هەڵبژاردن لە عێراق و هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005، لە ڕووی قانوونی و تەكنیكیەوە 

د. نوری‌ تاڵه‌بانی‌
  2023-02-25     572

پەپێی قانوونی كاتی بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، چەند هەڵبژاردنێك لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەبوو ئەنجام بدرێن پێش كۆتایی مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 2005.  ئەو هەڵبژاردنانە لەلایەن دەزگایەكی تایبەت سازدەكران: "كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق"، بەندە سەرۆكی ئەو كۆمسیۆنە بووم لە هەرێمی كوردستان، لێرە زۆر بە كورتی چەند تێبینییەك لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنە دەخەمە بەرچاو، بەتایبەتی لەم رۆژانەدا باس لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە هەرێم دەكرێت.  
 ئەو كۆمسیۆنە دەزگاێكی عێراقی بوو، ئەندامەكان و ستافەكەی حكومەتی عێراق دەستنیشانی دەكردن و دەسەڵاتێكی فراوانی هەبوو لە ڕووی رێكخستن و سەرپەرشتیكردنە سەر ئەو  هەڵبژاردنە لە عێراق و هەرێمی كوردستان، لە ئامادەكردنی لیستی ناوی دەنگدەرانەوە تا دوا قۆناغەكانی و بڵاوكردنەوەی ئاكامەكانی. 
 كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق بە بریاری ژمارە 92 ی ساڵی 2004 دامەزرابوو، بە ئیمزای (پۆڵ برێمەر)، بەرێوەبەری گشتی دەسەڵاتی مەدنی لە عێراق، دەبوو پێش كۆتایی مانگی حوزەیرانی 2004 هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.  ئەم بریارە حوكمی قانوونی پێدرابوو، بۆیە ئەنجومەنی ئەو كۆمسیۆنە دەیتوانی رێنما و كاررای پێویست بۆ رێكخستنی ئەو پرۆسەیە دەربكات، هەروەها بۆ شیكردنەوەی بەندەكانی ئەو بریارو قانوونانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو.  ئەو كۆمسیۆنە هەموو پێداویستیەكانی پرۆسەی هەڵبژاردنی بۆ دابین كرابوو، هەرچەندە پێداویستیەكانی ئوفیسەكانی لە هەرێمی كوردستان مەیەسەر نەكرابوون، چونكە بوجدەی تایبەتی بۆ تەرخان نەكرابوو، بەڵام چەند دەزگایەكی نێو دەوڵەتی و دەوڵەتی كۆمەكی مادی و پشتگیری مەعنەوی پێشكەشی دەكرد. 
 لە (پێشەكی) بریاری 92 دا هاتبوو "ئەنجومەنی حوكم لە عێراق"، بە هاوكاریی نوێنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان و"پۆڵ برێمەر"، ئەم بڕیارە ئامادە دەكرێت، كەواتە سێ‌ دەسەڵاتی جیاواز بەشدارییان لە ئامادەكردن و پەسەندكردنی ئەو بڕیارە كردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە عێراق و هەرێمی كوردستان.
 كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق دەبوو پەیڕەو بە هەموو ئەو قانوون و بڕیارانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو لە عیراق بكات، بە تایبەتی قانوونی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، كە وەكو دەستوورێكی كاتیی بۆ عێراق تەماشا دەكرا.
بڕیاری ژمارە 92 چەند مەرجێكی دانابوو لەبارەی چۆنیەتی دەستنیشانكردنی ئەو كەسانەی دەبنە ئەندامی ئەو كۆمسیۆنە، دەبوو هەموویان عێراقی بن، ڕابوردوو پاك بن، شارەزا و خاوەن پیشە بن، سەر بە هیچ پارتێكی سیاسی نەبن تا بتوانن ئەركەكانی سەر شانیان بە بێلایەنانە و بە شێوەێكی ڕاست و دروست ئەنجام بدەن.    
