بەشی دووەم

دڵسۆزی سۆسیال میدیای هاوچەرخ بۆ كۆرۆناڤایرۆس COVID-19

پەتای كۆرۆنا ڤایرۆس Coronavirus 2019(COVID-19)پێویستی بە دڵسۆزێك بوو هەواڵەكانی خێرا خێرا بگوازێتەوە ،باسیبكات و وتنیش لەبارەیەوە بهێنێتەگۆأێ.ئەو خەونەی كۆرۆنا هاتەدی كە هیچ پاندێمیpandemic یەكیتر،لە سەدەكانی أابردوو و لە مێژووی پەتای ڤایرۆسدا،بەخۆیەوە نەیبینیبوو. كۆرۆنا ئێستا سوڵتانی پاندێمیەكانە و هەر لەگەڵ دەركەوتنیشی ناوێكی درایە پاڵ كە شایانیەتی. خودی دەركەوتنی جۆری ڤایرۆسەكە لە شێوەی كۆرۆنا(تاجی شاهانە) هەر ئەوەش كردی بەو كۆرۆناڤایرۆسەی ئەمڕۆ گۆی زەوی بە دەنگوباسی ئاشنان. كۆرۆنا ئێستا وەك پاندێمی سەردەمەكانی تر نییە.پاندێمی سەردەمەكانی تر هەواڵەكانی درەنگ گەیشتوون و كاردانەوەكانیش بەرامبەر مەترسییەكانی كاتی خایاندووە.ئەو دەمە نە پزیشكی لەم ئاستەی ئێستادا بووە و نەش مرۆڤایەتی ئەوەندە ژیر بووە و دانیشتوانی گۆی زەویش كە ئێستا 7,8 بیلیۆنە((لە زمانی ئینگلیزی ئەمەریكی و بەریتانی دا بیلیۆن billionبەكاردەبرێت و لە زمانی ئەوروپای میلیاردmilliard، بیلیۆنێك بە مانای هەزار میلیۆن دێت)) ئەو كات چەند میلیۆنێك بووە.بە حوكمی سۆسیال میدیای هاوچەرخ،كە بە زەبری تێكنەلۆژیایەكی زانیاریی ئێلكترۆنی كاردەكات، كە بێ لایەن نییە و زۆرجاریش دروستكەری شڵەژانەكانمانە، كۆرۆنا بە چركە تیایدەژین و تیامانادەژیت.ئەوەش ترسناكی تیا دروستكردوین و بە چركە دەشێت لە كەسێكی نۆرماڵەوە ببین بە كەسێكی نانۆرماڵ ،لە ساغەوە بۆ ناساغ، لە تووشبووەوە بۆ چاكەوەبوو. ئەمەش مانای ترسی لەوە خست مانایەكی سادە بگەیێنێت و ،ترسیش لە سێبەری كۆرۆنا و بەهۆی دۆستە هێژاكەی ئەم ڤایرۆسەوە ((سۆسیال میدیای هاوچەرخ))داهێنانی لە ترسا كرد و فۆڕمی تری بە ترس دا و كردیشیە ئازیزترین واتای خۆی.كۆرۆنا هەركە لەگەڵ ترس یەكیانگرتەوە مەرگیان خوڵقاند.خوڵقاندنی مەرگیش ئیشە گڵوباڵە تاریكەكەی كۆرۆنایە كە تەنگەژەی بێسنوری دروستكرد.زۆربەشمان ئەوە دەزانین كۆرۆنا كە لە ئێپیدێمی Epidemicیەوە بووەپاندێمی( Pandemic ،Pandémie)گشتگیری توشبوون و كۆتوشی چەسپاند. وشەی پاندێمی كە ڕیشەیەكی یۆنانی هەیە لە دوو بەش پێكدێت:پان pãn واتە گشت و دێمی یان دێمۆسdễmosواتە خەڵك،بەمجۆرە پێكەوە دەبن بە زۆرینەی خەڵك. ئەمەش دەشێت بە مانای ئەمە بێت:پاندێمی واتە گشتگیریی یان كۆتوشی.سەرەتا گشت بیمارییەك یان ناساغییەك ،بۆنموونە ڤایرۆسێك، ئێپیدێمییە و پاش تەشەنەسەندنێكی فراوان و خێرابڵاوبوونەوە دەبێتە پاندێمی. كۆرۆناش بۆیە بوو بەپاندێمی،چونكە تایبەتمەندیە بنەڕەتییەكانی بەپاندێمیبوونی تێدایە.واتە لەگەڵ كات،زۆر خێراش كات بەزاندن، كۆرۆنا بوو بە شتێك كە سنوری تێپەڕاند و تەشەنەی سەند.هەچ ناساغییەك لۆكاڵ تێپەڕێنێت و بێسنور بڵاوبێتەوە دەبێتە پاندێمی،ئەمەش گشتگیریی لە ناساغبوون،كۆتوشی لەگەڵ خۆی دروستدەكات و زاڵبوون بەسەری لە شوێن و أووبەرێكی دیاریكراودا ئەستەم دەكات.ئەوەش كە هەنووكە ڕوودەدات أێك ئەوەیە كە گۆی زەوی تیای دەژیت.بەپێی مێژووی پاندێمیش بێت، لە یەكەم پاندێمییەوە كە تاعونی ئەنتۆنین Antonine Plague بووە تا COVID-19 مرۆڤ بە چەندین جۆری درم(پەتا، ناساغی) ئاشنایە.بەپێی دیرۆكی ڤایرۆس بێت سەرەتای پاندێمی لە ساڵی 165 ی زاین دەستیپێكردووە و تا ساڵی 180 ی زاین بەردەوامبووە و 5 میلیۆنی كوشتووە كە ئەو كات گۆی زەوی 200 میلیۆنێك بووە.ترسناكترین پاندێمیش تاعونی سپانی بووە كە 40 بۆ 50 میلیۆنی كوشتوە و لە ماوەی ساڵانی 1918-1920 دا بڵاوبۆتەوە،كە ئەو كات گۆی زەوی 7،1میلیاردێك بووە.ئێستا كە گۆی زەوی 8،7 میلیاردە ڕوون نییە قوربانیانی كۆڤید-19 چەند دەبێت! بڵاوبوونەوەی زۆرخێرای پەتای كۆرۆناڤایرۆسیش، لەچاو پەتاكانی تر،لێكەوتەی سەیری لێدەبێتەوە و لەگەڵگاتیشا شیاوی زۆرتر لەبەردەم تێۆریزەكردن دا دروستدەكات.

