هۆ: یەكەمیان لەبەر ئەوەی بۆ یەكەم جار كۆمەڵگای نێو نەتەوەیی بەجەواب هاتووە لەگەڵ دەوڵەتێكی ئەندامی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەبەر ئەو سیاسەتە سەركوتكەرانەی بەكاری هێناوە دژی گەلەكەی خۆی. وەكو پێشتر ئاماژەمان بۆ كردووە، ئەم جۆرە دەستێوەردانەی دەستگاكانی نێونەتەوەیی لەسیاسەتی ناوخۆیی دەوڵەتێكی ئەندامی ئەو رێكخراوە بە كارێكی ناشەرعی زانیوە. كاربەدەستانی رژێمی دیكتاتۆری بەغدا ئێشتایش شەو و رۆژ باس لە "پێشێل كردنی سەروەری دەوڵەتی عێراق" دەكەن، دەڵێن ئەم دەستێوەردانە بە پێچەوانەی قانوونی نێو دەوڵەتییە. هۆی گرنگی ئەم بڕیارە سەبارەت بە كورد ئەوەیە بە ڕوون و ئاشكرا ناوی خەڵكی كوردی هێناوە لەبەرئەوەی بەر شاڵاوی سیاسەتی سەركوتكەرانەی رژێمی بەغدا كەوتبوون و ژیانیان لە مەترسییدا بووە .
بڕیاری ژمارە 688سەرەتایەكی چاكە ئەگەر بەشێوەیەكی چاك و ژیرانە سەرانی كورد مامەڵەیان لەگەڵدا بكردایە . منیش دەلێم ئەوبڕیارە لە بناغەدا بەرتەسك دانراوە ئیجرائاتێكی عەمەلی بۆ دانەنراوە بۆ راگرتنی پێشێل كردنی مافی مرۆڤ، بەڵام ئەگەر لەو سەردەمە ئەو بڕیارە وەرنەگیرابایا، دوورنەدەبوو ئەوەی بەسەر فەلەستینیەكاندا هات كە زۆریان ناچاركران وڵاتی خۆیان بە جێ بهێڵن، هەمان كارەسات بەسەر گەلی كورد بهاتبایا، چونكە بەهۆی ئەو بڕیارەوەبو كە زۆربەی ئاوارەكان گەرانەوە شوێنی خۆیان. دەربارەی ناوچەكانی كەركوك و خانەقین و مەخمور و شێخان و سنجاریش كە زۆربەی خەڵكەكانی ڕێگایان پێ نەدرا بگەڕێنەوە شوێنەكانی خۆیان، هۆیەكەی دەگەرێتەوە بۆ كەمتەر خەمی كاربەدەستانی كوردستان.
سەرانی كورد دەبوایا بەبەردەوامی داوای گەڕانەوەی ئەو خڵكە بكەن بۆ جێگای خۆیان لە ژێر چاودێری پێرسۆنەڵی .U.N كە لەو سەردەمەدا لە كوردستاندا وجودیان هەبوو. هەروەها بە هۆی ئەم بڕیارەوەبوو كە ناوچەی ئارام دروستكرا و لەوناوچەدابوو خەلكەكانی توانیان بەشداری بكەن لە هەڵبژاردنی یەكەم پەرلەمانی كوردستان كە بووە هۆی پەیدابوونی حكومەتێَكی defacto ی كوردی كە نەك تەنها كاروباری ناوخۆی ئەو ناوچە فراوانەی بەڕێوە دەبرد، بەلكو وەكو دەوڵەتێك پەیوەندی پێوە دەكرا لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە. بەڵام سیاسەتی تەسكی حیزبایەتی هەردووحیزبە سەرەكیەكەی كوردستان كارەكانی بەلایەكی تردا دەبرد و ئەو هەلەی بۆ كوردی ئەو ناوچەیە رەخسابوو سودی لێ وەرنەگیرا. بەدڵنیاییەوە دەتوانم بڵێم ئەگەر سیاسەتمەدارانی كورد بیانزانیبا بەشێوەیەكی ژیرانە مامامەڵە لەگەڵ ئەو وەزعە تازە بكەن، ئێستا مەسەلەی كورد لە بارێكی تر دەبو. پاشان نابێ ئەوەیشمان لە بیربچێت كە هەوڵەكانی حكومەتی فەرەنسا و سەرۆك فرانسوا میتران بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لە هاوینی ساڵی 1995 هەر لە چوارچێوەی بریاری ژمارە 688 بوو. ئەو ڕێكەوتنامەی ئامادەكرابوو تەنیا ئیمزاكردنی مابوو، هەردو سەرۆكی حیزبە دەسەڵاتداری كوردستان، بە ئامادەبوونی سەرۆك كۆماری فەرەنسا، مەسەلەی كوردیان دەگەیاندە بارێكی تازەوە. سەرانی كورد تێكرا لە سەردەمی شێخ مەحمودەوە تاكو ئەمرۆ زۆر جاران بەسەر فەرسەتی چاكدا بازیانداوە و سوودیان لێ وەرنەگرتووە، هەربۆیە تاكو ئێستایش گەلێكی 30-40 ملیۆن كەس بێ قەوارە و كیان ماونەتەوە .
