ڕەشاد – مستەفا سوڵتانی

Land of Sara

ناسنامەی کتێب : نیشتمانی سارا                                                                                                   

بابەت : داستان ، ڕۆمان                                                                                             

نووسەر: ڕیزدار  " میران ئەبراهام"                                                                                          

چاپخانە : ئەندیشە ، شاری سلێمانی                                                                                        

نۆبەتی چاپ:  چاپی یەکەم  ٢٠١٩ ی زاینی                                                                           

 ڕووپەڕی کتێب و نوسراو : سەرجەم  ٤٤٨  لاپەڕەی داگیر کردووە.             .                          

ژماردەی کاپتیال : پێنج بەشە کە یەکەم ٢١ پاژ ، دووهەم ٢١ پاژ ، سێهەم ١٢ پاژ، چوارم ٤ پاژ  و پێنجەم ٨  پاژە

قارەمانی ڕۆمانەکە : خایم کە خودی نووسەرە

نووسەر بەخامە جوانەکەی ڕۆمانێکی مێژوویی و ڕئالیستی نووسیوە ، کە لە بواری ئەدەبیاتی کوردی ،پەخشانێکی زۆر دڵگیرە وبەزمانی ستاندارد نوسراوە .سیمای بێزهێنەر،ناشیرین و گوم بووی مێژووی باس کردووە و زیندووی کردوەتەوە.  شێوەی داڕشتن و نووسینی ڕەوان ودڵنشین و بەچەشنێک داڕێژراوە، کە وەک ئاسن ڕفێن خوێنەرکێش دەکات. وەک دراما کارەساتەکان بە زمانی ئاسایی شارۆمەندان باس، ئانالیز و شی کردوەتەوە. بەڵام کارەساتەکان بەگشتی بارودۆخی دەورانە مێژووییەکان نیشان دەدەن. ڕۆمان دروست بوونی" نەتەوە" بەمانای سوسیولۆژیەکەی یارمەتی فراوان دەدات. کەوایە ڕۆمانەکان نرخی گرانبەهایان هەیە. نووسەر لە روانگەی ئەنترناسیونالیستیەوە و جیا لە ئاین و ئاین زاکان بەختەوەری و تەبایی و پێکەوە ژیانی مرۆڤەکان بە ئاشکرا ڕادەگەیەنێت و،  لە بەستێنی جیاوازدا، هەڵگری دیسکورس و پەیامی ئاشتیخوازانەیە . سالار لە کۆتایی ڕۆمانەکەدا گرینگی و ستاتوسی زمانی زگماگی دووپات دەکاتەوە. و بڕوای وایە کە هەر کەسێک زمانی زگماکی نەزانێت وەک هەڵؤی باڵکراو وایە . خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانە پڕ ناوەڕۆک و دڵنشینە بە هەموو ڕێبوارانی ڕێگای ئازادی و دیموکراسی پێشنیار دەکەم. بڕوام وایە زەحمەتەکان و ڕەنجەکانی نووسەر شیاوی ڕیز و قەدەردانیە .

میتافۆر و ئیستعارە :

نووسەر لە دەستە واژەی ئیستعارە بۆ دەربڕینی مەبەستەکان بەشیوەیەکی دلخواز کەڵکی وەر گرتوە. داهۆل کە لە بیستان دادەنرێت ، ئاماژە بە پارێزگاری لە کۆمەڵگای سوننەتی و کلاسیک دەکات. نووسەر لە ریتمی ڕۆمانەکەدا زۆر لە میتافور و سانسور دوور کەوتوەتەوە و بەڕاشکاوی پردەکانی ئیخلاقی و داب و نەریتی کۆن دەڕوخێنێت وباسی حەز لێکردن ، پەیووندیە سیکسیەکانی ژن و پیاو دەکات ، کە دیاردەی کود شکێنی و ڕچەشکێنی پێوە دیارە. پەیام و دیسکورسی ڕۆمانەکە لە زمانی ئارۆن ەوە گوتراوە. ئارۆن بۆ مەرگی سارای دایکی، بەردەوام خەمێکی قورسی ئازاری دەدات . وسارایش ئاوێنەی باڵا نوێنی نیشتمانە. خایم  وەک پەنابەر دەچیتە ئیسرائیل و پاش ساڵانێکی پڕ لە خەم و پەژارە دەگەڕێتەوە کوردستان و لە نیشتمانی خۆی کۆچ دەکات. وەسیەتی سالار بۆ کوڕەکەی " ئارۆن " ئەوەیە : کاتێک مردم بمسوتێنن و خۆلی جەستەم لە دۆڵی زەڵێدا، کەسارای هاوسەری ( دایکی ئارۆن ) لەو ناوچەیە نیژراوە بەسەر خاکدا بپژێنن..  .

