ئەشرەف غەنی، پسپۆڕی بواری دەوڵەتە شکستخواردووەکان بو نەشیتوانی وڵاتەکەی لەداڕمان رزگار بکات

2021-08-17 2203

ئا: قارەمان مەمەند

دوای دەرچوونی سەد و بیست و حەوت هەزار سەربازی بیانی، لە ساڵی ٢٠١٤دا ئابووری تێکچوو و بێکاری بەرزبووەوە و سەدان هەزار ئەفغانی وڵاتیان چۆڵکرد غەنی سەرۆکی هەڵبژێردراوی دەوڵەتێکی شکستخواردوو بوو. زۆرێک لە چاودێران پێشبینیان دەکرد کە غەنی ماوەی خۆی تەواو نەکات و لە ساڵی ٢٠١٩ کۆتایی بێ، لەساڵی ٢٠٢١ کۆتای بەدەسەڵاتەکەی هات.

دکتۆر ئەشرەف غەنی ساڵی ١٩٤٩ لە ئەفغانستان لە خێزانێکی سیاسی کاریگەر لەدایکبووە لە گەنجێکدا دکتۆر غەنی لە زانکۆی ئەمریکی لە بەیروت خوێندنی خوێندووە و لە ساڵی ١٩٧٣ پلەی یەکەمی بەدەست هێناوە ساڵی ١٩٧٤ گەڕایەوە ئەفغانستان بۆ ئەوەی خوێندنی ئەفغانی و ئەنترۆپۆلۆژی لە زانکۆی کابول بڵێتەوە پێش ئەوەی "زەمالە" بەدەست بهێنێت بۆ وەرگرتنی بڕوانامەی ماستەر لە ئەنترۆپۆلۆژی لە زانکۆی کۆڵۆمبیا لە نیویۆرک. دوای ئەوەی لەساڵی ١٩٧٧دا ئەفغانستانی بەجێهێشت، هێزەکانی پێشوی سۆڤیەت هاتنە سەر دەسەڵات و زۆربەی پیاوەکانی خێزانەکەی زیندانیکران. سەرەڕای نیازەکانی بۆ گەڕانەوە بۆ ئەفغانستان دوای دوو ساڵ، بەهۆی دۆخی سیاسی ئەو وڵاتە، لە ئەمریکا مایەوە و بڕوانامەی دکتۆرا وەرگرت لە زانکۆی کالیفۆرنیا، بێرکلی تا ساڵی ١٩٨٣ و پاشان لە زانکۆی جۆنس هۆپکینز لە ساڵی ١٩٨٣ تا ١٩٩١ وانە بێژبووە. پاشان ئەو چووە ناو بانکی جیهانیەوە وەک سەرۆکی ئەنترۆپۆلۆجیستەکە کە وەک ڕاوێژکارێک خزمەتی دەکرد لەبواری مرۆیی بەرنامە ئابوریەکان لە ماوەی دە ساڵیدا لە بانکی جیهانی، لە چین و هیندستان و ڕووسیا کاری کردووە، دوای هێرشەکانی ١١ی ئەیلول و دەرکردنی تاڵیبان لە ساڵی ٢٠٠١دا، داوا لە دکتۆر غەنی کرا کە وەک ڕاوێژکاری نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتی یوئێن بۆ ئەفغانستان خزمەت بکات. لەو ماوەیەدا کاری لەسەر دیزاین و دانوستان و جێبەجێکردنی "ڕێکەوتننامەی بۆن" کرد کە نەخشە ڕێگای گواستنەوەی بۆ حکومەتی نوێ دیاریکرد. لە کاتی ئیدارەی ئینتیقالی ئەفغانستاندا دکتۆر غەنی وەک وەزیری دارایی خزمەتی کرد و ڕۆڵی هەبوو لە دیزاین و جێبەجێکردنی هەندێک لە چاکسازیە گرینگو و وردەکاندا. لە ساڵی ٢٠٠٤ ئەو ڕەتی کردەوە بچێتە ناو حکومەتی تازە هەڵبژێردراوەوە هەرچەندە ئەو وەک دەنگێکی کاریگەر لە ئەفغانستان و دەرەوە مایەوە .
