مێژووی سەد ساڵەی عیراق‌و ناوچەکە لەدیدی عەلی بەدرەوە: خوێندنەوەیەک بۆ رۆمانی "توتنەوانەکە"

2020-03-03 1975

ئا: ئەردەڵان عەبدوڵڵا

هەمیشە لە عیراقدا شاعیری بەهێز و بەتوانای تێدابووە، هەربۆیە بە وڵاتی شاعیرە مەزنەکان دادەنرێت، بەڵام لە رووی رۆمانەوە، بەو شێوەیە نەبووە. راستە لە سەرەتادا کەسانی وەکو غائب توعمە فەرمانی تێدابووە،کە بە یەکێک لە رۆمان نووسە ناودارەکانی مێژووی ئەدەبی عیراقیی و عەرەبی دادەنرێت، لێ هێشتا وەکو شیعر پێشەنگ نەبووە. بەڵام لەم چەند ساڵەی پێشوودا کۆمەڵێک نووسەری بەتوانا دەرکەوتون، کە بەداخەوە ئێمە کەمتر ئاگامان لێیانە، یەکێکیش لەو نووسەرە بەتوانایانە، عەلی بەدرە.

لە ماوەی پێشوودا رۆمانی " تووتنەوانم" خوێندەوە کە هاوڕێی هێژام کاک شێرزاد هەینی کردوویەتی بە کوردی. بەراستی ئەم رۆمانە زۆر سەرسامی کردم، بەتایبەتی شێوازی نووسینەکەی ئێجگار جوان و مۆدێرن و ناوازە بوو ، هەروەها بابەتی رۆمانەکەش، زۆر گرنگ بوو. بەلاشمەوە زۆر سەیر بوو چۆن ئەم نووسەرە، توانیویەتی ئەو هەموو رووداو و کارەساتە گەورانەی عیراق و ناوچەکە لە رۆمانێکدا بە شێوازێکی ئەدەبی جوان باس بکات.
زۆریش نیگەران بووم لەوەی کە زۆر درەنگ دەستم بە خوێندنەوەی ئەم رۆمانە کردووە، چونکە ئەم رۆمانە لە ساڵی 2008 ەوە نووسراوە، دەبوایە زۆر زووتر من بیخوێنمەوەو ئاگاداری کارو چالاکی ئەم نووسەرە بەتوانایە بم. لەکاتێکدا کە رۆمانی بەشێکی زۆری نووسەرانی جیهانم خوێندۆتەوە کە بە هەزاران کیلۆمەتر لێمەوە دوورن، کەچی ئاگام لە کارو بەرهەمی نووسەرێکی بەتوانای وڵاتەکەم نەبووە.

هەرچەندە ئێمە چ لە رووی مێژوویی و ئیداریی و سیاسیشەوە بە عیراقەوە بەستراوین، لێ بەداخەوە زۆرکەم ئاگامان لە رەوشی ئەدەبیی و فەرهەنگی عیراق هەیە، بەتایبەتی لەم چەند ساڵەی دوایی، هەر زۆر کەم ئاگادارین.
من پێم وایە ئەم رۆمانە دەچێتە قاڵبی رۆمانە جیهانییەکانەوە، هەرلەبەر ئەمەشە بۆ زۆربەی زمانە جیهانییەکان وەرگێڕاوەو خراشە لیستی ئەو رۆمانانەی کە بۆ خەڵاتی بۆکەر کاندیدکران. ئەمەش مایەی خۆشحاڵییە بۆ هەموو نووسەرانی عیراق، کە یەکێک لە نووسەرەکانی، بگاتە ئاستێکی جیهانی. لەراستیشدا دەتوانم بڵێم عەلی بەدر، چ لە رووی شێوازی نووسین و چ لەرووی بابەتەوە، گەر لە نووسەرە جیهانییەکان بەتواناتر نەبێت ئەوا لەوان کەمتر نییە و ئاستێکی ئێجگار بەرزی هەیە و شایستەی خەڵاتی نۆبڵە.

مێژووی سەد ساڵەی عیراق و ناوچەکە
مێژووی سەد ساڵی پێشووی عیراق، پڕیەتی لە کارەسات و رووداوی ئێجگار ناخۆش،زۆر کتێبی سیاسی و مێژوویی لەمبارەیەوە نووسراون، بەڵام لەرووی ئەدەبییەوە زۆرکەم باس لەم قۆناغە کراوە. رۆمانی تووتنەوانیش یەکێکە لەو هەوڵە باشانە، کە خوێنەر لە رێگەی ئەم رۆمانەوە دەتوانێت شارەزاییەکی باشی لە بارەی مێژووی سەد ساڵی پێشووی عیراق و ناوچەکە هەبێت.