جگە لەو دوو  قانوونەی سەرەوە، چەند بڕیارێكی تر بە ئیمزای "پۆل برێمەر" بڵاوكرانەوە لە مانگی حوزەیرانی 2004 پەیوەندی راستەوخۆیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو، بە تایبەتی ئەو قانوونەی تایبەت بوو بە قانوونی پارت و قەوارە سیاسیەكان، لەبارەی چۆنیەتی بەشداریكردنیان لەو هەڵبژاردنانە.  ئەو قانوونانە هەموویان كاتیی بوون، بۆ ماوەیەكی دیاری كراو كاریان پێ‌ دەكرا، پێیان دەوترا (ماوەی گواستنەوە)، تا ئەو دەمەی هەڵبژاردن لە عێراق ئەنجام دەدرا.  لە پاش هەڵبژاردنی (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی)، دەبوو ئەو ئەنجومەنە حكومەتێك بۆ عێراق دەستنیشان بكات.  بڕیاربوو ئەو ئەنجومەنە پرۆژەی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ عێراق ئامادە بكات، ئەو كەسانەی بەشدارییان لە ئامادەكردنی ئەو پرۆژە دەستوورە دەكرد مەرج نەبوو ئەندامی ئەو ئەنجومەنە بن، كەسانی شارەزا و پسپۆر لە قانوون بەشدارییان لەو كارە كرد، لەلایەن ئەو ئەنجومەنەوە دەستنیشان كران.  لە پاش پەسەندكردنی پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی، پرۆژەكە خرایە دەنگدان، قبووڵكردنی ئەو دەستوورە بووە هۆی لەكارخستنی ئەو هەموو بڕیار و قانوونە كاتیانەی تا ئەودەمە كاریان پێ‌ دەكرا.  
 ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی دەیتوانی قانوونی تازە بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە عێراق پەسەند بكات، ئەو هەڵبژاردنەی لە مانگی دیسەمبەری 2005 ئەنجامدرا بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی، بەپێی ئەو قانوونە تازەیە رێكخرا.  ئاماژە بۆ ئەو پرنسیپێە تازانە دەكەم لەو بڕیار و قانوونانەدا هاتبوون بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە عیراق و هەرێمی كوردستان لە مانگی یەكی 2005. 
جگە لە قانوونی ژمارە 92 ی ساڵی 2004 تایبەت بە دامەزراندنی (كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق) و كاركردنی، چەند قانوونێكی تر ئاماژەیان بۆ دەكەم.  
بەپێی بریاری "ژمارە 92"، دەسەڵاتێكی فراوان بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان درابوو، دەیتوانی ڕێنمایی تایبەت بۆ ریَِكخستن و چاودێری كردنی هەڵبژاردنەكان دەربێنێ‌، بەمەرجێك گونجاوبن لە گەڵ پێوارە نێو دەوڵەتیەكاندا.  ئەو كۆمسیۆنە دەزگاێكی سەربەخۆ بوو، حكومەتی عێراق یان لایەنێكی سیاسی تر نەیدەتوانی دەست بخاتە ناو كارەكانیەوە، بەڵام كۆمسیۆن دەیتوانی داوای راوێژكاری لە دەزگا نێو دەوڵەتیەكان بكات، بە تایبەتی دەزگای نەتەوە یەكگرتووەكان.  
دەسەڵاتەكانی ئەو كۆمسیۆنە لەم خاڵانەی خوارەوە كۆكرابوونەوە:
1. بڕیاردان لەسەر دامەزراندن و دەستكاری كردنی ئەو لیستانەی دەكرانە بنەما بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان و پەسەندكردن و دابەشكردنی ئەو لیستانە و ئاگاداری كردنیان.  بۆ ئەم مەبەستە، كۆمسیۆن لیستی (خۆراك وەرگرتنی) كردبووە بنەما بۆ سازدانی ئەو هەڵبژاردنانە.  كەم وكورتی لەو لیستانەدا هەبوو، كۆمسیۆن پرۆسەیەكی تایبەتی دانابوو بۆ چاككردنەوەیان، لە یەكی مانگی یانزە دەست بە ئەنجامدانی كرا.  بەپێی ئەو پرۆسەیە هەموو سەرەك خێزانێك فۆرمێكی تایبەتی وەردەگرت لەڕێگای وەكیلی خۆراك لە ماوەی مانگی تشرینی دووەمی 2004.  ئەگەر هەڵە یان كەمو كورتی بەدی بكرابا لەو فۆرمانە، دەبوو سەرەك خێزان بچێتە بنكەی تۆماركردن، لە چەند جێگاو شوێنێك دەستیان دەكەوت، ناوی ئەو جێگایانە بە هۆی دەزگاكانی راگەیاندنەوە بڵاودەكرانەوە، مەبەست ئەوەبوو ئەو هەڵەو كەمو كورتیانە چاكبكرێن.  بەم شێوەیە ناوی سەرەك خێزان و ئەندامانی خێزانەكەی، كە نەدەبوو لە 18 ساڵ كەمتر بێ‌، دەچوە سەر لیستی ناوی دەنگدەران. 
