یازدە ساڵی تەواوە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحيەکان لەهەرێمی کوردستان ئەنجام نەدراوە، پارێزگاکانی دیکەی عێراقیش کە لەساڵی 2017ەوە ماوەی کاری ئەنجومەنەکانیان بەسەرچووبوو، توانیان لەساڵی 2023دا جارێکی دیکە هەڵبژاردن بکەن‌و تا 2027 بە کارایی دەمێننەوە.
هەرچەندە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحيەکان بەپێی ياسا لەهەرێمی کوردستان دەبێت چوار ساڵ جارێک بەڕێوەبچێت، بەڵام باس‌و خواسی ئەنجامدانی لەسەر ڕەففە بەرزەکان تۆزیان لێنیشتووە، بۆیە لەئێستادا ئەنجومەنی پارێزگاکان لەهەرێم نەک ماوەی یاساییان کۆتایی هاتووە، بگرە قوفڵیش لەدەرگاکانیان دراوەو چیتر ناتوانن بڕیار لەگۆڕینی ناوی کوێرە کۆڵانێکیش بدەن.
سيستمی حکومەتی خۆجێی لەعێراق و هەرێمی کوردستان، کە بە (یاسای ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاو ناحيەکان) ڕێکخراوە، ياسای ژمارە ٣ی هەموارکراوی ساڵی 2009 کە پەرلەمانی کوردستان دەريکردووە لەبەر رۆشنايی ياسای ژمارە ٢١ی ساڵی 2008ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نوسراوەتەوە، کەبەشداريکردنی دەنگدەران لەهەڵبژاردنی نوێنەريان لە ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان بەپێی ياساکە دەبێت دەنگدەری قەزاو ناحيەکان دەنگ بەنوێنەرەکانيان بدەن لەشوێنی خۆيان، واتە ئەنجومەن لەقەزاو ناحيەکانیش بوونیان هەبێت، بەڵام بەپێچەوانەوە ئەوانيش دەنگ بەنوێنەرەکانيان دەدەن تەنها بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان‌و لەڕاستيدا شتێک نيیە بەناوی ئەنجومەنی قەزاو ناحيەکان‌و بابەتەکە تەنيا لەسەر وەرەقەيەو هيچی تر.
پرسیارە سەرەکییەکە ئەوەیە: ئەم جۆرە لەهەڵبژاردن ئەگەریش ئەنجام بدرایە، هیچ لە دۆخەکە دەگۆڕێت؟ کاراکردنەوەی حکومەتە خۆجێییەکان بۆچی گرنگەو چۆنیش کارابکرێنەوە؟
دروست لەدونیادا شارەوانییەکان ڕۆڵی حکومەتی خۆجێی دەبینن‌و راستەوخۆ لەلايەن خەڵکەوە هەڵدەبژێردرێن‌و زۆرجار شارەوانی بەئەندازەی پەرلەمان کاريگەریی هەيە، چونکە بەیاسا پەيوەندی راستەوخۆی بەژيانی ڕۆژانەی خەڵکەوە هەيەو بەرپرسيارە لەخزمەتگوزارییەکانی ئاوو کارەباو رێگەوبان‌و تەندروستیهو فرياگوزاريی‌و ئاگرکوژێنەوەو ڕێکخستنی پارک‌و شوێنە گشتییەکان‌و چالاکییە هونەری‌و ڕۆشنبیری‌و وەرزشییەکان‌و مۆڵەتی پەرەپێدانی بيناسازی‌و پاراستنی ئاژەڵان لەتوندوتيژیی‌و زۆر شتی دیکەش، هەربۆيە خەڵکهو دەسەڵاتدارانیش بەگرنگییەوە لێی دەڕوانن‌و لەکاتی خۆيشیدا هەڵبژاردنەکە ئەنجامدەدرێت.
هەرچەندە لەئێستادا لەهەرێمی کوردستان تەنيا لەسلێمانی ئەنجومەنێکی شارەوانی هەيە کە لەلايەن ئەنجومەنی پارێزگاوە هەڵبژێردراون‌و لەسەرۆکی شارەوانی‌و بەڕێوەبەرە گشتییەکانی سلێمانی پێکهاتوون، بەڵام ئەنجومەنەکە بەتەواوی ڕەنگدانەوەی خواستی هاوڵاتیان نییەو تەنها هەماهەنگییە لەنێوان ئەو بەڕێوەبەرایەتییانەدا، جگە لەوەش هەڵبژێردراوی خەڵک نین.