گەڕان بە دوای مێژوو، ناسنامەی عیراقیدا
نووسەر لەم رۆمانەیدا هەوڵیداوە پرسی " ناسنامە" بکاتە تەوەری سەرەکیی ، ئەوەش لەرێگەی گێڕانەوەی مێژووی سەد ساڵەی عیراق. لەهەمانکاتیشدا هەوڵیداوە، لە رێگەی گێڕانەوەی رووداوە ناخۆشەکانی مێژووی کۆنی عیراق، تێگەیشتنێکمان لەبارەی ئێستای عیراقەوە دەستبکەوێت. هەروەها بەوپەڕی راستگۆییەوە، باسی هۆکاری توندتیژی تایەفی، شەڕەنگێزیی، نائارامیی، جەنگ دەکات. نووسەر هەوڵیداوە لە رێگەی باسکردنی ژیانی موزیکژەنێکی جوولەکەوە، باسی هەموو ئەم کێشانە بکات.
ئاخر ئەمە کارێکی زۆر گرنگە، تۆ بێیت لە رێگەی موزیک و هونەرە جوانەکانەوە، مێژووی تاڵیی و ناشیرینی وڵاتەکەت بگێڕیتەوە، هەرئەمەش جوانی بەم رۆمانە بەخشیوە. لە هەمووشی گرنگتر بەلای منەوە، کە مایەی سەرسامیم بووم، نووسەر توانیویەتی گەمەیەکی زۆ جوان بە کات و شوێن بکات، نووسەر وەکو گەشتیارێکی شارەزا، خوێنەر بە وڵاتانی رۆژهەڵات و رۆژئاوادا دەگەڕێنێت بەتایبەتی " دیمەشق، عەمان، بەیروت، تاران، مۆسکۆ" هێندە بەجوانی باسی ئەم شوێنانە دەکات، رێک دەڵێیت خەڵكی ئەو شوێنانەیە، بەدڵنیاییەوە بەغداش دەبێتە سەنتەری رۆمانەکە.
کەمال مدحەت موزیکژەنێکی ناسراوی عیراقییە، لە ساڵی 2006 لەلایەن گرووپێک چەکدارەوە دەرفێنرێت و پاشتریش دەیکوژن و لاشەکەی لە نزیك ماڵی خۆیان فڕێدەدەن. ئەمەش دەبێتە هەواڵێکی گرنگ بۆ رۆژنامەیەکی ئەمریکی، دواتر رۆژنامەکە داوا لە رۆژنامەنووسێکی عیراقی دەکات بە دوای ئەم کوژرانە بگەڕێت و راپۆتێکی هەزار وشەیی لەمبارەیەوە بۆ بنووسێت، بەڵام بەناوی خۆیەوە نا بەڵکە بەناوی " جۆن باری" کە رۆژنامەنووسێکی ناوداری ئەمریکییە. لێرەشدا نووسەر باسی پیشەیەکی نوێی رۆژنامەگەری دەکات کە پێی دەڵێن" بلاک رایتەر" واتە رۆژنامەنووسێکی ئاسایی دەچێت راپۆرتێک دەنووسێت، لەبەرامبەر بڕێک پارە ئەو راپۆتە دەفرۆشێتەوەو بە ناوی رۆژنامەنووسێکی ناودارەوە بڵاودەکرێتەوە.
ئاژانسێکی ئەمریکیش داوا لەم رۆژنامەنووسە دەکات، پاشتر کتێبێک لەبارەی ژیانی ئەم موزیکژەنەوە بنووسێت کە دواتر دەردەکەوێت، کەسێکی جوولەکە بووەو لە ماوەی پێشوودا بە سێ کەسایەتی جیاواز لە بەغدا ژیاوە. هەر ئەم رۆژنامەنووسەش کەناوی نازانین، دەبێتە گێڕەوەری رۆمانەکە.
سەرەتای رۆمانەکەش لە ناوچەی سەوزی بەغداوە دەستپێدەکات و کاتەکەش سەردەمی داگیرکاری ئەمریکایە لە عیراق. نووسەر بەشێوەیەکی زۆر جوان و کارامەییەوە، باسی ئەوکاتەی بەغدا و عیراق دەکات، لەهەمانکاتیشدا وەسفێکی زۆر جوانی ناوچەی سەوز دەکات، ئەو ناوچەیەی کە زۆربەی عیراقییەکان هیچ زانیارییان لەبارەوە نییە. لەهەمانکاتیشدا هەر لەرێگەی ئەم رۆژنامەنووسەشەوە، تیشك دەخاتە سەر رەوشی رۆژنامەگەری لە عیراق و ناوچەکە. دواتریش بەشێوەی فلاش باگ، دەگەڕێتەوەو بۆ سەرەتاکانی سەدەی بیستەم و باسی ژیانی ئەم موزیکژەنە جوولەکەیە دەکات.
یوسف سامی سالح جوولەکەیەکی عیراقییە، لە ساڵی 1926 لە بەغداد لەدایک دەبێت. ئەو سەر بە بنەماڵەی ناوداری قوچمانە، کە یەکێکە لە بنەماڵە ناسراوەکانی جوولەکەی بەغدا. هەر زوو حەزی لە موزیک دەبێت و بەهرەمەندی تێدا دەردەکەوێت پاشانیش خەڵاتی مەلیک فەیسەڵی عیراق وەردەگرێت، بەڵام بەهۆی سەرهەڵدانی بیری نازیەت لە عیراق بەتایبەتی لەکاتی کودەتاکەی رەشید عالی گەیلانی و رووداوی " فەرهوودی" تاڵانکردنی ماڵە جوولەکەکانی بەغدا، پاشانیش دروستبوونی ئیسرائیل، هەموو ئەمانە وا دەکەن کە کۆچی زۆرەملێی جوولەکە لە عیراق دەستپێبکات. یوسف سامی سالح و فەریدە و مائیری کوڕی باڵبەست دەکرێن و ساڵی 1952 لە عیراق دەردەکرێن. نووسەر بەشێوەیەکی زۆر جوانی ئەدەبی، باسی رووداوە سیاسی و فەرهەنگییەکانی سەردەمی پادشایەتی لە عیراق دەکات.
بەڵام یوسف سامی هەر دڵی لەلای عیراقە و بەهیوای ئەوەیە کە بگەڕێتەوە، ماوەیەک لەئیسرائیل دەژی، پاشان دەچێتە مۆسکۆ و لە رێگەی چەند کۆمۆنیستێکی عیراقییەوە، دێتە ئێران و لێرەشەوە ناوێکی ساختەی بۆ دروست دەکەن بەناوی " حەیدەر سەلمان". لێرەشەوە کەسایەتی دووەم دەستپێدەکات.
لە تاران تاهیرە دەناسێت و پاشانیش دەبێتە خێزانی، ئەویش کچی بازرگانێکی دەوڵەمەندی عیراقییە بەناوی ئیسماعیل تەبتائی. لێرەش ماوەیەکی باش دەمێنێتەوە. نووسەر بەشێوەیەکی ئەدەبی جوان، باسی تاران و ئێرانی سەردەمی شا دەکات، تاران لەوکاتەدا لەوپەڕی پێشکەوتن بووە بەتایبەتی لەرووی بیناسازی و ژێرخانی ئابووریی و فەرهەنگییەوە.
دواتر لەپاش کودەتاکەی تەمموزی 1958، ئەویش لەگەڵ تاهیرەو حوسێنی کوڕی، دەگەڕێتەوە بەغدا و هەتاوەکو ساڵی 1980 دەمێنێتەوە، بەڵام پاشان بەهاتنە سەرکاری سەدام حوسێن، دووبارە روبەروی کۆچ و دەربەدەری دەبێتەوە، چونکە دەڵێن تۆ " تەبعیەی ئێرانی" یت هەیە و دەبێت لە عیراق دەربکرێت، بۆیە لە شەوێکدا هێزە ئەمنییەکان دێن و خۆیی و تاهیرەو حوسێنی کوڕی، باڵبەست دەکەن و فڕێیان دەدەنە سەر سنووری ئێران. لە رێگادا تاهیرەی ژنی دەمرێت و حوسێنی کوڕیشی دەگیرێت و لە دایک و باوکی جیا دەکرێتەوە، پاش سێ ساڵ ئازاد دەکرێت و دواتریش بەدوای باوکیدا دەگەڕێت بەڵام هەر نایدۆزێتەوە. نووسەر لەرێگەی کەسایەتی حەیدەر سەلمانەوە، باسی رەوشی گشتی سیاسی و ئەدەبی و فەرهەنگی عیراق لە نێوان ساڵانی شەست هەتاوەکو سەرەتای هەشتاکان دەکات.
پاشماوەیەک حەیدەر سەلمان لە ئێران دەمێنێتەوە،لێرەش باسی تاران و ئێرانێکی ترمان بۆ دەکات، کە تەواو جیاوازە لەگەڵ ئێرانی سەردمی شا. تارانی سەردەمی شۆڕش و جەنگ و کۆماری ئیسلامی. دەتوانم بڵێم ئێرانێکی ناشیرینی پیشانی خوێنەر داوە.
بەهەرحاڵ دووبارە حەیدەر سەلمان خەونی گەڕانەوە بۆ بەغدا دەبێتە مەرامی سەرەکی، حەسەن قزڵچی " نووسەری ناسراوی کوردەوە" دەناسێت و ئەویش دەربازی دەکات و ناهێڵێت پاسدار بیگرن و ناسنامەیەکی ساختەی بەناوی " کەمال مدحەت" بۆ دروست دەکات و دەچێتە دیمەشق، لێرەشەوە کەسایەتی سێهەم و کۆتایی دەستپێدەکات.
ماوەی ساڵێک لە دیمەشق دەمێنێتەوە، لێرەشەوە نووسەر باسی ژیانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی ئەو شارە دەکات بەتایبەتی لە سەرەتاکانی هەشتادا. چۆن لەو سەردەمانەدا، رژێمی سوریا لە جەنگێکی گەورەی ناوخۆیی و دەرەکی بووە، لەناوخۆدا دژی گرووپە ئیسلامییەکان جەنگی کردووە، لە دەرەوەش لە دژی رژێمی بەعسی سەدامی.
- کەمال مدحەت لەو رۆژانە کە لە دیمەشق دەژیا، شارەکە بەردەوام تەقینەوەو گرتن و راکردن بوو، ڕەوشی شارەکە ترسناک بوو، بەردەوام لە شەقامەکانی پۆلیس و پیاوانی ئەمن بە چەکەوە دەگەڕان، تەقینەوەکان رۆژانە روویان دەدا،،ل314
پاش ماوەیەک ژنێکی دەوڵەمەندی عیراقی دەناسێت بەناوی نادیە العمری، پاشان ساڵی 1982 بە پاسپۆرتە ساختەکەیەوە دەگەڕێتەوە بۆ بەغدا، لە ماڵی نادیەی ژنی دەژیی و پاش ماوەیەکیش یش کوڕێکی دەبێت بەناوی " عومەر". لە بەغدا دەمێنێتەوە، پاشان لە دەسەڵاتی بەعسییەکان نزیک دەبێتەوە چەند جارێکیش سەدام دەیبینێت. بەمێشوەیە لە بەغدا دەمێنێتەوەو دەبێتە موزیکژەنێکی ناسراو ناوبانگ لە عیراق و رۆژهەڵاتی ناڤین پەیدا دەکات.
لێرەش باسی جەنگی ئێران و پاشان کوێت دەکات، دواتریش باسی ساڵەکانی نەوەتەکان دەکات، چۆن برسێتی و گرانی و هەژاری باڵی بەسەر عیراقدا کێشاوە. دواتریش باسی داگیرکردنی عیراق لەلایەن ئەمریکاوە دەکات، چۆن پشێویی و نا ئارامی بڵاودەبێتەوەو رەوشی ئەمنی بەغدا تێکدەچێت، لە ساڵی 2006 گرووپێکی چەکدار کەمال مدحەت دەڕفێنن و پاشانیش دەیکوژن، ئەمەش کۆتایی حکایەتی یوسف سامی جوولەکە دەبێت.
دواتر هەر سێ کوڕەکەی دەگەڕێنەوە بۆ بەغدا، کوڕی یەکەمی " مائیر" لە ئیسرائیلەوە دەچێتە ئەمریکا و لەگەڵ سووپای ئەمریکییەکان دەگەڕێتەوە بەغدا. حوسێنی کوڕی ماوەیەکی زۆر لە تاران دەبێت و تێکەڵی گرووپە شیعەکانی عیراق دەبێت و هەر لەگەڵ ئەوانیشدا دەگەڕێتەوە بەغدا. کوڕی سێهەمیان کە ماوەیەکی زۆر لە قاهیرە ژیاوە، ئەویش دەگەڕێتەوە بەغداو تێکەڵی گرووپە سوونەکانی عیراق دەبێت و تێدەکۆشێت بۆ کەمکردنەوەی هەژموونی شیعەکان لە عیراق و بەرگری لە عەرەبە سونەکان دەکات.
نووسەر هەوڵیداوە لە رێگای سێ کوڕەکەشیەوە، پرسێکی گرنگ و گەورە بوروژێنێت کە ئەویش کێشەی ناسنامەیە لە عیراق.