كۆرۆنا فەلسەفەی هێنایەگۆ

1.كەرەنتین بوو بە ماڵەوە
ڕیشەی وشەناسیEtymologyشیتەڵكاری بۆ وشەی كەرەنتین Quarantine،وەك هەموو وشەیەكیتر، ئەنجامداوە و پێشماندەڵێت كە دیرۆكێك لەپشت مانا بەخشینەكەوە هەیە.بەپێی هەندێك سەرچاوە دیرۆكی بەكاربردنی وشەی كەرەنتین بۆ سەدەی 13 بۆ 14 ی زاین دەگەأێتەوە كە بە مانای"چل ڕۆژ"دێت.ئامانج لە كەرەنتینكردن گۆشەگیركردن و جیاكردنەوەیە بەهیوای پاراستنی كەسێك یان شتێك یاخودیش ئاژەڵێك لە ترسی ئەوەی نەبا دووچاری نەخۆشیەكی كوشندەبێت.كۆرۆنا، فەلسەفە وتەنی،دابأان و جیاكردنەوە و گۆشەگیركردنی شانبەشانكرد لەگەڵ  وشەی كەرەنتین.ئەوەی ئێستا هەیە تەنیا كەرەنتینكردنێكی لۆكاڵی نییە،لەناو لۆكاڵ كڵوباڵی دروستكرد و لەناو كڵوباڵیش لۆكاڵی هێنایەكایەوە.كۆرۆنا كە بووەپاندێمی وایكرد وشەی كەرەنتین  Quarantine لە ئاستێكی گڵوباڵدا بەركارببرێت و پرۆسەی گۆشەگیركردن و جیاكردنەوەی توشبوو لە ناتوشبوو، چاكەوەبوو لە توشبوو لەخۆبگرێت.هەر خودی وشەی كەرەنتین كە لەگەڵ كۆرۆنادا یەكانگیر بوو دەركەوتەی كولتووری و ئۆنتۆلۆژی و كۆمەڵایەتی و سیاسیی جۆراوحۆری لێكەوتەوە و شوێنی پیادەكردنیشی كەوتە ماڵەوە.كۆرۆنا وایكرد ماڵەوە جێگای كۆمەڵگە بگرێتەوە. ماڵەوە بوو بە كۆمەڵگە گەورە بچووكەكەی تاكەكان،بووە جێگرەوەی یاریگا،مۆزەخانە،پارك،قاوەخانە،ریستۆرانت،مەلەوانگە و...وشەی كەرەنتین بەجۆرێك كەوتەگەأ كە لەماڵەوەبوون و لەناوەوەبوونی لەخۆیداأابەرجەستەكرد و تاأادەیەك گشت گۆی زەوی لە ماڵەوەبوونی (Stay home،Restez chez vous،Остаться дома) پیادەكرد.واتە هەركەسە لە شوێنی حەوانەوە و زێد و خانەخوێی خۆیدا مایەوە و جووڵە و هاتووچۆ و سەردان و سەفەر وەستێنرا.لەماڵەوەبوون و كولتووری لەگەڵ خودی خۆبوون بەرهەمی كۆرۆنایەكە كەرەنتینبوونی خستە ناو ماڵەوە و كولتووری گۆشگیری و تەنهایی كردە شتێكی ڕۆژانە.كەرەنتین كە جێگای ماڵەوەی گرتەوە، ئیدی لەوێوە ماڵەوە لەوەكەوت كە تەنیا ماڵەوە بێت، ماڵەوە دەرچوو لە ماڵەوەبوون و بوو بە ئۆفیس و كارەگەو، واتای ماڵەوە لە ماڵەوەوە بووە شوێنی بەرهەمهێنانی پیشەسازی و ساغكردنەوەی كاڵا و سینەما و قاوەخانەی كولتووریش.