2. ڕێكخستن و پەسەندكردنی ناوی ئەو پارت و قەوارە سیاسیانەی بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان دەكرد.  هیچ پارت و لایەنێكی سیاسی نەیدەتوانی بەشداریی لە هەموو، یان لە یەكێ‌ لەو هەڵبژاردنانە بكات ئەگەر ئەو كۆمسیۆنە ڕێگای پێ‌ نەدابا.  كومسیۆن پابەند نەبوو بەو قانوونانەی دانرابوون بۆ ڕێكخستنی پارتە سیاسیەكان، دەیتوانی ڕێگا بە ڕێكخراوێك بدات بەشداری لەو هەڵبژاردنانە بكات، هەتا ئەگەر پێشتر ئیجازەی دامەزراندنی وەرنەگرتبێ. 
3. ڕێكخستن و پەسەندكردنی ناوی ئەو پاڵێوراوانەی بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان دەكرد، بە پێی ئەو مەرجانەی لەلایەن قانوونەوە دەستنیشان كرابوون.  پێویست بوو كەسی پاڵێوراو تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتر نەبێ‌، بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتا بەو بڕوانامەی هەبێ‌، نەدەبوو پێشتر ئەندامی حیزبی بەعس بێت بە پلەی ئەندام (فیرقە)، یان لە یەكێ‌ لە دەزگا سەركوتكرەكانی رژێم كاری كردبێ‌، یان لەسەر حیسابی ماڵی گشتی لەخۆرا دەوڵەمەند بووبێ‌.  لەم بارەوە خەڵك دەیانتوانی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنكان لە بەغدا بكەن سەبارەت بەو زانیارانەی هەیانبوو لەبارەی پاڵێوراوان، بە مەرجێك ڕاست و دروست بن، پاش ئەوەی ناوی پاڵێوراوان بڵاودەكرانەوە.
4. پەسەندكردنی ناو و دەسەڵاتی ئەو دەزگاو كەسانەی چاودێری هەڵبژاردنەكان دەكەن، لەگەڵ دیاری كردنی دەسەڵاتی كارمەندەكانی هەڵبژاردن و ئەو كەسانەی لەو پرۆسەیە كاریان دەكرد، بە چاودێرانیشەوە.
5. ڕێكخستنی لیستی دەنگدەران و شێوەی دەنگدانیان لەو رۆژەی هەڵبژاردن ئەنجامدەدرا، كە بە 30 مانگی كانوونی دووەمی 2005 دیاری كرابوو.
6. بڕیاردان لەسەر ئەو گازندەو سكاڵایانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو لە هەموو  قۆناغەكانی هەڵبژاردندا.
7. پەسەندكردن و بڵاوكردنەوەی ئاكامەكانی هەرسێ‌ هەڵبژاردنەكان.
ئەنجومەنی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق باڵاترین دەزگای هەڵبژاردن بوو لە عێراق، پێكهاتبوو لە (نۆ) ئەندام، بەڵام دوانیان هەرچەندە بەشداریان لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنەكە دەكرد، مافی دەنگدانیان نەبوو، یەكێكیان نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بوو، ئەوی تر كارگێڕی گشتی كۆمسیۆن بوو.  