شێوازی نووسین
یەکێک لە خاڵە بەهێزەکانی ئەم رۆمانە، شێوازی نووسینیەتی. نووسەر بە شێوازێکی پۆست مۆدێرنانە هەوڵیداوە رۆمانەکەی بنووسێت. بەراستی شێوازی نووسینەکەی، تەواو سەرسامی کردم، نووسەر زۆر بە جوانی توانیویەتی رەگەزەکانی رۆمان بەکاربهێنێت، بەتایبەتی شێوازی گێڕانەوەی رۆمانەکە، زۆر تایبەتە. تائێستا لە هیچ رۆمانێکی تری عیراقیدا، ئەو شێوازی نووسینە بەکارنەهێنراوە. لە هەمووشی گرنگتر، نووسەر گەمەیەکی زۆر سەیر بە " کات و شوێن" دەکات. دیارە ئەمەش کارێکی ئاسان نییە، چونکە دەبێت شارەزاییەکی زۆرت لە کات و شوێنەکان هەبێت، نووسەریش زۆر شارەزای ئەو ناوچانە بووە کە باسی کردوون بەتایبەتی " دیمەشق، بەیروت، عەمان، تاران، مۆسکۆ ، براگ" لەهەمانکاتیشدا زۆر شارەزای مێژووی ئەو شوێنانە بووە. هەروەها زۆر بەباشیش توانیویەتی رەگەزی فلاش باگ بەکاربهێنێت. لەرووی گێڕانەوەش، نووسەر هەوڵیداوە لەرێگەی نامەکانی یوسف ساڵح کە بۆ فەریدەی ژنی نووسیوە، هەرەوەها بلاک رایتەرەکە" رۆژنامەنووسە نەناسراوەکە" دەزووی کۆلارەی رۆمانەکەی بۆ خوێنەران بکاتەوە، واتە رۆمانەکە بە دوو شێوە دەگێڕێتەوە، ئەمەش تەکنیکێکی زۆر جوان و تایبەتە.