پرسیار : بەڕێزت لە كۆنگرەیەكدا لە واشنتۆن بەشداربوویت داواتكردووە فكرەی ئەوەت باس كردووە، كە كوردستانی عێراق بخرێتە ژێر كۆنترۆڵی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە، ئایا جیاوازی ئەم كۆنترۆلە لەگەڵ ئەوەی لە ئێستادا نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتی جێ بەجێ كردنی بڕیاری 986 دەكات و ناوچەی ئارام لەلایەن چەكوشی ئامادەوە بەڕێوە دەچێت لە چیدایە و وەزعی ئێستا چارەسەر دەكات؟ هاوكات باسی سەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكانت كردوە بۆ هەڵبژاردنێی ئازاد دواتر "دامەزراندنی حكومەتێكی كوردی "ت كردوە؟ ئایا مەبەستت لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ یە لە كوردستانی عێراقدا؟
وەڵام: لە كۆتایی مانگی نۆڤەمبەری ساڵی 1999 لە واشنتۆن كۆرێكی قانوونی لەلایەن "دەزگای ئەحمەد بۆ دیراساتی كوردی "رێكخرا و منیش یەكێك بوم لە بەشداربوانی ئەو كۆڕە قانوونیە. ئەووی پێشنیازمكردووە لەو باسە و خستوومە بەرچاوی بەشداربووان لەو كۆڕەدا ئەوە بوو كە باری كوردستانی باشوور بەو ناوچانەوە كە ئێستا لە ژێر دەسەڵاتی رژێمی بەعسە، كە سیاسەتی پاكسازی رەگەزی تێدا بەرپا دەكات جیاوازییەكی وای نییە لەگەڵ باری كۆسۆڤۆ و تیمۆری رۆژهەڵات، كە هەردوكیان كەوتبوونە بەرشاڵاوی سیاسەتی پاكسازی نەژادی و كۆمەڵگای نێو نەتەوەیی لەسەریان بەجەواب هات و دەستگایەكی نێو نەتەوەیی تێدا دروستكرد بۆ بەڕێوەبردنی كارو بارەكانی. لە پاش ئارامبوونەوەی وەزعی ئەو دوو وڵاتە، بڕیارە هەڵبژاردنێكی ئازاد بكرێت لە ژێرچاودێری unدا، پاشان ئەو لایەنە سیاسیەی خەلكەكە هەڵیدەبژێرێ دەتوانێ حكومەتێكی نیشتمانی دروست بكات. ئەگەر ئەم پرۆسەی پێشنیازمكردووە پشتگیری لێ بكرێ لەلایەن هیزە سیاسیەكانی كوردستانەوە، لەگەڵ كوردی دەرەوەدا، كە رۆلێكی گرنگ دەبینن بەوەی بتوانن بیخەنە بەرچاو میدیای جیهانی و كاربەدەستانی ئەو وڵاتانەی وا تیایا دەژین، ئەوا رێگا خۆش دەكەین بۆ ئەوەی كوردیش بە مافی سرۆشتی خۆی بگات و ببێتە خاوەن قەوارەی خۆی.