2. شڵەژانی تایبەت بە COVID-19هەڵیداینە ناو دیلێمای ڕەوشتییەوە  Ethical dilemma
كۆرۆنا جۆرێكیتر لە شڵەژانPanicی(ترسی ناگەهانی،هەراسانی) بۆهێناین، ئەو تەنگەژەیەی بۆ مرۆڤی سەر زەوی دروستكرد كە بەهۆی سۆسیال میدیاوە هەمووی لێبەئاگاكراین،هەموو بووین بە بەشێك لەو شڵەژانە.دەسەڵاتەكان لە هەموو قوژبنێكی سەرزەوییەوە هەمان شتیان وت:"لەماڵەوە بمێننەوە".ترسی دەسەڵاتەكان لە كۆرۆنا هەر ترس نەبوو لە تەندروستی ئێمە ترسیش بوو لە دەسەڵاتی خۆیان،لەوەی نەبا ئاشكرابن خزمەتگوزاری تەندروستی لە ئاستی پێویستدا نییە.هەرچی ترسی ئێمەیە ترسە لە ناساغبوون،ترس لە ترسە گەورەكە،كە ترسە لە مردن.ئەم ترسە سەرلەبەر ڕەفتارمانی گۆأی،زۆربەمان بەوە قایلبووین لە ماڵەوە بمێنینەوە. ئەوە لەولاوە بوەستێت كە ئەركێكی ڕەوشتیشمان بە مانەوەمان لە ماڵەوە بەجێگەیاند:ئەویتر The Other با نەخۆشنەخەین بوو بە ڕەوشتێكی ڕۆژانەمان،ئەم ڕەوشتەمان درایێ،واتە قەرزمانكرد،داوامانلێكرا ڕەوشتیبین.كۆرۆنا،پاندێمییە نەحلەتیكە،فێری ئەوەی كردین ڕەوشتیبونمان بەجۆرێك بێت ڕەزامەندی ئەویتری لەسەربێت نەك خۆمان،لەماڵەوە بمێنینەوە بۆ پاراستی ئەویتر،لەكاتێكا ئێمە هەموو ئەویترین بەرامبەر بە كۆرۆنا.كۆرۆنا خۆیەتی، كۆرۆنا "من"ە و وێڵی گشت "ئەویتر" ێكە.كەچی فەلسەفەی پۆست هۆلۆكۆست Holocaust/فەلسەفەی پۆست ئۆشویتزAuschwitzتكمان لێدەكات با لەتەك"ئەویتر" ڕەوشتیبین.ئەم جۆرەش لە ڕەوشتیبوون واتە یەكترساغكردن كە ئەوەش بە دووركەوتنەوە لەیەك تر دێتەدی و ئەوەش دەزگا تەندروستیەكان بەختەوەردەكات. كەواتە ئێمە بەو ڕەفتارەمان خۆمان بەڕەوشتیكرد.خۆڕەوشتیكردن لەم حاڵەتە ویستی ئەوی ترە نەك خۆمان.هەندێكجار مرۆڤ لە ترسی ئەویتر ڕەوشتی دەبێت،ئەوە هەنووكەیە.ترس لێرە تەنیا سیاسی نییە بگرە مرۆیشە.ئێمە بۆ ئەوەی نیشانی ئەویتری بدەین كە مرۆین ڕەوشتیدەبین.ڕەوشتیبون لێرە ئەركێكە بۆ قایلكردنی"ئەویتر"جێبەجێیدەكەین. فەلسەفە لێرە بە كۆرۆنا دەڵێت:ڕەوشتیبون بابەتێكی خاترانە نییە،لەپێناو نییە،هاوكات لەترسیشانییە.ئەم جۆرە ڕەوشتیبوونەی كۆرۆنا هێنای وایكرد ئەویتر بەڕەوشتیبونی خۆمان شادمانبكەین،جا ئەوە دەسەڵاتی سیاسی تەندروستیی بێت یان دەسەڵاتی كۆمەلایەتی(خزم، هاوڕێ، هاوسێ، ناسیاو  و ..)كەچی فەلسەفە واینابینێت! فەلسەفە كۆرۆنا وەك جەنگ،جەنگی تەندروستی دەبینێتّ! بۆ لێڤیناسLevinas،كە تیۆریزەكەری بواری "ڕەوشتی ئەویتر""ە حاڵەتی جەنگ موأال دەقرتێنێت.جەنگ تەنیا یەكێك نییە لە تاقیكردنەوەكانی ئەوەی ڕەوشت دەیژێت،جەنگ وادەكات ڕەوشت ببێتە گاڵتەجاری.جەنگ مانیفێستی (ئیعلانی)ئەویتر وەك ئەویتر(the other/L'autre)ناكات،جەنگ ناسنامەی هەمان(the same/le même) وێراندەكات.دەموچاوی بوون كە خۆی لە جەنگدا نیشاندەدات لە واتای گشتدا جێدەكاتەوە،كە ئەوەش فەلسەفەی ڕۆژئاوای داگیركردووە".أوونە میراتی فەلسەفی ڕۆژئاوا لەماوەوە زۆر وانەی ڕەوشتی فێركردوین.