کاریگەری پێسواو دوکانی تەباک
فێرناندۆ پێسوا شاعیر و نووسەر و ئەدیب و فەیلەسووفێکی پورتوگالییە و لەساڵی 1888 لە دایک بووەو لەساڵی 1935 کۆچی دوایکردووە. ئەم نووسەرە بە یەکێک لە شاعیر و ئەدیبە مەزنەکانی پورتوگال و جیهان دادەنرێت لەسەدەی بیستەمدا. ئەم شاعیرە تایبەتمەندییەکی زۆر سەیری هەبووە، کۆمەڵێک ناو و کەسایەتی جیاوازی بۆ خۆی هەڵبژاردووە، لەپاش خۆی کۆمەڵێک کاری جوانی بەجێهێشتووە، یەکێكیش لەوانە دیوانی شیعری " دوکانی تەباک فرۆش" لەم دیوانەدا باسی سێ کەسایەتی دەکات لەیەک کەسدا بوونیان هەیە. ئەم دیوانەش بەیەکێک لەکارە جوان و داهێنەرەکانی پێسوا دادەنرێت. عەلی بەدریش زۆر لە ژێر کاریگەری ئەم نووسەرەدایە، رۆمانەکەشی لە ژێر سایەی ئەم دیوانە شیعریە و نووسەرەکەیدا نووسیەوە. هەر لە ناونیشان و سەرەتای رۆمانەکەیەوە هەتا کۆتایی لە زۆر شوێندا باسی دوکانی تەباک فرۆشەکە و پێسوا دەکات. نووسەر زۆر سوودی لە شێوازی نووسینی پێسوا وەرگرتووە، هەوڵیداوە هەمان تەکنیکی نووسین لەم رۆمانەدا بەکاربهێنێت، ئەویش هاتووە سێ کەسایەتی جیاوازی بۆ پاڵەوانی رۆمانەکەی داناوە، ئەمەش جوانی زۆری بەم رۆمانە بەخشیوە.