بەڵام چاكترە ئێمە لەسەرەتادا هەرتەنیا داوای ئەو پرۆسانە بكەین دەبنە هۆی دەستێوەردانی un لە كاروباری كوردستانی باشوور، دەبێ باسی سیاسەتی رەگەزپەرستانەی رژێمی بەعس بكەین لەو ناوچانەی كوردستان وا لە ژێر چنگی ئەو ڕژێمەیە كار بۆ گۆرینی باری دیموگرافیان دەكات. ئێستایش رۆژ نیە چەند خێزانێكی كورد دەرنەكرێت و عەرەب لە جێگاكانیان نیشتەجێ نەكرێن. هەروەها دەبێ بڵێین هەرچەندە ئێستا شەڕی ناوخۆی ڕاوەستاوە لە نێوان چەكدارانی هەردوو حیزبی سەرەكی كوردستان، بەڵام لەبەر ئەوەی بەندەكانی ڕێكەوتننامەی واشنتۆنی مانگی ئەیلولی ساڵی 1998 جێ بەجێ نەكراون و لەوە دەچێ سەرانی پارتی دیموكراتی كوردستان نیازی جێ بەجێكردنیان نیە. بۆیە ترسی تازەبوونەوەی شەڕی ناوخۆی هەرماوە. هەبوونی دوو ئیدارەی جیاوازی خۆی لە خۆیدا كارێكی نا ئاساییە و مانەوەی وەزعەكە بەوشێوەی ئێستای بووەتە هۆی دەستێوەردانی دەوڵەتانی توركیا و ئێران و عێراق لە كاروباری ئەو ناوچانەی كوردستان كە تا ئێستا لە ژێر دەسەڵاتی حیزبە سیاسیەكانە
جێ بەجێ كردنی بڕیاری ژمارە 986 پەیوەندی بە باری ئابورییەوە هەیە نەك سیاسی، بەڵام ئەگەر هەمو ناوچەكانی كوردستانی باشوور بخرێنە ژێر كۆنترۆڵی un و ئیدارەیەكی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هەموو كوردستانی باشوور ئەوا ڕێگا خۆش دەبێ بۆ گەیشتنە ئەو ئاواتەی ساڵەهای ساڵە كورد بۆی تێدەكۆشێ. مەسەلەی جیابونەوە لە عێراقدا دەگەرێتەوە بۆ بڕیاردانی خەڵكی كوردستان. ئێمە بڕوامان بەمافی دیاری كردنی چارە نووس هەیە بۆ هەموو گەلانی ژێر دەستە، لەوانە گەلی كوردیش. ئەگەر خەلكانی كوردستان لە هەڵبژاردنێكی ئازادا دەنگیان بۆ ئەولایەن و كەسانەدا كە دەیانەوێ دەوڵەتێكی كوردی دروست بكرێ، ئەوا كۆمەڵگای نێو دەوڵەتی ناتوانێ پشتگیری لەو بڕیارە نەكات.
مێژوو:
دەربارەی پرۆسەی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستوورێك بۆ بۆ عیراقی پاشە رۆژ
دكتۆر نوری تاڵەبانی
سیاسەتی رەگەز پەرستانی رژێمەكانی یەك لەدوای یەكی عیراق وای لەگەلی كوردمانی كردووە بێ باوەڕی پەیدابكات نەك هەر بەو رژێمانە، بەڵكو بە زۆربەی لایەنە سیاسیەكانی ئەمرۆی ئۆپۆزسیۆنی عیراقیش، چونكە بەشی زۆریان بەشداربوون، هەریەكەیان بەشێوەێك، لە جێ بەحێ كردنی ئەم سیاسەتە دوژمنكاریە.
لەو لایەشەوە ئەو لایەنانە بە چاوی گومانەوە تەماشای بزوتنەوەی گەلی كوردمان دەكەن و(تۆمەتی) جودا خوازی دەخەنە پاڵی، وەكو دەوڵەتەكانی ناوچەكە كە شەو و رۆژ باسی دابەشكردنی عێراق دەكەن ..