لەساڵی 2000 بۆ يەکەمجار لەسەردەمی دوو ئيدارەيی، لەسلێمانی هەڵبژاردنی شارەوانی ئەنجامدرا (بەبێ قەزاو ناحيەکان)و ئەوە 25 ساڵی بەسەرداچوو، بەڵام هەڵبژاردنەکە ئەنجام نەدرایەوە.
فراوانبوونی شارو شارۆچکەکان‌و زیادبوونی ڕێژەی دانیشتووان وا دەخوازێت ياسايەکی نوێ بۆ هەڵبژاردنی شارەوانییەکان لەهەرێمی کوردستان دابڕێژرێت، تیایدا دەسەڵات شۆڕ بکرێتەوە بۆ شارەوانی ناو شارو قەزاو ناحیەکان تا دەگات بەئەنجومەنی گوندو گەڕەکەکان، بۆ ئەمەش سوود لەئەزمونی وڵاتانی هەرێمیی‌و جیهانیش وەربگیرێت بەنمونەی ئەڵمانيا، بەريتانيا، هۆڵەندا، فەرەنسا، ژاپۆن، تورکياو لوبنان.
ئەم وڵاتانە هەریەکەیان خاوەن جۆرە ئەزمونێکن، بەڵام سەرجەمیان دەچنەوە سەر یەک خاڵ کە ئەویش شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتە بۆ بچووکترین پنت‌و تێگەیشتنە لەدۆخی ناحیەیەکی سەر سنوور کە ڕەنگە پێداویستییەکانی ئێجگار جیاوازبن لەناحیەیەکی دیکەی نزیک شار.
ئەمە جگە لەوەی سيستمی حکومەتی خۆجێیی (پارێزگاکان) لە 1969دا داڕێژراوەو دەیان ساڵە بەهەموو نوێکردنەوەو هەموارکردنێکی ياساکەشەوە، گۆڕانکارییەکی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە. بەپێی سەرژمێری ساڵی 1957 کۆی ژمارەی دانيشتوانی عێراق شەش ملیۆن‌و 339 هەزارو 960 کەس بووە، بەم پێیەش کاتی دەرچوونی یاساکە؛ عێراق نزیکەی دە ملیۆن کەس بووە، بەڵام بەپێی کۆتا سەرژمێری کە لەساڵی 2024 دا ئەنجامدرا، کۆی ژمارەی دانيشتوان 46 مليۆن‌و 118 هەزارو 793 کەسە، لەو رێژەيەش شەش مليۆن‌و 370 هەزارو 668 کەسیان لەهەرێمی کوردستانن، ئەم گۆڕانکارییە گەورەیە دەریدەخات کە ياسای ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحيەکان بۆ ئەم سەردەم‌و رێژە زۆرە لەژمارەی دانيشتوان کەموکوڕەو ناگونجێت.
کەموکوڕییەکانی سیستمەکە چین؟
بەپێی یاساکەی ئێستا؛ ئەگەر بۆ نمونە پارێزگایەکی وەک سلێمانی بەقەزاو ناحيەکانیەوە وەربگرين، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاکە (31) کەسن‌و سەرجەمیان لەیەک جێگە کار دەکەن کە بینای ئەنجومەنی پارێزگایە، جا ڕاستە هەندێک لەم ئەندامانە دانیشتووی قەزایەک یان ناحیەیەک یان گوندێکن، بەڵام هاوکێشەکە هێشتا ناهاوسەنگەو هەندێک قەزا تەنها یەک ئەندام‌و زۆرێک لەناحیەکان ئەسڵەن تاکە ئەندامێکیشیان لەئەنجومەنەکەدا نییە، هەڵبەت ئەم لێکدانەوەیە بۆ پارێزگاکانی هەولێرو دهۆکيش هەمان دۆخە.
لێرەدا ئەگەر هاوڵاتییەک کارێک يان کێشەيەکی هەبێت‌و بيەوێت بيگەيەنێتە ناو ئەنجومەن، بێگومان سەختیی زۆر دەبینێت‌و ڕەنگە ئەندامێک شک نەبات کە ئاوێنەی ناوچەکەی خۆی بێت‌و زووتر لەکێشەو گرفتەکانی تێبگات، چ جای ئەگەر مەسەلەکە پەیوەست بێت بەژمارەیەکی زیاتر لەهاوڵاتییانەوە، هەربۆیە سیستمەکە پێویستی بەوە دەبێت کە جگە لەسەنتەری شارەکان، لەقەزاو ناحیەکانیش ئەنجومەن بونی هەبێت، کە ئەمەش دەکرێت لەیاسای هەڵبژاردنی شارەوانییەکاندا رێکبخرێت.