ناوی تەواوی ئەشرەف غەنی ئەحمەدزیە، لەگەڵ ئەوەشدا حەزی بەوەیە کەتەنها وەک ئەشرەفی غەنی ناوی بهێنرێ و داوای فەرمیشی لەو بارەیەوە کردووە. زۆرێک لەو باوەڕەدان کە لە ماوەی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠١٤دا ناوی تەواوی خۆی (ئەحمەدزی) بەکار هێنا لە کاتی هەڵمەتدا بۆ زیاتر ناساندنی خۆی وەک کەسێکی سەر بە هۆزی پشتۆنی.
هەروەها غەنی پەیمانگای کاریگەربوونی دەوڵەتی دەمەزراندلەگەڵ کلارێ لۆکهارت، غەنی کتێبێکی نووسی بەناوی چوارچێوەیەک: بۆ بنیادنانو چاکردنی وڵاتە شکستخواردووەکان کە لە ساڵی ٢٠٠٨ لەگەڵ چاپەمەنی زانکۆی ئۆکسفۆرد بڵاوبۆتەوە. لە ساڵی ٢٠٠٦دا،پێشنیاری ئەو جۆرە ڕێوشوێنانە دەکات وەک بەکارهێنانی شارەزایی هاوڵاتیان لە دروستکردنی دامەزراوەکان. تا ئەو کاتەئەم پرسە چیدی بابەتێکی تەکنیکی نەبوو ئاژاوە لە سۆمال و عێراق و پاکستان و ئەفغانستان هەڕەشەی لە ئاسایشی جیهانی دەکرد. غەنی لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا دەگەڕا و بە زمانی ئینگلیزی لە کۆنفرانسەکانی تێدتۆک-دا قسەی دەکرد.
مرۆڤناسێکی مەشقپێکراو کە چەند ساڵێکی بەسەر برد بۆ کاری مەیدانی بۆ بانکی جیهانی، لە ساڵی ٢٠٠١ەوە تا ئێستا غەنی لە حکومەتی ئەفغانستاندا بووە نیگەرانییەکانی ئەوە بووە کە چۆن دامەزراوەی گونجاو دروست بکرێت لە وڵاتانی هەژاردا تابەسەر توندوتیژی زاڵ بن، جەخت لەسەر ئەو دەوڵەتانە دەکاتەوە کە ناتوانن یاسا جێبەجێ بکەن، بازاڕی دادپەروەرانە دروست بکەن، باج کۆبکەنەوە، خزمەتگوزاری پێشکەش بکەن.
بەر لە کاژمێر پێنجی بەیانی لە خەو هەڵدەستێت و بۆ ماوەی دوو سێ کاتژمێر دەخوێنێتەوە ئەو ڕۆژانەی خۆی بەڕیدەکرد لە ناو کۆمەڵێکی زۆر لە بەڵگەنامە فەرمیەکان. ئەو پێشنیاری داواکارانی دەخوێنێتەوە کە کێبڕکێیان دەکرد بۆقایمقامیەتیی هەرات و براوەی هەڵدەبژارد، هەروەها پێشنار و پرۆژەی لەلایەن چل و چوار ئەندازیاری شار دەخوێنێتەوە بۆ بەرەوپێشچوونی شارەوانی بۆ دروستکردنیکابولی گەورە. ئەو بەوە ناسراوبوو کە خاڵەکانی قسەکردنی خۆی بنووسێت و لێکۆڵینەوەکانی خۆی بکات لەسەر سەردانیکەرانی داهاتوو، پێش ئەوەی وەزیری دەرەوەی ئوسترالیا کۆببێتەوە، کاغەزی سپی حکومەتی ئوسترالیای لەسەر هاوکارییە بیانییەکان خوێندەوە ، ٤٠٠ لاپەڕەی ڕاپۆرتی ئەشکەنجەکانی لیژنەی هەواڵگری ئەنجومەنی پیران لە ڕۆژی دەرچوونیدا خوێندەوە و ڕۆژی دواتر داوای لێبوردنی لە جەنەراڵ جۆن کامپێل فەرماندەی ئەمریکی لە ئەفغانستان کرد کە تەواو نەبووە، کتێبی گواستنەوەی لە سۆسیالیزمەوە بۆ سەرمایەداری لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات دەخوێنێتەوە، لەسەر ڕۆشنگەری ئاسیای ناوەڕاستی هەزار ساڵ لەمەوبەر، لەسەر جەنگی مۆدێرن، لەسەر مێژووی ڕووبارەکانی ئەفغانستان .