دروشمی فیدرالی لە ساڵی 1992 وە بووە بە دروشمێكی سەرەكی خەڵكی كوردستان، بە جۆرێك كە هەرلایەنێكی سیاسی كوردستانی بە توندی داكۆكی لێ نەكات، ریسوا دەبێت لە پێشچاوی جەماوەری گەلەكەمان، پێویستە لەسەر عاستی عیراقیش بیچەسپێنێ تاكو ببێت بە دروشمی زۆربەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی.
دەبێت وابكرێت جۆرە ئیلتزامێك بخرێتە سەر ئەستۆی ئەو لایەنانە تاكو پاشەرۆژ نەتوانن پاشە كشێ ی لێ بكەنەوە باشترین شێوەیش بۆ گەیشتنی بەم مەبەستە ئەوەیە كە پرۆژەێكی دەستوور بۆ عیراق پاش روخاندن و نەمانی رژێمی بەعسی دیكتاتوری ئامادەبكرێت لە ئێستاوە.
هەڵبەتە ئامادەكردنی ئەم پرۆژەی دەستوورە بۆ عیراقی پاشە رۆژ ئەوە ناگەێنێ كە ئەم پرۆژەیە دەبێتە دەستووری پاشەرۆژی عیراق، بەڵام جۆرە ئیلتزامێك دەخاتە سەر ئەو لایەنانەوا بەشداری دەكەن لە ئامادەكردن و پەسەندكردنی. لە هەمانكاتدا ئامادەكردنی پرۆژەی دەستوورێك بۆ عیراق لەسەر بنەمای فیدرالی و دیموكرسی و فرە حیزبی و رێزگرتن لە مافی مرۆڤ، دەبێتە هۆی باوەڕپەیداكردنەوە بە یەكتر لە نێوانی گەلی كورد ئەو لایەنانەی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی بە گشتی .
هەربۆیە لە هاوینی ساڵی 1993ەوە هەندێ هەوڵ و كۆشش دراوە لەگەڵ چەند قانوونێكی عیراقی، لە پێناوی زەمینە خۆشكردن بۆ ئامادەكردنی پرۆژەێكی دەستوور بۆ عیراقی پاشەرۆژ. لەبەر ئەوەی لایەنەسیاسیەكانی ناوكۆنگرەی نیشتمانی (I.N.C) دروشمی فیدرالیان قەبووڵی كردبوو، هەوڵەكە زیاتر لەگەڵ ئەواندادرا. لێرەدا بە پێویستی دەزانم بە كورتی رووناكی بخەمە سەر ئەو هەوڵدانەو رونكردنەوەی هەڵوێستی ئەو لایەنە و كەسانی وا بەشداریان تێداكردووە.
بەشداریكردنم لەم پرۆسەیەدا وەكو قانوونێكی كورد بووە. كەسانی قانوونی ناو (I.N.C)یش ئەگەر پەیوەندیان پێوەكردبم لەبەر دوو هۆ بووە: یەكەمیان لەر ئەوەی پێشتر پرۆژەی دەستوورێكم بۆ هەرێمی كوردستان ئامادەكردبوو لە ناوەڕاستی یاڵی 1992دا، هۆی دووەمیان لەبەر پێوەندی پێشترم لەگەڵ دكتۆر حەسەن چەڵەبی، سەرۆكی دەستەی قانوونی لە رێكخراوی I.N.C یدا، چونكە پێشتر مامۆستام بووە لە كۆلێجی (حقوق) لە زانكۆی بەغدا دا .