بەپێی سیستمی شارەوانییەکان‌و ژمارەی دانيشتوان، ئەگەر ناوشاری سلێمانی بۆ پێنج ناوچە (موقاتەعە) دابەش بکرێت، هەروەها هەولێر بۆ چوارو دهۆکیش بۆ سێ، واتە بێجگە لەئەنجومەنی شارەوانی شارەکە، بەپێی ژمارەی ناوچەکانیش، (ئەنجومەنی ناوچە) دروستبکرێت، بۆ هەر قەزایەکیش ئەنجومەنێک‌و ناحیەش بەهەمان شێوە.
ئەم ئەنجومەنانە بەپێی سیستمێک دەسەڵاتیان بۆ شۆڕدەکرێتەوەو هەماهەنگی دروست دەبێت لەنێوانیانداو هەمانکات دەبنە نوێنەرو بەرگریکارێکی ڕاستەقینەش بۆ ناوچەو گەڕەکەکەی خۆیان، ئەمەش وادەکات هاوڵاتی پەيوەندی بەردەوامی لەگەڵ حکومەتی خۆجێیی هەبێت‌و متمانەیەکی باشتر دروستدەبێت‌و کاروبارەکانیش ئاسانترو دوور لەرۆتين بەڕێوەدەچن، سيستمێک دێتە ئاراوە خزمەتگوزارترو شەفافترو ديموکراسيترە.
لەئێستاو چەند ساڵی داهاتوودا مەسەلەی گۆڕانکارییە ژینگەییەکان‌و کەشوهەواو کەمئاوی‌و وشکەساڵی‌و کەمبوونەوەی سەوزایی‌و سوتان‌و لەناوچوونی دارستانەکان‌و زۆر گرفتی دیکەی هاوشێوە، یەکێکە لەو ئاڵنگارییانەی کە ڕووبەرووی جيهان بووەتەوەو ستراتیژی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم کاريگەرییانە لەگوندێکەوە دەستپێدەکەن تا گەورە شارێک‌و حکومەتی خۆجێیی (شارەوانی) دەتوانێت ڕۆڵی کارای هەبێت لەم مەسەلەیەدا، دەکرێت هەر ناوچەیەک پلان‌و ستراتيژی خۆی هەبێت، چونکە پلانە گشتگیرەکان زۆرجار دۆخ‌و ئاڵنگارییەکان وەک خۆیان ناپێکن.
چيتر بەبيانوی ئەوەی لەرووی سياسی‌و ئابوری‌و کۆمەڵايەتی‌و جۆری کێشەکانی هەرێمی کوردستان کە "لەهيچ وڵات‌و هەرێمێکی ديکە ناچێت"، ناکرێت لەسەر ئەم سیستمە پەنجا ساڵەیە بەردەوام بین، بەڵکو دەکرێت بەياسا زۆرێک لەو کێشانە چارەسەر بکرێن‌و پەرلەمانی کوردستان یاسایەک دەربکات بەناوی هەڵبژاردنی شارەوانيەکان‌و ئەرک‌و دەسەڵاتەکانیشی تێدا جێگیر بکرێت، دەزگايەکی تایبەتمەندیش هەبێت بۆ بەدواداچونی کاری ئەم شارەوانییانەی کە ڕۆڵی حکومەت خۆجێيی دەبینن‌و بودجەی تایبەت بەخۆیان دەبێت، سەرەڕای ئەو داهاتانەش کە لەپڕۆژەکانی وەبەرهێنان‌و تاپۆو باج‌و ئاوو کارەباوە دەستیان دەکەوێت، جارێکی دیکە بخرێنەوە خزمەتی پڕۆژەی ترەوە.
نابێت دەسەڵاتی سياسی لەهەرێمی کوردستان هەمیشە چاوەڕێی بەغدا بکات تا ياساکان بگۆڕێت‌و ئەمیش بەکەمێک دەستکارییەوە کۆپی بکاتەوە، هەروەها دەبێت دەسەڵاتی سياسی لەهەرێم ئەوەی لەبيرنەچێت کە 12 ساڵ پێش عێراقی نوێ، حوکمڕانی خۆی بووەو دەبوو ئێستا عێراق چاوی لەياساکانی هەرێم بکردايە نەک بەپێچەوانەوە، دەستووری عێراقیش بەهیچ ماددەیەک ڕێگر نییە لەوەی کە هەرێمی کوردستان ببێتە خاوەن یاسایەک؛ ئەگەر ڕاست‌و ڕەوان کاری پێکرا، بەدڵنیاییەوە خزمەت بەتاک بەتاکی هەرێمەکە دەکات.