بەو واتایەی هزری ڕەوشتی مرۆڤ هەوراز و نشێوی خۆی هەیە ئەوەش لەكاتی شڵەژانەكانا دەردەكەوێت.لەبەرئەوەی شڵەژانەكان فێری وانەی خۆدەربازكردن،پاراستن و توشنەبوونمان دەكەن.لەگەڵ شڵەژان موأالmoral (ئاگار)ی مرۆڤ گۆأانیتێدەكەوێت.بۆنموونە،لەكاتی خۆدەربازكردن لە ئاگربەربوونەوە،بوومەلەرزە،لافاو،بڵاوبوونەوەی پەتایەكی كوشندە،وەك ئێستا،لە هەموو ئەو كاتانەدا دیدی ڕەوشتی، رەفتار و هەڵسوكەوتی ڕەوشتی،ئاكاری تایبەت بەخۆی بەرهەمدەێنێت.هەموو ئەوانەش مردنمان بیردەخەوە،بۆیە لەو دۆزانەدا ڕاكردن و خۆپارستن، لەپێش هەموو شتێكەوە،لە مەرگە نەك لە شتێكیتر. ڕاستە ئەوە مافێكی مرۆییە و ویستە بۆ مانەوە،لێ پەیوەندی نێوان"من"و"ئەویتر "تێكدەدات.چۆن؟ بۆ پتر أونكردنەوەی وتنە ڕەوشتییە درشتەكانی كۆرۆنا و پووچكردنی تێگەیشتنی فەلسەفییانەی كۆرۆنا بۆ پەیوەندی ڕەوشتی نێوان "من" و "ئەویتر" جارێكی تر دەگەڕێینەوە لای بیرمەندی فەرەنسی لێڤیناس:""ڕەوشت پێویستە بناغەی خۆی لە ئەزموون دا ببینێتەوە،ئەمەش بۆئەوەی ڕەوشت نەكرێت بگۆڕدرێت بە لۆژیكی كۆنتڕۆل و پێشبینی و گەمە".ئەم  وتنە لێڤیناسیە بۆ "ئەویتر" ئەوەش دەگەیێنێت كە"ئێمە بەئاكار ناخەڵەتێین"،بەڵام بۆ لێڤیناس"ئاگایی شتێكی ڕەوشتییە و بوونی جیهانیش لەسەر ئەم ئاگاییە وەستاوە".كەوابێت كۆرۆنا ئەو تەماشاكردنە فەلسەفییەی كوشت كە پێیوایە لە أووبەأووبونەوەدا(كاتێك أوخسارەكان بەرامبەر یەكدیدەبنەوە)هەست بە بوونی ئەویتر دەكەین.كۆرۆنا هەموو ئەویترێكی كردە"من"ێك،چونكە بۆ كۆرۆنا شتێك نییە ناوی"ئەویتر"بێت.تەنانەت مەرگیش.مەرگی هیچ "ئەویتر"ێك بۆ كۆرۆنا مەرگی"من"نییە،بەڵام لێڤیناس ڕێك بەپێچەوانەی كۆرۆناوە بیردەكاتەوە:"من بۆ تۆ ئەویترم دەكەوابێت مەمكوژە".ئاشكرایە كە،"من" لە هزری فەلسەفی لێڤیناس نازیێكە و "ئەویتر"یش جوولەكەكە.كۆرۆنا،كە خۆی نازانێت، نازیەكەیە و هەموو ئێمەش جوولەكەكەین بۆیە ئێستا هەموو لەسەردەمی هۆلۆكۆست Holocaustدا دەژین نەك پۆست هۆلۆكۆست.كەرەنتینە ئۆشویتز Auschwitzە.گشت ئێمە لە خەمی ئەوەداین نەمرین،كۆرۆنا نەچێتە خوێنمانەوە.بەكورتی ئێمە جوولەكەی كاتی جەنگی جیهانی دووین.نازی چۆن بەدوای جوولەكەوە بوو ئاواش كۆرۆنا بەدوای ئێمەوەیە.پەیوەندی نێوان كۆرۆنا و ئێمەی كورد وەك پەیوەندی نێوان بەعسی و كوردە.نامەنەوێت ڕەوانەی ئۆردوگای زۆرەملێی سمود بكرێن، نامەنەوێت بمرین.كۆرۆنا و كورد واتە بەعسی و كورد.كۆرۆنا(نازی،بەعسی)بێباكە بەرامبەربە"ئەویتر".كۆرۆنا، وەك نازی و بەعسی، تەنیا لە خەمی خۆیەتی، چونكە بۆ كۆرۆنا ئەنجامدانی كردە كوشندەكانی سەروی گشت شتێكە.گشت ئەوروپاییەك واتە جوولەكە كۆرۆناش واتە نازیزم. كۆرۆنا بە دوای گشت تەندروستێكەوەیە،كە جارێ توشنەبووە. كۆرۆنا بەدوای ساغەكانەوەیە.نازیش بەدوای جوولەكەوەیە،ئەو جوولەكە تەندروستەی وەك لێڤیناس، هەنا ئەرێنتArendt و هاوشێوەكانیان بیردەكەنەوە،كە بەخۆشاردنەوە،بەهەڵاتن،بەخۆدەربازكردن و بەخۆونكردن گشت جوولەكەیەك لە دەست نازیەكان رزگاری دەبوو.