گەڕان بەدوای ناسنامە و توندوتیژی
هەر لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی عیراقەوە، کێشە‌ی ناسنامە دروستبووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی کۆمەڵێک ئێتنی و مەزهەب و ئاینی جیاواز ، بەداخەوە ئەمەش وایکردووە کە بەهۆی بوونی ناسنامەی جیاوازە، زۆرجار توندوتیژی و کێشەی گەورە رووبدات. نووسەریش هەوڵیداوە بەشێوەیەکی ئەدەبی باسی ئەم کێشەیە بکات. ئەو سەرەتا هاتووە باسی یوسف سامی موزیکژەنی جوولەکە دەکات، لەرێگەی ئەمیشە هەوڵیداوە تیشک بخاتە سەر ژیانی پێکهاتەی جوولەکە لە عیراق. پاشان باسی بەهێزبوونی گیانی راسیزم لە دژی جوولەکە دەکات و دواتر لە ساڵی 1941 ئاگرە گەورەکە دروست دەبێت و کارەسات " فەرهوود " دەستپێدەکات، کە ئەویش پەلاماردان و کوشتن و دزین و تاڵانکردنی جوولەکەکانی عیراقە. نووسەر ئەمە بەسەرەتای هەموو توندوتیژییەکانی تر دادەنێت.
- ئەو رووداوە ژیانی هەموو بەغدای بەیەکجاری دەگۆڕێت، ئەو رووداوە پێشەکی هەموو کارەستە ئەهلییەکان بوو، لەوانەوە دەستدرێژییەکان پەیدا دەبێت، هەموو رووداو و کارەساتەکان،بۆ پاش ئەو رووداوانە دەگەڕێتەوە، ئەوەی لە ساڵی 1941 دا روویان دا. ل 162
لەمەشدا نووسەر راست دەکات، چونکە سەرەتای پەلاماردان و چەوساندنەوە بە جوولەکەکان دەستیپێکرد، کاتێک دەستکرا بە تاڵانکردن و پاشان کۆچپێکردنیان، دواتریش لەگەڵ هاتنە سەرکاری سەدام حوسێن، ئینجا دەستکرا بە پەلاماردانی کوردە فەیلییەکان و ئەوانەی کە ناسنامەی ئێرانیان هەبوو. نووسەر لەکاتی باسکردنی دیمەنی دەرکردنی جوولەکەکانی عیراقدا زۆر بەجوانی وەسفی ئەو رەوشە نامرۆییەی کردووە، کە چۆن تەنها خۆیان و منداڵەکانیان و جانتایەک بۆیان هەیە بیبەن لەگەڵ خۆیان و نابێت هیچ پارەو ئاڵتون و سامانەکەیان لەگەڵ خۆیان بەرن، هەمان دیمەنیش لە ساڵی 1980 دا دووبارە دەبێتەوە، کاتێک حەیدەر سەلمان و تاهیرەی ژنی و حوسێنی کوڕی، لە عیراق دەردەکرێن، ئەوانیش رێک وەکو جوولەکەکانیان پێدەکرێت و تەنها بە جلەکانیانەوە، رەوانەی سەر سنووری ئێران دەکرێن.
بەراستی نووسەر لە باسکردنی کێشەی ناسنامە و گەڕان بەدوای هۆکارەکانیدا، زۆر ژیرانە ئەم باسەی وروژاندووە، لەهەمانکاتیشدا هەوڵیداوە، تیشکێک بخاتە سەر ئەم کێشەیە کە بە دایکی هەموو کێشەکانی ئەم وڵاتە دادەنرێت.
- ئەو لەناو گێژاوی بەربەرەکانیی ناسنامەکانی ناو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەژیا. ئەو هەستی دەکرد ناسنامەکان نیشانەی کۆتایی هەبوو شتەکانە، لەو دەمانە هەستی دەکرد، خنکاوەو یان دەمرێت، وڵاتەکە وەکو پاپۆڕێک بوو سەبر سەبر نقووم دەبوو،،ل189
هەروەها ژیانی جیاوازی هەر سێ کوڕەکەشی، گوزارشت لەو چارەنووسە ناخۆشەی پێکهاتەکانی عیراق دەکات.