دوو دەیەی پێش ئێستا، غەنی زۆربەی گەدەی بە شێرپەنجەی لەدەستدا، ئەو دەبێت بەشە بچووکەکانی خواردن بخوات وەک پاکەتێک لە خورما، دە جار لە ڕۆژێکدا. ئەو هەندێ جار پشووی هەرس و حەوانەوە و خوێندنەوە دەدا، لەسەر قەرەوێڵەیەکی تەسک لە پشت نوسینگەکەی لە کۆشکی گوڵخانە. یان لەگەڵ کتێبێک لە شوێنی دڵخوازی خۆی دادەنیشێت لە ژێر دارێکی چیناردا لە باخچەی کۆشکی حەرامی سەرای، کە کتێبخانەی پاشای کۆچکردوو زاهیر تێیدا پارێزراوە.
غەنی بە پێی ڕاگەیاندنەکەی سەرمایەکەی نزیکەی چوار ملیۆن دۆلارە بە زۆری خانووەکەی پێک هاتووە، لەسەر چوار دۆنم لە ڕۆژئاوای کابۆل و کۆکراوەی حەوت هەزار کتێب.
تیۆریستەکان یاخود ئەکادیمییەکان بە دەگمەن هەلێکی وا دراماتیکیان پێ دەدرێت بۆ ئەوەی بیرۆکەکانیان بخەنە بواری پراکتیکەوە. ئەفغانستان لەوەتەی هێرشی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٧٩ لە جەنگدا بووە، کە غەنی سێ ساڵ کاندیدی دکتۆرا بوو لە زانکۆی کۆڵۆمبیا زۆربەی ئەو وڵاتە، بە چەند پایتەختێکی پارێزگاکانەوە، لەلایەن تاڵیبانەوە هەڕەشەیان لێ دەکرێت، تەنانەت لە کاتێکدا یاخیبوونەکە دەچێتە تۆڕێکی دەزگای تاوانی هۆشبەرەوە.
لە سەدا شەستی وڵاتەکە و سێ سەد و نەوەدو هەشت شارو شارۆچکەی ئەفغانستان لەدەرەوەی کۆنترۆڵی دەوڵەت-ن، بەجۆرێک دەوڵەت لەدەرەوەی بینایەکی تایبەت بە حکومەت و بازاڕێک بوونی نییە. قاعیدە و دەوڵەتی ئیسلامی لە وڵاتدا ئامادەبوونێکیان دامەزراندووە ئەفغانستان ناتوانێت سنوری خۆی پۆلیس بکات و دراوسێکانیش یارمەتی دەدەنەیاخیبووان. لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠١٦دا، مەلا مەنسور، ڕێبەری تاڵیبان، لە کاتی لێخوڕینی لە شاری زەهدان- ی ئێران، لە لایەن فڕۆکەی بێفڕۆکەوانێکی ئەمریکاوە کوژرا، کە بەپێی ڕاپۆرتەکان لەگەڵ بەرپرسانی ئێران ڕاوێژی کردووە، بۆ بنکەکەی لە شاری کویتەی پاکستان. دارایی ئەفغانستان پشت بە یارمەتی دەرەکی و تریاک دەبەستێت گەندەلی سەروەر و بێ کۆتاییە.