ئێستاش هەمان شتە: بەلەماڵەوەبوون، بەدوورەپەرێزی، بەخۆتەنهاكردن،بەنەكەوتنە ناو أوبەأوبوەنەوە ساغدەمێنینەوە و پلانەكانی كۆرۆناش پووچەڵدەكەین.كوردی ئێستا وەك كوردی سەردەمی بەعس كێشەی أوبەأوبوونەوەی بۆ دروستبووە.بەعس دەیویست كوردی ساغ بكوژێت،لای بەعس پێشمەرگە كەسە ساغەكەبوو! بەعس رقی لە كوردی پارتیزان، بەرهەڵستكاربوو. كۆرۆناش دوژمنی بەرهەڵستكاری Resistanceیە(مقاوەمە).ئەو لەشەی بەرهەڵستكار بێت دەخوازێت تەفروتونای بكات.بۆیە كۆرۆنا بەدوای تەندروستەكانەوەیە لەهەر شوێنێك بن،هەرچی ناتەندروستەكانە دەمێكە مسۆگەریكردون، خەمی گەورەی كۆرۆنا ساغەكانە.خەمی گەورەی بەعس ئەو كوردانە بوو بەرهەڵستكاربوون. بەعس مامە ریشە، خاڵەشەهاب، شەهید ئارام و هاوڕێكانی بە دوژمنی سەرسەختی خۆی دەزانی، هەروەك كۆرۆنا گشت تەندروستێك بە دوژمنی خۆی دەزانێت یان نازیەكان كە گشت جوولەكەیەكیان، لەماوەی جەنگی جیهانی،بە ئەویتر دەزانی. ئەویترێكی ساغی بەرهەڵستكار كە شایانی مردنە. نازیەكان جوولەكە پەككەوتە و پیرەكانیان هەر زوو لەناو دەدا و دواتر كاریان لەسەر ساغەكان دەكرد.لێرە گشت یەكێك لە ئێمە دەكارێت،وێناكردنەكان گەورەتر نیشانبدات و باس لە جووڵەی كۆرۆنا بكات كە تەكان بەرەو دەرەوەی سنور و جوگرافیای خۆی دەدات: گەأانی كۆرۆنا بەدوای نەیارەكانی،كە ساغەكانن، وێناكانیش گرنگە بە تەقەلای نازیەكانەوە گرێبدرێنەوە لە دۆزینەوەی جوولەكەكان لەهەر شوێنێك بن تا دەگاتە ئەوەی وێناكردنەكە روو لە شاخ بنێت، لەو شوێنەی كورد أووبەرێك بۆ بەرهەڵستكاری و"وتنی نەخێر"بە عس دەدۆزێتەوە ،كە كۆرۆنای جەستەی سیاسیی ئەو دەمەی كورد بوو.
وێرای ئەوەی لای سەرەوە لەسەر پانیك لە سەردەمی كۆرۆنا و كاردانەوەی لەسەر گفتوگۆی"من"و"ئەویتر"وترا ئەوەش دەخەینەسەری كە،لەگەڵ هەموو پانیكێك ئاكاركاریMorality مرۆڤ گۆڕانی دێتەسەر.بەپێی پانیكەكان ئاكاركاری،یان ڕەوشتكاری، كاردانەوەی جیا لەسەر بەها و پرینسیپەكان،لەسەر بنەمای ئەو شتەی خۆی وەك شتی ڕەوشتی دێنێتەناساندن و ڕەفتار و كارەكتەری مرۆڤەكان دیاریدەكات،دادەنێت.ئەوەی زۆر سەیرە لێرە ئەوەیە كە كۆرۆنا ئاكاركاری:سیاسی،خێزانی،تەندروستی تا دەگاتە ئاكاركاری سێكسی ، هاوڕێیەتی،خۆشەویستی،هاوسێیەتی ...گۆأی.مەبەست،كۆرۆنا دۆزێكی ڕەوشتی تایبەت بەخۆی هێنایەسازاندن.مرۆڤەكان لە ترسی مەرگ و ویستی تەندروستبوون زۆر بەهای كۆمەڵایەتی و أۆحی و جوانكاریان پێشلكرد.كۆرۆنا لە سەرانسەری دونیا دۆزی هاوڕێیەتی،هاوسێیەتی،نەك لەنێوان كەس و گرووپەكان بگرە وڵاتانیش(ئەوەی كوبا بۆ ئیتالیایكرد هاوسێ/هاوڕێ سیاسییە ئابووریەكانی بۆینەكرد)لە أادەبەدەر لەكەدار و زامدار كرد.كۆرۆنا پەتایەكی كەم وێنەیە،لەكاتێكدا دەركەوت كە دانیشتوانی گۆی زەوی خۆی لە 8 میلیارێك دەدات.پەتاكانیتر كەمتر لە كۆرۆنا كوشندەتر و سامناكتر نەبوون،لێ ئەو هەڵایەیان بەخۆیانەوە نەبینی.