بۆ یەكەمجار لە ناوەراستی ساڵی 1993دا، لە لەندەن چاوم بە دكتۆر حەسەن چەلەبی كەوت و بۆ چوونەكانی خۆمم لەبارەی دانانی پرۆژەی دەستورێك بۆ عیراقی پاسەرۆژ بۆ شی كردەوە. ئەوەی پێویستە لێرەدا بووترێ ئەوەیە كە ئەویش هەمان راو بۆ چوونی هەبوو، بەڵام لەبەر ئەوەی لەناو رێكخراوی I.N.C كاری دەكرد، دەبوایا پرس بە سەركردەكانی لەلەندەن بكات و رایان وەربگرێ. پاش چەند رۆژێك وەڵامی لێ گێرامەوە، ئەوانیش هەمان رایان هەبو، داوایان كردبو لیژنەێك لە چەند قانوونێكی عەرەب و كورد پێكبێت بۆ بەئەنجام گەیاندنی ئەم كارە. لەوناوانەی وا پێشنیازیان كردبوو كە بەشداری بكەن، ناوی هشام شاوی و حامد جبوری، كە هەردووكیان پاڵوێزی رژێم بوون و تازە پشتیان لێ كردبو، لەگەڵ ناوی دكتۆر (علی الجمیل) سەرۆكی بەشی قانوونی دەستوری لە زانكۆی (قاهرە) .
دەربارەی بەشداری كردنی ئەو دوو كۆنە پیاوانەی رژێم لەم كارەدا، ئاگاداری دكتۆر حەسەن م كرد كە ناتوانم لەگەڵ دووكەسا دانیشم زیاتر لە بیست ساڵ لە خزمەتی رژێمی بەعسیدابوون وەكو وەزیر و پاڵوێز و تازە وازیان لێ هێناوە لەبەر هۆی تایبەتی خۆیان دكتۆر (علی الجمیل)یش شارەزاییەكی ئەوتۆی نیە دەربارەی باری ئەتنی و فرە مەزهەبی عیراق ، بۆیە باشترە پاشتر وەكو شارەزێك بە بەشداری بكات لە تەماشاكردنەوەی ئەو پرۆَژەیەدا ئامادەدەكرێت. دەركەوت كە شاوی و جبوری بە بیرورادا لەگەڵ ئەوە نین كە سیستەمی پاشەرۆژی عیراق سیستەمێكی فیدراڵی بێت، بۆیە ئەركەكە كەوتە سەر شانی دكتۆر حەسەن چەڵەبی و بەندە.
بڕیار درا پێكەوە ئەو پرۆژەی دەستورە ئامادە بكەین، پاشان لیژنەێكی قانوونی فراوان دروست بكرێت بۆ پێداچوونەوەی، پاشتریش پرۆژەكە بەدوا شێوەی بڵاوبكرێتەوە بۆ ئەوەی هەموو لایەنە سیاسیەكان و كەسانی شارەزای تر رای خۆیان دەربارەی دەربڕن .
لەبەر ئەوەی دكتۆر حەسەن چەڵبی لە بەیروت دادەنیشێ بۆیە وا رێك كەوتین كە هەریەكە خەریكی ئامادەكردن و دارشتنی بەشێكی بكەین و بینێرین بۆ ئەوی تر، تاكو راو بۆ چوونی خۆی دەربارەی دەرببرێت. ماوەێكی كەم پاش گەڕانەوەی بۆ بەیروت، چوە كوردستان حەزیشی دەكرد لەگەڵیا برۆم . بەداخەوە نەمتوانی ئەو سەفەرە بكەم چەنكە دۆكیمەنتی سەفەركردنم جارێ نەبو. بەڵام تكام لێ كرد كە قسە لەگەڵ سەركردەكانی هەرد و حیزبە سەرەكیەكەی كوردستان و حیزبە كوردستانیەكان و سەركردەكانی تر I.N.C لە كوردستاندا بكات دەربارەی پەڵەكردن لە دانانی دەستورێك بۆ هەرێمی كوردستان . ئەوە سەردەمە (نۆڤەمبەری ساڵی 1993) باری سیاسی كوردستاندا ئاستیی بوو، جارێ ناكۆكی و شەڕی ناوخۆیی دەستی پێ نەكردبوو. ئەوەی جێگای سەرسورمان بێ ئەوەویە كەپاش گەڕانەوەی دكتۆر حەسەن بۆ بەیروت و بۆ ماوەی زیاتر لە ساڵێك بێ دەنگ مایەوە، هەرچەندە لەوماوەدا سێ چەار نامەو نوسراوم لەبارەی ئەو پرۆژەی دەستوورەوە بۆ ناردبوو! لەوە دەچوو پەشیمان كرابێتەوە لە كردنی ئەو كارەدا پێشتر رێك كەوتبووین كە پێكەوە بیكەین .