جگە لە قانوونی ژمارە 92 و قانوونی بەڕێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، چەند قانوونێكی تر پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو، كۆمسیۆن دەبوو پەیڕەویان پێ‌ بكات بەتایبەتی:
یەكەم: بڕیاری ژمارە 96ی ساڵی 2004 لەبارەی هەڵبژاردنەكان لە عێراق.  ئەم قانوونە چەند پرەنسیپێكی تازەی تێدابوو، وەكو ئەو مەرجەی دانرابوو بۆ بەشداری كردنی خانمان لە هەڵبژاردنەكان وەكو پاڵێوراو.  پەپێی ئەو قانوونە، رێژەی ژمارەی پاڵێوراوی ئافرەت لە لیستەكان نەدەبوو لە 25%  كەمتر بێت، بۆیە لانی كەم ناوی پاڵێوراوێكی ژن دەبوو لە پاش ناوی دوو پاڵێوراوی پیاو لە لیستەكە هەبێت.  هەر بەپێی ئەو  قانوونە، عێراق كرابووە یەك ناوچەی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی.  ئەم پرەنسیپە كاتی خۆی ئەنجومەنی حوكم لە عێراق پێشنیازی كردبوو.  هەرێمی كوردستان بە سنووری پێش رزگاركردنی عێراق، (لە مانگی ئاداری 2003)، بە یەك ناوچەی هەڵبژاردن دانرابوو.  بریاری ژمارە 96، سیستەمی "هەڵبژاردنی رێژەیی" پەسەندكردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان، بەپێی ئەو بڕیارە، تاكە كەس دەیتوانی خۆی بپاڵێوێ‌، بەڵام دەبوو پێشەكی وەك قەوارەێكی سیاسی خۆی ناونووس بكات و كومسیۆن پەسەندی بكات.  بەڵام تاكە كەس نەیدەتوانی پرۆپاگەندەی هەڵبژاردن بكات بەو شێوەی پارت و قەوارە سیاسیەكان دەیانكرد، هەروەها نەیدەتوانی ململانێ‌ لەگەڵ ئەوان بكات بۆ بەدەستهێنانی دەنگەكان لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم و تێكرای پارێزگاكان.  بەپێی سیستەمی بازنەیی، هەڵبژاردن لەسەر ئاستی ناوچەی بچوكتر ئەنجام بدرابا، تاكە كەس گەر ناسراو بووایا دەیتوانی مڵمڵانێی هەڵبژاردن لەگەڵ پارتە سیاسیەكان و ڕِێكخراوانی تر بكات.  
لەبەر ئەوەی قانوونی بەرێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە ڕێگای نەدابوو بە دەستكاری كردنی سنووری ئیداری پارێزگاكان تا ئەو دەمەی "ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی" هەڵدەبژێردرێ، ناوچە تازە رزگاركراوەكانی كوردستان بەشدارییان نەكرد لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان، قەزاكانی چەمچەماڵ و كەلار و كفری و دوز، كە لەلایەن رژێمی بەعسەوە لە ساڵی 1976 لە كەركوك دابڕابووون, بەشدارییان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك نەكرد.  
ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی (275) ئەندام بوون، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاكان، بەغدای لێ‌ بەدەربێ‌، (41) ئەندام بوون، ئەندامانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان (111) ئەندام بوون، بەپێی بڕیاری ئەو پەرلەمانە لە 20ی تشرینی دووەمی 2004. 
بڕیاری ژمارە 97 ی ساڵی 2004 تایبەت بوو بە پارت و قەوارە سیاسیەكان، مەبەست لە (قەوارەی سیاسی) ئەو پارت و ڕێكخراوە سیاسیانە بوو.  بەپێی ئەو بڕیارە، ئەو قەوارە سیاسیانە دەیانتوانی هاوكاری یەكتر بكەن و پەیمان لە نێوخۆیاندا ببەستن بۆ پێكەوە كاركردن و یەك لیستی هەڵبژاردنیان هەبێ‌.  زۆر جاران ئەو جۆرە هاوپەیمانیەتیە لە نێو ئەو پارتە سیاسیانەی لە بیروباوەڕدا لە یەكەوە نزیكبوون مۆردەكرا، بەم شێوەیە دەیانتوانی دەنگی لایەنگرانیان كۆ بكەنەوە.  