ئەدی بۆ ئەوە بۆ كۆرۆنا كرا؟ نەك هەر لەبەرئەوەی ئەو كات گۆی زەوی لە ئەمئێستا زۆرتر نەبووە و قووربانیەكان كەمتربوونە،لەبەرئەوەش كە ئەوكات ئەمەریكایەك نەدۆزرابوەوە،چینێك نەبوو لەسەر ئابووری گشت ئەویترە زەبەڵاحەكان مەترسیبێت،جەمسەرەئابوورییە-ئەتۆمییەكان(هیندستان،أووسیا)بوونیاننەبوو،كەسایەتی ئەوروپای لەأێگای وتارەكانیەوە ((مۆدێرنە و أۆشنگەریی و تێكنەلۆژیای ئێلكترۆنی)) نەدەهاتەناساندن.ئێستا هاوكێشەكە جیایە.ڕۆژئاوا خۆی بە سەرچاوەی ڕەوشت دەزانێت. ڕەوشت شمەكێكە لە ڕۆژئاوا لە سێبەری ئەو وتارانە بەرهەمدێت.كۆرۆنا هاتوە تا بیركردنەوە ڕەوشتییەكانی ئەو وتارانە تێكبشكێنێت و ڕۆژئاواش بخاتە قۆناغی بەرهەڵستكارییەوە، وانەش بە دەزگا تەندروستیەكانی ڕۆژئاوا سەبارەت بە شەڕی مانەوە بڵێتەوە.باشە بۆ ڕۆژئاوا؟ چونكە نوێنەرایەتی جیهان دەكات.راستە لە كۆرۆناوە،لەم پاندێمییە هەنووكەییەوە،فێری ئەوەبووین چۆن دەزگا تەندروستیەكانمان بەهێزبكەین و چۆنیش خۆمان تەندروستئامێز رابگرین، موخابن ئەمە دوا گریمان نییە بەدەست ڤایرۆسەوە و دەركەوتن و سەرهەڵدانی پاندێمیەكانیش هیچ كات ئاسان نەبووە دەستنیشانكردنیان.دوژمنە نەبینراوەكە ناوە دەقاودەقەكەی پاندێمیەكانە،نەك هەر ئەم پاندێمییە بگرە ئەوانەش جارێ نین و لەدایكنەبوون.پاندێمیەكان هەمیشە دەبن،چونكە ئێمە هەین.ئەو زیندوو نییە،زیندووەكە ئێمەین و خۆراكی مانەوەیشین. 
COVID-19،خۆی و شڵەژانە لەناكاوەكانی،لەسەرەخۆ ئەو ترس و هەراسانییەی بۆهێناین كە لەوسەرەوە شڵەژانەكەی پێشنداین و هەمدیس لەسەرەخۆ فرێیداینە ناو تەنگەژەی ئاكاری Moral Dilemma یشەوە. لەگەڵ خێزان،هاوسێ،هاوڕێ،ناسیاو كەوتینە  دۆزێكی ڕەوشتی نابەجێ و هەڵەشەیێكی ئاكاری و بەزمێكی ڕەفتاری ئەوتۆەوە كە یەك شت لەنێوان دوو شتدا هەڵببژێرین:یان سەردانیبكەم و لێیبپرسمەوە یاخود خۆمی لێنەناسكەم و پشتیتێبكەم كە ئەوەش تەندروستیم بۆدەهێنێت.شەأ و سەرئێشە ڕەوشتیەكە لەپێناو هەڵبژاردنی باشترین، بەسودترین بوو.كەوتینە نێوان دوو شت كە دەبێت یەك لەو دوو شتە هەڵببژێرین،كە لە خودی خۆیدا هەردووكیشی كێشاوین.ئەوەی وتمان بەكوردی خۆمان بەم جۆرەی لێدێت: بچم هەر وەی و نەچم هەر وەی. قووتابخانە فەلسەفییەكان زۆریان لە سەر كێشەی دیلێمای ڕەوشتی Ethical dilemma وتووە و پیێشیانوایە مرۆڤ هەڵبژاردەكەی لەنێوان دوو شتی ناكۆكدا دەبێت و ئەوەش داوای ئەوەی لێدەكات ئەوە هەڵبژێرێت كە بەكەمترین زیان دەكەوێتەوە.ئەوەی لێرە بۆ فەلسەفەی ڕەوشت جێی تێأامانە ئەوەیە،چەند هەڵبژێراوەكە ڕەوشتییە؟ بچین لەم باردوۆخە سامناكە سەردانەكەمان بكەین یان لەماڵی خۆمان دانیشین و هەقی كەسمان نەبێت؟ كامە باشە؟كێشەی باشە لێرە لەوەدایە كە بێ لایەن نییە.باش بۆ من ئەوەیە كە نەیەم و تۆ ناساغم نەكەیت.وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەندی بەوەشەوەیە هەڵبژێرراو چەند بۆ هەڵبژێر بە كەڵكە و دواتر سودی هەڵبژێراوەكەش بە باشییەكەیەوە دەپێورێت، باش بۆ من وەك باش نییە بۆ تۆ.