ژیانی جوولەکەی عیراق
خاڵێکی گرنگی تر بەلای منەوە مەسەلەی باسکردنی جوولەکەکانی عیراقە، بەداخەوە لەناو نووسەرانی عیراقی بەتایبەتی عەرەبەکان زۆر بەکەمی باسی جوولەکەکانی عیراقیان کردووە، راستە لە رووی مێژووییەوە کتێب و لێکۆڵینەوە هەیە، بەڵام زۆر بە کەمی لە ئەدەبدا باسکراون. ئەمەش بە بڕوای من، خاڵێکی جوانی عەلی بەدرە، کەهاتووە بەدەر لە زاڵبوونی هزری تەسکی نەتەوەپەرستییەوە، بە شێوەیەکی مرۆڤانە، باسی ئەم پێکهاتە گرنگەی عیراقی کردووە لە هەمووشی گرنگتر باسی چەوساندنەوەو پەلاماردانیان دەکات، لەلایەن زۆرینەی عەرەبی موسڵمانەوە، ئەمەش بەراستی هەڵوێستێکی مەردانەی نووسەرە.

کۆچی کوردە فەیلییەکان
خاڵێکی گرنگی تر باسکردنی کۆچی هەزاران کوردی فەیلیی و هەموو ئەوانەی کە گوایە ناسنامەی ئێرانیان هەیە. زۆر بەکەمی لەناو ئەدەبی عیراقی و تەنانەت کوردیشدا، باسی ئەو کارەساتە گەورەیە کراوە، کە رووبەروی هەزاران کوردی فەیلی و عەرەبی ناسنامەی ئێرانی کراوە. ئەمەش خاڵێکی گرنگ و جوانی تری ئەم رۆمانەیە، کەمایەی دەستخۆشی لێکردنە.

مەرگ دۆستی
پرسێکی گرنگی تر کە نووسەر تیشکی خستۆتە سەر، مەسەلەی زاڵبوونی گیانی مەرگ دۆستی یان ئەوەی فەیلەسووفی جوولەکەی ئەڵمانی ئەریک فرۆم ناوی لێناوە " نیکرۆڤیلی" . نووسەر لەرێگای گێڕانەوەی رووداوە مێژوویەکان، باسی رەگوریشەی بڵاوبوونەوەو بەرفراوانبوونی ئەم مەرگ دۆستییە لە عیراق دەکات. بە بڕوای نووسەر لەگەڵ یەکەمین کودەتا و دروستبوونی جەوێکی شۆڕشگێڕی لەناو عیراق لەسەرەتای شەستەکان، ئەم گیانی مەرگ دۆستییە بڵاودەبێتەوەو هەتاوەکو ئەمڕۆش پێوەی دەناڵێنین.
- لەساڵی یەکەمی شۆڕش هەستی بە هیچ نەدەکرد، بەڵام لە ساڵانی دوایی هەستی بە زۆر شت کرد، هێڵەکان وردو گچکە بوون ، هێشتا هەموو گرد و کۆنەبوونەوە، بەڵام هێدی هێدی مەترسییەکان دەردەکەوتن ، ئەو مەترسییەش کولتوورێکی مەزنی تایبەتی خوڵقاند، ئەوەش بە زاراوەی نوێ، وەکو مردن بۆ بەکرێگریراوان، مردن بۆ کلکەکانی کۆڵۆنیزم، هەموو خەڵکەکە باسی مردن و کوشتن دەکەن، جەماوەرەکە لەگەڵ چەپڵە لێدان بۆ زەعیم یەک دەنگ هاوار دەکەن( لە سێدارەدان، لە سێدارەیان بددە، مەڵی کاتم نییە، ،،ل 232
دواتر کودەتا خوێناوەیەکەی 8 شوبات روو دەدات، لێرەشەوە هەستی مەرگ دۆستی پەرەدەستێنێت و دواتریش بەهاتنە سەرکاری سەدام حوسێن، ئەم هەستە زیاتر دەبێت و دەگاتە ترۆپکی خۆی، کاتێک جەنگ لە دژی ئێران بەرپا دەکات. نووسەر زۆر بەجوانی باسی ئەو کاتە دەکات.
- کەمال دڵنیا بوو لەوەی کە جۆرێک لە نیکرۆڤیلیای نەخۆش، لە شەیدابوون بە شتە خاپوورەکانەوە سەرچاوەی گرتبێت، ئەو میللەتەی داگیرکردووە. ل 340