ئەو قەوارە سیاسیانەی پەسەند دەكران لەلایەن كۆمسیۆنەوە، كە تاقە كەسانی لێ‌ بەدەردەكرا ، دەیانتوانی خانووبەرە بكڕن، یان بە كرێی بگرن و هەموو كارێكی تر بكەن پەیوەندی بە هەڵبژاردنەوە هەبێ‌، بەڵام بەپێی ئەو ڕێنماییانەی لەلایەن ئەنجومەنی كۆمسیۆنەوە پەسەند كرابوون.  هەموو  قەوارە سیاسیەكان لەلایەن كۆمسیۆنەوە بە یەك چاو تەماشادەكران، وەكو یەك پشتگیریان لێ‌ دەكرا.  قەوارە سیاسیەكان دەبوو پابەند بن بە قانوون و بڕیار و هەموو ئەو ڕێنمایانەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان پەسەندی كردبوون.  ئەگەر قەوارەێكی سیاسی كارێكی بكردبا بە پێچەوانەی ئەو بڕیار و ڕێنماییانە بووایا، بەرپرسیار دەبوو، ئەگەر هەبوو تووشی سزادان بێت.  سەرەتا ئاگادار دەكرا نابێ‌ ئەو جۆرە كارانە بكات بە پێچەوانەی قانوون و ڕێنماییەكانی كۆمسیۆن بن، ئەگەر لەسەرپێچی كردنی ئەو ئیلتزاماتانە بەردەوام بووایا، كۆمسیۆن دەیتوانی سزای پارە بخاتە سەری، پاشان بڕیای ڕاگرتنێ‌ كارەكانی بدات، ئەگەر بەردەوام بووایا لەسەر كارە ناقانوونیەكانی، كۆمسیۆن بۆی هەبوو ئیجازەی بەشداری كردنی ئەو قەوارە سیاسیە لە هەڵبژاردن وەربگرێتەوە، بۆی نەبوو بەشداری لە هەڵبژاردن بكات.  ئەم بڕیارانە لە دەسەڵاتی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بوون.  ئەو قەوارە سیاسیەی سزا دەدرا، دەیتوانی داوای چاوگێرانەوە لەو بڕیارەی كۆمسیۆن بكات لەلای دەزگاێكی قانوونی، پێكهاتبوو لە سێ‌ دادوەری پایە بەرز، لەلایەن (ئەنجومەنی باڵای دادوەرییەوە) لە عێراق دەستنیشان كرابوون.  ئەگەر قەوارەێكی سیاسی لە كاتی هەڵبژاردندا بەندێ‌ لە بەندەكانی قانوونی سزادانی پێشێلكردبا، كۆمسیۆن دەیتوانی داوا لە دەزگای دادوەری بكات لێكۆڵینەوەی قانوونی لە گەڵدا بكات.
هیچ قەوارەێكی سیاسی نەیدەتوای پەیوەندی بە هێزێكی چەكداری، یان بە میلیشیاوە بكات،  نەدەبوو یارمەتی دارایی لە هێزێكی چەكداری، یان لە میلیشیایەك وەربگرێ‌.  قەوارە سیاسیەكان دەبوو پابەند بن بە قانوونەكانی عێراق، بە تایبەتی ئەو قانوونانەی پەیوەندییان بە كۆبوونەوەی گشتیەوە هەبوو.  هەروەها نەدەبوو ئەو قەوارە سیاسیانە هانی كەس بدن بۆ ئەنجامدانی كاری توندو تیژی، یان بڵاوكردنەوەی بیرێك یان كارێك ڕق و كینەی لێ‌ پەیدا بێت، یان ببێتە هۆی ترساندن و تۆقاندنی خەڵكی تر.  هەموو  قەوارە سیاسیەكان نەدەبوو پشتگیری لە كاری تێرۆریستی بكەن، یان كارێكی وابكەن ببێتە هۆی بەكارهێنانی توندو تیژی لەلایەن كەسانێكی كەوە.
پێویست بوو قەوارە سیاسیەكان سەرچاوەی دارایی خۆیان ڕوون بكەنەوە بۆ ئەندامان و ئەو كەسانەی پشتگیرییان لێ‌ دەكردن، دەبوو شێوەی كاركردنیان لەگەڵ چۆنیەتی دەستنیشانكردنی سەرۆكەكەیان بخەنە بەرچاو.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ڕێنمایی تایبەتی لەم بارەوە بڵاو كردبووەوە، دەبوو قەوارە سیاسیەكان پەیرەوی بكەن.            
ئەو هەڵبژاردنانە لە سەرەتای ساڵی 2005 ئەنجام دران، سێ‌ جۆر بوون:  
یەكەم: هەڵبژاردنی "ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی"، ئەركە سەرەكیەكانی لەم سێ‌ تەوەرە كۆكرابوونەوە:
1. دیاری كردنی حكومەتێكی تازە بۆ عێراق لەسەر ئاستی دەوڵەتی و نێودەوڵەتی، چونكە لە لایەن پەرلەمانێكی هەڵبژێردراوە دەستنیشان كرابوو.
2. ئامادەكردنی پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی بۆ عێراق، ئەوە گرنگترین ئەركی ئەو ئەنجومەنە بوو.  سەنگی سیاسی لایەنە سیاسیەكانی ناو ئەو ئەنجومەنە لە شێوەی دیاری كردنی ئەندامانی ئەو لیژنەیە دەردەكەوت.  
3. ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ‌ لەلایەن ئەو حكومەتەی ئەو ئەنجومەنە باوەڕی پێدەدا.  ئەم ئەنجومەنە لە مانگی دیسەمبەری 2005 هەڵبژێرا، پرۆژەی دەستووری عێراق ئەو پەسەندی كرد.
ئەركەكانی پەرلەمانی نوێی هەرێمی كوردستان گرنگ بوون، ئەو پەرلەمانە دەبوو ڕۆڵی خۆی ببینێ‌ لە چەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردستان لە دەستووری هەمیشەیی عێراق، لەبەر ئەوەی بە ناوی گەلی كوردستانەوە داوای ئەو مافانەی دەكرد.  پەیوەندی هەرێمی كوردستان بە حكومەتی ناوەندی عێراق لە دەستووری هەمیشەیی دەستنیشان دەكرا، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەبوو چالاكانە بەشداری لە ئامادەكردن و داڕشتنی ئەو دەستوورە بكات.  چەند سالێكَ بوو پەرلەمانی هەرێم نەیدەتوانی ئەركەكانی سەرشانی جێبەجێ‌ بكات، بەڵام پێویست بوو پەرلەمانی تازەی هەرێم رۆلێكی باشتر ببینێ‌ بۆ یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە و لكاندنی ناوچە تازە ئازادكراوەكان بە هەرێمی كوردستان.
هەڵبژاردنی ئازاد دەبوو قبووڵی ئاكامەكانی بكرێت، هەموو ئەو لایەنانەی بەشدارییان تێدا دەكرد كێشەو ئاستەنگی بۆ دروست نەكەن.  دیموكراسیەت و هەڵبژاردن هەر دروشم نین، ئەو لایەنانەی زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانیان بەدەست دەهێنا دەیانتوانی حكومەتێكی یەكگرتوو لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانی پێكبێنن.  ئەمە یەكێك بوو لە ئاواتەكانی گەلەكەمان، پێویست بوو هەموولایەك كاری بۆ بكردبا.  ئاكامەكانی ئەو هەڵبژاردنانە هەرچی بووایا مانای ئەوە نەبوو كۆتایی بە ژیانی سیاسی ئەو لایەنانە هاتووە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانی بە دەست نەهێناوە!  ئەو هەڵبژاردنانە كاتی بوون، پاش ماوەێكی تر هەڵبژاردنی دی دەكران.
 سەبارەت بە (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی) ماوەكەی دیاری كرابوو، چونكە لە مانگی دیسەمبەری 2005 دەبوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت، ئەگەر پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق پەسەند بكرابا.  لە هەرێمی كوردستان دەبوو هەڵبژاردنی تر بكرێت پاش ئەوەی ناوچە تازە رزگاركراوەكانی كوردستان دەگەڕانەوە باوەشی هەرێم، چونكە ئەو پەرلەمانە دەبوو پاش ماوەێكی تر بڕیاری لەسەر بدات.  كەواتە ئەو پەرلەمانە نوێنەرایەتی هەموو خەڵكی كوردستانی نەدەكرد، چونكە نوێنەرایەتی نزیكەی لە % 40 ی خەڵكی كوردستانی دەكرد، ئەوانی دی بەشداریان نەكردبوو لەو هەڵبژاردنە.  هەمان بۆچوون دروست بوو لەبارەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، چونكە ئەوانیش پاش ئەوەی سنووری ئیدارییان چاك دەكرایەوە، ناوچە تازە رزگاركراوەكان دەخرانە سەر سنووری ئیداری پێش ساڵی 1976، دەبوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت لەسەر ئاستی سنووری ئیداری تازەی ئەو پارێزگایانە.  بۆ نموونە، ئەو چوار قەزایەی تا ئەو كاتە لەسەر سنووری پارێزگای كەركوك نەبوون، دەبوو پاشان بخرێنە سەری، بۆیە پێویست بوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت لەسەر ئاستی سنووری تازەی كەركوك.  بە نیسبەت ئەو  قەزا و ناحیانەی لە دەڤەری بادینان لەسەر سنووری ئیدارەی دهۆك نەبوون، كاتێ‌ ئەو ناوچانە دەخرانەوە سەر ئیدارەی تازەی ئەو دوو پارێزگایە، دەبوو هەڵبژاردنی تازە ئەنجام بدرێت.  

 

دكتۆر نوری تاڵەبانی، سەرۆكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005  

زۆرترین بینراو
© 2024 Awene Online, Inc. All Rights Reserved.
×