بۆ؟ چونكە كردەی ڕەوشتی لە دۆزی وادا دەبێت بە كردەیەكی ڕەوشتی ناكۆكئامێز Ethical paradox .بەم شێوەیە پرسیارە بنچینەییەكە لە پرسی دیلێمای ڕەوشتی خۆی لە سوود،باش،دا كۆدەكاتەوە و پشتكردنیشە لە زیان،خراپ،.باشترین و خراپترین،ئەوەشیان لە دیدی فەلسەفییەوە،لە أوانگەی بزووتنەوە فەلسەفییە ڕەوشتییەكانەوە وتن و ئارگومێنتی جۆراوجۆری لێكەوتوەتەوە.ئەو شتەش كە لەناو كردە ڕەوشتییەكەداپارادۆكسال paradoxicalە ئەوە لە خودی خۆیدا ناكۆكئامێزە و بگرە دژێكیش لە ناخی خۆیدا بەخێودەكات.بەمە أەگەزەكانی ناو شتێكی"پارادۆكسالی ڕەوشتی"لەڕووی لۆژیكییەوە ناكۆك و دژن و لەتەك خودی خۆشیاندا یەكناگرنەوە.شتێكیش كە ڕەوشتی بێت و هاوكات پارادۆكسال بێت فەلسەفە ئیشی لێرە ئەوەیە ئەو حاڵەتە پارادۆكسالە یەكلای بكاتەوە((نەك تەنیا باش لە خراپ،بەڵكو باش لە باشتر و لەوەش جیاكاتەوە چ باشێك بۆ من باشە كە ڕەنگە هەمان باش بۆ تۆ باش نەبێت)).ئیشی فەلسەفەی ڕەوشتی لەم حاڵەتەدا یەكلاخستنی ئەو كێشەیەیە خۆی وەك كێشەی ڕەوشتی ناكۆكئامێز نمایشدەكات، كە لە أیشەدا و هەر لەسەرەتاشەوە نە پەسەند و نەش شایان بووە.كۆرۆناڤایرۆس دەقاودەق ئەمەی كرد.پارادۆكسی هێنا و لەناومانیشا بەخێویكرد و پەرشوبڵاویشیكردەوە، بەڵام كۆرۆنا كۆمۆنیست نیی، ڕقیشی لە دادپەروەرییە.هەروەك وتمان بەدوای تەندروستەكانەوەیە،بەدوای ئەوانەوەیە كە دەڵێن ئێمە لەشمان بێ عەیبە.لەبەرئەوەی كۆرۆنا یەكسانە بە مەرگ،مەرگیش، لێڤیناس وتەنی،دیكتاتۆرە. مەرگ دێت و ئیشی خۆی دەكات و دەڕوات.مەرگ ،بەبۆچوونی ئەو بیریارە فەرەنسییە، گوێنەگرە و سەرقاڵی كاری خۆیەتی و بەس.بۆیە كۆرۆنا مەرگە چونكە خراپە گەورەكەیە.بێسود نییە لێرە بۆچوونێكی بادیو Badiou بەسەربكەینەوە كاتێك "ڕەخنەی ڕەوشتی سەردەم دەكات و ئەم ڕەوشتەش بە ڕەوشتێكی هیچگەرا ناودەبات "ئەمەش وادەكات بادیو وەك هەڵوێستێك دژ بە فەلسەفەی ڕەوشتی هاوچەرخ باشە بەجۆرێك أوونبكاتەوە كە خودی باشە ببێتە تێگەیشتن لەسەر ئەو شتەی ناودەنرێت خراپە.لە دیدی بادیودا"خراپە بوونی هەیە،لێ خراپەی أادیكال بوونی نییە"."بادیو أەتیدەكاتەوە هولوكۆست Holocaustخراپەیەكی أادیكال بووبێت".نەك هەر ئەوە بگرە بۆ بادیو"ڕەوشت تەنیا سێ ناوی هەیە:تێرۆر، خیانەت و كاتەسترۆف(موسیبەت،بەڵا)".پرسیارەكەی ئێمە كەلێرە أوبەڕووی بادیوی دەكەینەوە ئەمەیە:كۆڤید-19دەشێت بە كاتاسترۆف سەیربكرێت؟ گەر بەوە سەیركرا لەگەڵ تێزی قیامەت،كۆتای جیهان Apocalypse،یەكناگرێتەوە؟ ((ئەمەیان لە بەشێكی تایبەت دێینەوەسەری)). بۆیشە وادێینە  گۆ،چونكە كۆرۆنا فێری ئەو وانە موأالیەشی كردینكە،ئەو شتەی شڵەژان و پەشێوی دروستدەكات أادەی خۆپەرستی تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیەی شڵەژان و پەشێویەكەی تیا دەخولێتەوە بەرزدەبێتەوە.