جەنگی عیراق و ئێران
جەنگی عیراق و ئێران یەکێکە لە کارەساتە گەورەکانی مێژووی هەردوو وڵات، ئەم جەنگە ماڵوێرانی، خاپووربونی ئابووریی و ژێرخانی ئابووری هەردوو وڵات، کوشتنی هەزارن کەس، ئاوارەبوونی ملیۆنان کەسی لەگەڵ خۆیدا هێنا. نووسەر زۆر ژیرانە و مرۆڤانە توانیویەتی وەسفێکی راست و دروستی ئەو ساتە مێژووییە بکات، لەهەمانکاتیشدا باسی ئەو رەوشە گشتییە بکات، کە بەسەر هەردوو وڵاتدا زاڵبووە. ئەمەش خاڵێکی بەهێز و جوانی تری ئەم رۆمانەیە.
لە کاتی باسکردنی نیقاشی کەمال مدحەت و ئەمجەد مستەفا و ودادی خێزانی، ئەم دیدە جیاوازەمان بۆدەردەخات:
-ئەمجەد باسی شەهادەت و سەرەوەرییان دەکرد، ئەو بڕوای وابوو ئەو عێراقییانەی کە لە جەنگدا دەکوژرێن شەهیدن، بەڵام ئەو سەربازە ئێرانیانەی کە لەو جەنگەدا دەکوژرێن مرۆڤ نین. ئەوانە زیندەوەرێکی زیان بەخشن، لەوکاتەدا کەمال بۆچونی ئێرانییەکانی بە بیر دەهاتەوە کە دەیانگوت، سەربازە عیراقییە کوژراوەکان دەچنە دۆزەخ و سەربازەکانی خۆمانیش دەچنە بەهەشت ل 336

موزیک و جوانی و هونەر
خاڵێکی گرنگی تر لەم رۆمانەدا ئەوەیە ، نووسەر هەوڵیداوە، لە رێگەی موزیک و هونەرەوە، باسی رووداوە ناخۆشەکانی ژیانی عیراقییەکان بکات. لە زۆر شوێنیشدا باسی گرنگی هونەر و موزیک دەکات بەسەر مرۆڤ و کۆمەڵگەوە.
لەزاری یوسفەوە دەڵێت:
- دەبێ موزیک هەموو خەڵکە جیاوازەکان لە یەکتری نزیک بکاتەوەو بچنەوە ناو یەک قاڵب،ئەو وایدەزانی رەنگە موزیک بتوانێت هەموو مەزهەب و ئایین و نەتەوەو رەگەزەکان کۆبکاتەوە ،،،ل 185
لە شوێنێکی تردا دەڵێت:
- ئەو هەر لە رۆژی فەرهوودەکەوەوە، بەشێوەیەکی گشتی خەڵکەکەی وەکو دوژمنی سەرەکی جواناییەکان سەیر کردووە، ئەوەی دژایەتی جوانی کردبێت، دژایەتی هەموو شتەکانی تری ژیانی کردووە، ئینجا بەرەکەی لەبێهودەییەوە دەگوزارێتەوە بۆ بەرەی داژیەتی و دوژمنداری، لە قبووڵکردنەوە بۆ ئینکارکردن ،،، ل229
ژیانی سیاسی و ئەدەبی و فەرهەنگی ناوچەکە
نووسەر ئەم رۆمانەی وەکو پانۆرامایەکی مێژوویی خێرایە، بەناو وڵاتانی ناوچەکە، باسی مێژووی ململانێ سیاسییەکانی عیراق و ئێران و سوریا و لوبنان دەکات، لەهەمانکاتیشدا جگە لەسیاسەت تیشکیشی خستۆتە سەر ژیانی هونەری، ئەدەبی، شارستانی ئەم وڵاتانە. هەروەک چۆن باسی پارت و جووڵانەوە سیاسییەکانی دەکات، بەهەمانشێوەش باسی بزووتنەوە فکری، ئەدەبی و هونەرییەکان دەکات بەتایبەتی لە عیراقدا، باسی کۆمەڵێک شاعیرو نووسەر و تابلۆکێش و موزیکژەنی ناوداری عیراق دەکات. ئەمەش هێندەی تر رۆمانەکەی رازاندۆتەوە.