لە كۆتایی دیسەمبەری ساڵی 1994دا دكتۆر حەسەنە چیلەبی هاتەوە لەندەن پێوەندی پێوە كردم و عوزری زۆر خواستەوە بۆ ئەو بێدەنگیەی . لە قسەكانیدا دەرئەكەوت كە هەموو ئەو لایەنە سیاسیانە كە لە كوردستاندا قسەی لەگەڵ كردبوون دەربارەی دانانی پرۆژەی دەستوورێك بۆ عێراق دەستوریش بۆ هەرێم، رازی نەبووبن، ئەمە لە كاتێكدا لەو ماوزەدا لە چەند پاداشت و بانگەوازێكدا، چەند جار ڕۆشتبیرانی كوردی دەرەوە و ناوەوەی كوردستان داوای دانانی دەستوریان كردبو بۆ هەرێم . هەروا ئامادجەكردنی پرۆژەی دەستورێك بۆ هەلارێمی كوردستان یەكێ لە خاڵە سەرەكیەكانی رێكەوتننامەی پاریسی مانگی تەمووزی 1994بو، كە لەنێوان هەردو حیزبە سەرەكیەكەی كوردستان مۆركرا بو.
لەسەرتای مانگی ئازاری ئەمساڵی 1995دا، جارێكی تر دكتۆر حەسەن چەڵەبی پێوەندی پێوە كردم، لە دانیشتنیكدا باسی بەستنی كۆرێكی قانونی – ئەكادیمی كرد كە نیاز وایەلە مانگی تەموزی هەمان ساڵدا لەلەندەن ببەسترێت ، بۆ باس كردن و لێكۆلینەوە دەربارەی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستورێك بۆ عیراقی پاشەرۆژ . لەو چاوپێكەوتنەدا باسی ئەو بابەتە نەكرا كە لەو كۆرەدا كە لێی بكۆلرێتەوە ، لەگەل ناوی ئەو كەسانەدا بانگ بكرێن بۆ بەشداری كردن لە كۆرەكە. بڕیاردرا ئەم چوار بابەتەی خوارەوە لەو كۆڕەدا باس بكرێن :
1- فیدراڵی، كە هەردوكمان پێكەوە لێبكۆڵینەوە باسی لەسەر ئامادەبكەین.
2-دیموكراسی
3-مافەكانی مرۆڤ
4-جیاكردنەوە دەسەڵاتەكان (الفصل بین السلطات).
یڕیاردرا بۆ ئەو كۆرە لەلایەن ئەنستیتوی عراقی لە واشنتۆن كە(رند رحیم) بەرێوەبەریەتی، لەگەڵ (S.O.A.S) سەر بەزانكۆی لەندەن رێك بخرێت، بەڵام لە چوارچێوەی ئەو خاڵانەی وا رێك كەوتبووین لە سەری.
هەر لەو ماوە دا دكتۆر حەسەن گەڕایەوە بەیروت. پاش چەند هەفتەێك (رند رحیم) دەعوەتنامەی بەشداری كردنی بۆ ناردم، لەگەڵ ئەجەندەی كۆرەكە. ئەوەی سەرەنجە راكێشام ئەوەبوو كەبابەتی (فیدرالی) لە ئەجەندەكەیا كرابو بە (فیدرالی و لامەركەزیەت) كە دكتۆر جسن و چەلەبی و بەندە پێكەوە لێی بكۆڵنەوە. هەروا پێشنیازی ئەوەیش كراوە بە ئەجەندەكە كە تێكستە سەرەكیەكانی ئەو پرۆژەی دەستوورە لەو كۆڕەدا دابرێژرێت. بەڵكو دەكرێت لە پاش تەواو بونی كۆڕەكە چەند كەسێك لە بەشداربووانی ناو لێ بترێن بۆ دارشتنی ئەو بیر و ڕاو بۆ چوونانە وا لەسەری رێك دەكەون . ئەمە جگە لەوەی بە پێچەوانەی رێك كەوتنی پێشومان لە دكتۆر حسن دا – چەند كەسێك بانگ كرابوون بۆ بەشداری كردن لە كۆڕەكەدا كە بە چاوی گومانەوە تەماشایان دەكرێت و ساڵەهای ساڵ لە خزمەتكردنی رژێمی بەعسی دیكتاتۆری بوون.