لە هەچ كۆمەڵگەیەك شڵەژان و پەشێوی زیادیكرد كردەی ڕەوشتی دەكەوێتە ژێرپرسیارەوە،ئەرك و بەرپرسیارییە ڕەوشتییەكان أوو لە كەمی و لاوازی دەنێن.مرۆڤەكان بۆ كەمكردنەوەی شڵەژان و پەشێویان دەكەونە دۆخی خۆپەرستن egoisەوە،خۆپەرستیەكە كە ویستێكی مرۆییە بۆ مانەوە لە قاوغی خۆپارستن دەردەكەوێت،خۆپاراستن لەو شتەی شڵەژان و پەشێویی دروستكردوە،لەم حاڵەتەدا كۆرۆنا ئەو كارە دەبینێت.كۆرۆنا كە شڵەژان و پەشێویهێنەرە،ئەرك و بەهاكان تەسك و هیچگەرا دەكات.گەرچی خۆپەرستیەكە،خۆویستیەكە،خۆی بەشێوەیەك دەردەخات كە أیشاڵی ڕەوشتی هەیە،لێ لەتەك پەشێویەكەدا یەكدەگرێتەوە و سەیرەكە لەوەشدایە خۆویستیەكە وەك كردەیەكی ڕەوشتی سوودئامێز خۆینمایشدەكات.لێرە خودپەرستی أەوتێكی ڕەوشتی وەردەگرێت كە بە واتا فەلسەفییەكەی دەبێت بە خودپەرستی ڕەوشتی Ethical egoism .ئەمە واتە چی؟خودپەرستی ڕەوشتی بنەمایەكی سوودگەرای هەیە.ئەو كەسەی خودگەری ڕەوشتی پیادەدەكات لە سۆنگەی كەڵكخوازییەوە ئەنجامی دەدات.لێرە ئەم كردەیە خۆی لەگەڵ كۆرۆنا یەكدەخات.ئێستا هەموو لە سەردەمی كۆرۆنادا خودپەرستێكی ڕەوشتیین.بۆ؟ لەبەرئەوەیكە كۆرۆنا پانیك هێنەرە، راڕایی و هەراسانیەكی لەگەڵ خۆی هێناوە كەم وێنەشە.بۆ جوولەكەكان بە هۆلۆكۆست  Holocaustناودەبرێت، چونكە لەماڵەوە بوونی جوولەكەیەكی ئەرتەدۆكس و نەچوونی بۆ عیبادەت لای"دیواری ڕۆژئاوا لە ئوروشەلیم" لەناوبردنی تووخمی جوولەكە دەگەیێنت ((هەروەك بینیمان لە میدیاكانا چۆن جوولەكە ئەرتەدۆكسەكان لەگەڵ پۆلیسی ئیسرائیلی بەشەڕ دێن لەسەر قەدەغەكردنیان لە چوون بۆ لای دیواری ڕۆژئاوا))، بۆ ئەمەریكایەكان بە مانای دووەم تراژێدی دێت دوای 11 سێپتەمبەر، ئەی بۆ ئێمەی كورد؟ بێكومان جینۆسایدەكانمان، كە ئەوانەش  مردن و قڕبوونمان،بیردەخەنەوە. ئەوەی لایسەرەوە لەسەر كۆرۆنا وەك هێنەری شڵەژان و پەشێوی، وترا وادەكات بڵێین، كۆرۆنا كارتێكردنی نێگەتیڤانەی ڕەوشتی لێرە و لەوێ لەسەرمان دانا و كردەی ڕەوشتی ناجۆریشی تیاچاندین كە ئامانجی سەرەكی خۆپاراستن بوو لەو ترسەی كە جارێ ڕوون نیە ئایندەكەی. موخابن هەنووكە شڵەژانەكە بەجۆرێكی ترسناك میوانمانە.میوانێكی ناوەختەی ناخۆشەویست.هاتووە بێ ئەوەی بپرسێت و بە گوێشمانا دەچرپێنێت: من شڵەژانی سەردەمم و شای شڵەژانەكانیشم. سۆسیال میدیای ئێلكترۆنیش درێغینەكرد لە گەردووناویبوونی.بەهۆی كۆرۆناوە ڕەوشتی پانیك سەرلەنوێ بوەوە بە باس،واشیكرد ڕەوشت لەڕووی یاسایی،ئاینیی،سیاسییەوە گفتوگۆی بەردەوامی لەسەر بێت.نەچوونەدەرەوەمان خۆی ڕەوشتیكرد.ڕەوشتیبوونمان یەكسانبوەوە لەگەڵ ترسی سزادان و غەرامەكردن. COVID-19پابەندبوونی بە ڕەوشت لەگەڵ خۆی بە دیاری بۆهێناین.دەمێكە ئاوا ڕەوشت نەبۆتە بابەتی سیاسی و یاسایی و كۆمەڵایەتی.ناوی خوا لەگەڵ هاتنی پانیكی COVID-19 لەجاران زۆرتر بەكاردەبرێت. ترس لەمەرگ، یەزدان، كۆتایی جیهان، ئاوابوون و قیامەت جارێكیتر بوونەوە بە بابەتی فەلسەفەیی لە گەڵ كۆرۆنا.