کورد
ئەوەی مایەی خۆشحاڵییە نووسەر لە چەند شوێنێکدا لە رێگەی چەند کەسایتییەکەوە، هەوڵیداوە بە باشی باسی کورد بکات، لەهەمانکاتیشدا وێنەیەکی جوانی بەو کەسایەتییانە داوە کە کوردن، نووسەر باسی یەکێک لە ئەدیبە ناسراوەکانی کورد دەکات کە ئەویش چیرۆکنووسی و ناسراوی گەلەکەمان "حەسەن قزڵچییە" لەم رۆمانەشدا رۆڵێکی زۆر جوانی پێبەخشیوە.
چەند سەرنجێک
دیارە ئەم رۆمانەش وەکو هەموو بەرهەمێکی تری ئەدەبی چەند لایەنێکی هەیە کە بەلای منەوە مایەی سەرنج یان رەخنە بوون، بەڵام ئەمە لە مەزنیی و جوانی رۆمانەکە کەم ناکاتەوە.
یەکێک لەو خاڵانەی کە بوونە مایەی سەرنجم ، پەیوەندی بە گێڕانەوەی ژیانی ئەو سێ کەسایەتییەوە هەیە. نووسەر لە سەرەتای رۆمانەکە باسی یوسف ساڵح دەکات، کە ناوبانگی لەناو بەغدا پەیداکردووە، چ لەناو دەسەڵاتداران، چ لەناو رۆشنبیرانی ئەوکاتە کەسێکی ناسراو بووە. پاشانیش کاتێک باسی حەیدەر سەلمانیش دەکات، ئەویش بەهەمانشێوە موزیکژەنێکی ناسراو بووەو لەناو خەڵكی و دەسەڵاتدارانیش ناسراو بووە، پاشتریش کاتێک کەسایەتیەکە دەبێتە کەمال مدحەت هەمانشێوەیە. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە، چۆن دەکرێت کەسێک هێندە ناسراو بێت، پاش چەند ساڵێک بگەڕێتەوەو ناوی خۆی بگۆڕێت و کەسایەتییەکی تر بەخۆی ببەخشێت و کەسیش نەیناسێتەوە؟!
لەکاتێکدا هەموو رژێمەکانی عیراق، خاوەنی دەزگای ئەمنی بەهێزبووە، راستە لە کۆتاییدا نووسەر بەکەمی باسی دەزگای هەواڵگری عیراقی دەکات، کە گوایە ئەوان ناسیویانەتەوە. بەڵام ئەی خەڵکی؟ ئەی نوخبەی رۆشنبیران؟ چۆن کەسیان ئەم کەسایەتییە ناناسنەوە؟ لەکاتێکدا هەر سێکیان، خاوەنی تۆڕێکی پەیوەندی بەهیزبوون.
خاڵێکی تریش مەسەلەی نامەکانە، بەراستی لە هەندێک نامەدا دەتوانم بڵێم موبالەغە دەکرێت یان دوورە لە راستی، بۆ نموونە کاتێک یوسف باسی ئەو ژنانە دەکات بۆ فەریدەی خێزانی کە لە ئیسرائیل دەژی، یوسف دەڵێیت نامەی بۆ پیاوێکی هاوڕێی نامە دەنووسێت، چونکە هیچ پیاوێک ناتوانێت ئاوا بە ئاشكرا باسی خەوتن و ئەڤینداری خۆی لەگەڵ ژنانی تردا بۆ ژنەکەی بنوسێت، جا با ئەو ژنەش زۆر مۆدێرن و کراوەش بێت، بەڵام ئەمە زۆر زەحمەتە و مایەی قبووڵ کردن نییە.
خاڵێکی تریش بە بڕاوی من دەتوانم بڵێم نووسەر کەمێک زیادەڕۆیی یان وەکو عەرەب دەڵێن " افراگ" ی کردووە لەکاتی باسکردنی پەیوەندییە ئەڤینداریی و سێکسییەکانی پاڵەوانەکەی لەگەڵ ژنان، چونکە ئەم پیاوە دەچێتە هەر شوێنێکەوە لەگەڵ چەند ژنێک ئەڤینداری دەکات، پەیوەندی ئەڤینداریی و سێکسی لەگەڵدا زیاتر لە 10 ژن هەبووە، ئەمەش بۆ کۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی کەمێک قوورسە یان رێی تێ ناچێت.
خاڵێکی تریش ئەوەی من هەستی پێدەکەم، نووسەر بەشێوەیەکی زۆر خراپ ، دژی خەڵکی عەوام یان خەڵکی سادە دەوەستێتەوەو هەروەها بەسەرچاوەی هەموو کێشەکانیشی دەزانێت. لەمەشدا تاڕادەیەکی زۆر، هزری رۆژئاوایی یان نیتچەیی بەسەریدا زاڵە، لەزۆر شوێنیشدا هەست بەمە دەکەیت. ئەمەش راست نییە، چونکە هەمووکاتێک خەڵکی عەوام قووربانیی سیاسەتی نوخبەی سیاسی و رۆشنبیرانە، ئەوە ئەوانن بڕیاری سیاسیان بە دەستە و کێشە و جەنگەکان دەخوڵقێنن نەک خەڵکە ئاساییەکە.

دوا قسە
بەدڵنیاییەوە ئەم رۆمانە زۆر بابەتی جوان و گرنگی ورژاندووە، لە هەمووشی گرنگتر، نووسەر هەوڵیداوە جوانترین و مۆدێرنترین تەکنیکی رۆمان نووسین بەکاربهێنێت. بە بڕوای من خوێندنەوەی ئەم رۆمانە زۆر گرنگە، چونکە لە رێگەی ئەم رۆمانەوە، خوێنەر بە مێژووی سەد ساڵەی عیراق ئاشنا دەبێت، هەروەها وەڵامی هەندێک کێشەی داوەتەوە، کە ئەمڕۆ رووبەروی کۆمەڵگەی عیراقی دەبێتەوە لە پێش هەمووشیانەوە جەنگی مەزهەبی و تایەفیی و ئێتنی، کە بەرۆکی ئەم وڵات بەر نادات. هەربۆیە هیوادارم حکومەتی عیراق و هەرێمی کوردستانیش ئەم رۆمانە بخەنە مەنهەجی خوێندنەوە، بۆئەوەی نەوەی نوێ، ئاگاداری کارەسات و رووداوەناخۆشەکانی وڵاتەکەی بێت.
لە کۆتایشدا دەستخۆشی لە برای هێژام کاک شێرزاد هەینی دەکەم، بەراستی لە وەرگێڕانەکەیدا سەرکەوتوبووە و هیوای کاری باشتری بۆ دەخوازم .