پیاوێکی بچووک کە ڕیشێکی خۆڵەمێشی کورت و چاوێکی قووڵی لە ژێر گۆمێکی تاسدا هەیە، غەنی لە گاندی دەچێت، جگە لەوەی لە ئاشتیدا لە پیاوێک ناچێت. ئەو زاتەیه که خۆی دەجوڵێت ، سەری لێ دەشێوێنێت. ئەو لە ساتە سەیرەکاندا پێدەکەنێ و ناتوانێت مەزاجی خۆی کۆنترۆڵ بکات. گەنجە دڵسۆزەکان دەوریان دابوو، بەڵام ئەو هاوپەیمانە بەهێزەکانی نامۆ کردبوو، لە ئەرکدا گۆشەگیرکرابوو، غەنی کاتژمێرێکی زۆر کاری دەکرد و خۆی لە پرۆژەکاندا کاری دەکرد. گەورەبەرپرسێکی ئەفغانی ئەوەشی وت:"بەهۆی ئەوەی ماوەیەکی زۆر ئەکادیمییە، تەنها ناتوانێت یارمەتی شێوازێک لە کارکردن بدات کە پێویست بکات هەموو گرفتێک بخوێنێتەوە و شی بکاتەوە" ئەگەر داوای فایلی کۆکردنەوەی خۆڵ و خاشاک لە کابۆل بکات و لاپەڕەی وەرگرتبێت، ئەوا ئەو شەوە ئەگەر ٥٠٠ لاپەڕەبوایە هەمووی دەخوێنێدەوە و پاشان تێبینی دەنوسیەوە."
لە کاتێکدا کە کارزای چەند کاتژمێرێک بە گەرمی لەگەڵ میوانان قسەی کرد و هەمووانی بە دڵخۆشی بەجێهێشت و غەنی قسەی کەمدەکرد و سەردانکەران هەست بە ترس و تۆقاندن یان کەم بوونەوە دەکەن جارێکیان لەکابوڵ سەرۆک کۆمار ماوەی پازدە خولەکی بۆ ئیسماعیل خان دانابوو کە جەنگاوەرێکی بەهێزە لەڕۆژئاوای ئەفغانستانەوە جیلانی پۆپال، یەکێک لە نزیکترین ڕاوێژکارانی غەنی پێی وت: تا ئەو کاتەی بیەوێت بیبینن یان بە هیچ شێوەیەک نەیبینن، بەڵام ناتوانیت تەنها پازدە خولەک بەسەر ببەیت غەنی بە توندی وەستایەوە: ئەمیری گەندەڵی و دڕندەیی هەرات بە تەواوی چارەکی کاتژمێرێک بەهای بوو.
غەنی تەکنۆکراتێکی دووربین بوو و بە بیست ساڵ پێش خۆی بیری دەکردەوە بە تێگەیشتنێکی قووڵەوە لەوەی کەچی شتێک وڵاتەکەی وێران کردووە و چی لەوانەیە هێشتا ڕزگاری بکات گەورە بەرپرسێک وتی "ئەو ڕاستگۆیە"" ئەو دەیەوێت وڵات بگۆڕدرێت وە ئەو دەتوانێت ئەنجامی بدات بەڵام وا دیارە هەموو شتێک لە دژی ئەو ڕیزکراوە" غەنی ئەو جۆرە ڕیفۆرمخوازەیە کە حکومەتی ئەمریکا زۆر بە بێهیوا وەک شەریک پیویستی بوو لە ماوەی ساڵانی دواتری حوکمڕانیی کارزایدا. لەگەڵ ئەوەشدا ئەو کەم ستایشی لە وەزارەتی دەرەوە هەبوو و لە کابۆل نوخبەی دەسەڵات سوکایەتیەکانیان نە دەشاردەوەوغەنی-یان بە مایکرۆمانگەرێکی خۆبەزلزانی ناودەبرد و دەڵێن کە هیچ دۆستێکی نزیکی نییە، هیچ هەستێک بە سیاسەت ناکات، کە ئەو سەرکردەی وڵاتێکە کە تەنیا لە مێشکی خۆیدا هەیە غەنی جیمی کارتەری ئەفغانستان بوو.
ئەشرەف غەنی تەکنۆکراتێکی پێشوویە و بەشێکی زۆری پیشەکەی لە دەرەوەی ئەفغانستان بەسەربردووە، پێش ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ یارمەتیدان بۆ ئاوەدانکردنەوەی وڵات دوای چەندین ساڵ لە جەنگ. ئەو سەر بە زۆرینەی پشتۆنی-یە،
غەنی لە ساڵی 2014دا لەکاتێکدا زۆربەی سەربازە بیانییەکان بەجێدەهێڵن، دەستی بە کار کرد.بەڵام لەو کاتەوە تا ئێستا تاڵیبان ئامادەبوونیان درێژکردەوەو لە سەرتاسەری وڵات و دەسەڵاتی غەنی ڕۆژبەڕۆژ کەمبۆوە وکۆتاییپێهات.