اەماوەی چەند مانگێكدا هەولێكی زۆر درا بۆ راستكردنەوەی ئەو ئەجەندەیە، بەڵام خاتو (رند) سووربو لەسەر قسەكانی، سەیر ئەوەیە وای دەزانی جاری جارانە بەقسەی بێ سەر و پێ باوەڕبكەین كە دەیگۆت ئێمە باسی (لامەركەزیەت) بەلاوە دەكەین و مەبەسمان هەر (فیدرالیەتە)! كە پێم وت ئێوە مەبەستان لە (لامەركەزیەت بۆ عیراقە)، بۆ تێ‌كەڵی ئەكەن لەگەل (فیدراڵیەتدا) و بۆ بە جیاوازی باسی ناكەن، وەڵامی نەبو. ئەوەی بۆم دەركەوت ئەیانەوێ سوود لە ناكۆكی ناو ریزەكانی كورد وەربگرن، بۆ یشیان بكرێت زیاتنر قوڵی بكەنەوە . بە داخەوە ئەلێم پێوەندی نێوان هەندێ لە سەركردەكانی I.N.C و هەردو حیزبە سەرەكیەكەی كوردستان، لە پێوەندی نێوان مەلای مەزبوورەوە تەشبیە نەبێ – هەردووژنەكانی دەكات. دەڵێن مەلای مەزبوورە دووژنی دەبێ و هەریەكەیان لێی دەپرسن كاممانت زیاتر خۆش دەوێ ! ئەویش بە هەریەكەیان مۆریسێكی شینی پێ دەدات، بێ ئەوەی ئەوی تریان ئاگاداربێت ! كە هەركامیان ئەوپرسیارەی لێ‌دەكەنەوە ، دەڵێ زیاتر خۆشدەوێ كە (مۆریە)كەی لەلایە! رەنبێ مەلای مەزبوورە هەردو ژنەكەی خۆی خۆش بوبێ، بەڵام سەركردەكانی I.N.C. هیچ لەو دوولایەنە سیاسیەی كوردیان خۆش نەویستووە و زیاتر هەوڵی ئەوەیان داوە پێوەندیان خراپتر بكەن ، هەرچەندە لەسەرەوە خۆیان وا پیشان نەداوە و نایدەن .
ئەوەی بۆم دەركەوت لە ئەندامێكی (بۆردی) ئەنستیوتی عیراقی لە واشنتۆن ئەوەیە كە خاتوو (رند) كەسیانی ئاگادار نەكردووە بەو ئەجەندەی وای دانابو. كوردانی ئەمریكا دەمێكە بۆیان دەركەوتو كە ئەو خانمە چەند (دۆستی) كوردە و چەند هۆڵی بۆ ناكۆكی كورد لێ داوە ...
لەبەر ئەوەی بۆ مان دەركەوت كە بەشداری كردن لە كۆرێكدا هەندێ لە رێكخراوانی لە سەرەتاوە ئەمەیە نیازیان، لەگەڵ زیاتر پەنجا قانوونی و روناكبیری كوردانی واشنتۆنی ئەوروپا و ئەمریكا بەیانێكمان بڵاوكردەوە بۆ ئاشكراكردن و ریسواكردنی رەوشتی ئەم (دۆستانە)مان . وەكو زۆربەی ئەو لایەنە سیاسیانەی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی كە سوور بیت لەسەرداكۆكی كردن لە مافەكانی گەلەكەت ئەوجا پاشەكشێ دەكەن. لەكاتی كۆڕەكەدا پاشەكشێ یان لە هەڵوێستی پێشوو یان كرد و كەوتنە پاكانە كردن. ئایا دەشێ باوەڕو متمانەمان بەم جۆرەكەس و لایەنانە هەبێ كە كردەوە یان ئەم قسەی پێشینانەی كوردیان یەسەردا وتراوە : "ئەگەر زانی ئەزم و ئەگەر نەیزانی دزم"!