ئەو لە وتووێژەکانی ئاشتی نێوان ئەمەریکا و تاڵیبان خرایە دەرەوە، غەنی هەندێک سیاسەتی دژە گەندەڵی ڕاگەیاندبوو، بەڵام وادیارە پێشکەوتنێکی کەم بەدیهاتبوو وڵاتە بیانییەکان چەندین پرۆژەی گرینگیان وەستاندبوو.
ئەشرەف غەنی یەکەم جار لە ئەفغانستان لەساڵی ٢٠٠١ وە لە کۆبونەوەیەکی دوای ڕوخانی تاڵیبان هاتە پێشەوەو،
ئەو پێشتر ئەکادیمی بوو لە ئەمریکا، و بۆ بانکی جیهانی کاری دەکرد،وەک هاوپەیمانێکی نزیکی سەرۆک کۆماری ئەوکات حامد کارزای لەساڵی ٢٠٠٢ کرا بە وەزیری دارایی دوای ئەوەی ساڵی ٢٠٠٤ لەگەڵ سەرۆک کارزای چووە دەرەوەی حکومەت، دواتر بە سەرۆکی زانکۆی کابول دەستنیشان کرا لەوێ وەک ڕیفۆرمخوازێکی کاریگەر سەیر دەکرا.
هەروەها ڕەخنەگرێکیکاریگەر بوولەسەر شێوازی بەفیڕۆدانی پارەی کۆمەکی نێودەوڵەتی لەئەفغانستان وبەتایبەتی پارەی ئەمریکا . لەچاوپێکەوتنێکی بی بی سیدا لە ساڵی ٢٠٠٧دا گوتی: "کاتێک قوتابخانەیەک لە لایەن ئەفغانەکانەوە دروست دەکەین، زۆرترین تێچووی نزیکەی ٥٠ هەزار دۆلارە بەڵام کاتێک لە لایەن هاوبەشە نێونەتەوەییەکانمانەوە دروست دەکرێت تێچوونەکە تا ٢٥٠٠٠٠ دۆلار بەرزدەبێتەوە." بەهۆی ئەو پارە زۆرەی بیانییەکان وەریدەگرن، " ئەمە هەرچەندە یاساییە، بەڵام ئایا گەندەڵی نییە؟"هەرچۆنێک بێت ئەو لە سەرەتادا پشتگیری سیاسی کەمی لە ئەفغانستاندا هەبوو.
لەگەڵ ئەوەی کارزای دەستوور بۆ جاری سێیەم قەدەغەی ببێتەوە بە سەرۆک. غەنی لە کۆتایدا، لەساڵی ٢٠١٤دا وەک سەرۆک کۆمار دەرکەوت. هەروەها غەنی ناوبانگی نێودەوڵەتی خۆی وەک تەکنۆکراتێکی پاک لەکەدارکرد، بە هەڵبژاردنی جەنەراڵ عەبدولڕەشید دۆستم، سەرکردەیەکی باکور کە ڕابردوویەکی بەدناوی هەیە.
کاتێک کە غەنی بە براوەی هەڵبژاردنەکە ڕاگەیەنرا، ڕازی بوو بە سازانێک - کە عەبدوڵا عەبدوڵای کرد بە بەڕێوەبەری گشتی (سەرۆکی جێبەجێکار) - پۆستێکی تازە دروستکراو- بۆ خۆلادان لە دامەزراندنی حکومەتی هاوتەریبی شاراوە، عەبدوڵڵا دوای فشارێکی توند لەلایەن ئەمریکاوە ڕازی بوو، چونکە ئەوان هەڕەشەی ڕاگرتنی هەموو هاوکارییەکانیان کردبوو ئەگەر نەیکرد
تا ئێستا غەنی مەبەستێکی باشی هەبوو و هەوڵی دەدا وڵات لە گەندەڵی ڕزگار بکا و سەردانی سەرسوڕهێنەری بۆ نەخۆشخانەکان دەکرد و خەرجییەکانی کۆشک بڕی و لەگەڵ ئەوەشدا، تاڵیبان زیاتر لە پێشڕەوی دابوون تا لە کابول نزیکتر بوونەوە و سەرکەوتن وکۆتاییان بە دەسەڵاتەکەی هێنا.