هەڵاواردن و تەبعیز:

بەگشتی کەمینەی جووەکان ، بەهۆی گەشەنەکردنی کۆمەڵگای کوردستان و ڕاگرتنی لە لایەن داگیرکەران و کولونیخوازانەوە، ژیان و ئازادی کەمینەکانی بەرتەسک کردوەتەوە و وەک خاڵێکی نیگەتێڤ لە میژووی ناوچەکە تۆمارکراوە . بەتایبەت شارۆمەندانی شەریف و ئاشتی خوازی ئیزەدی ، یارسانی ، شەبەک ، مەسیحی ، ئەرمەنی ،جوو، کلدانی و قەرەچی بەر نادلۆڤانی و ستەم و هەڵاواردن کەوتون . ئەگەرچی نەتەوەی کورد کەوتوەتە بەر ئاستێکی بەرز لە هەڵاواردن ، ئەمما بواری حورمەت گرتن و هەڵویستەکانی سەبارەت بە کەمینەکانی کوردستان ،ئاستێکی جوامێرانە و دڵخۆشکەری نە بووە. گەڕەکی جووەکان لە شارەکان لەژێر چاوەدێڕی نەبینراو و سنووردار بووە و، بەرد بارانی دانیشتوانی وەک فەرهەنگی هەڵاواردن و تۆلە سەندەوە بەردەوام بووە،کە زۆرمرۆڤی بە ویجدان ئازار دەدات .. .

 ئاسیمیلاسیون و دیاسپۆڕا* :

سوکایەتی و بێ حورمەتی بە هزر و کولتور و فەرهەنگی کەمینەکانی تر ، ڕەوتی تواندنەوە خیراتر دەکات . لەم پێڤاژەیەدا سیمبولەکانی ئاین و ئاین زاکان هێواش هێواش تەحقیر کراوە . وەک دیداری ئەلقوش و سوڵتان ئیسحاق ومەزارگەی یارسانەکان . کوردەکان و جووکان لە پێڤاژەی ستەمی نەتەوایەتی سامناک ترین دەورانی مێژووییان هەبووە و، لە سەرانسەری جیهاندا پرژ و بڵاو ترین نەتەوەی جیهانن . تورکانی عوسمانی ڕەنگە سەرکەوتووترین نەتەوەی جێهان بووبن کە لە پێڤاژەی ئاسمیلاسیون و کەڵک وەر گرتن لە ئاین، ڕەوتی چەوساندنەوەی هەموو نەتەوەکان و لەوانە جووەکانیان گەڵاڵە و پلان داڕێژراو کردووە . تورکەکان بارودۆخی سڕینەوەی زمانی زگماگی و فشار و زەخت لە سەرژیانی کەمینەکان کە زمانی تورکی فێر بن وقسەی پێ بکەن ئامادەو دەستەبەر کردووە ..ئەگەر قوتابی فێری زمانی تورکی نەبووبێت سزا دراوە . تورکی عوسمانی بەمەبەستی .سڕینەوەی زمانەکانیی ئارامی ، کوردی ، عیبری ،کلدانی و ئاشوری پلاتفورمی داڕێژراویان هەبووە . تەنانەت لە باتی دیاردەی جەزیە، کە پارە و دراوێک بووە غەیرە موسلمان بە خاتر ئەمنیەتی گیانی بە سیستەمی خەلیفەگەری عەرەبی داوە ، دیاردەی " بەدیل " یان داسەپاندووە.  پەنابەران کە بەرەو ئیسرائیل کۆچیان کردووە ، تووشی خەمۆکی ، دڵە ڕاوکێ ونەخۆشی ڕەوانی هاتوون ، کە شێوەیەک لە نوستالۆژیا و دووری لە نیشتمانە .

دیاسپۆڕا *: دیکتاتوری و حکومەتە توتالیترەکان بە هەڵاواردن وژنوساید نەتەوەیەک ناچار بە کۆچی نادڵخواز لە ئاستی جیهان دەکەن. نموونە بەرجەستەی دیاسپۆڕا جووەکان و کوردەکانن ،کە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان وەک پەنا بەر گیرساونەتەوە..

ئاسیمیلاسیون*: توانەوە . داب و نەریت ، کولتور، زمان و فەرهەنگی نەتەوەیەک لە بەرانبەر نەتەوەی خاوەن حکومەت و ستەمکار ، کە پڕۆسەیەکی هێواش هێواشی هەیە  ، ون و لێڵ دەبێت ودەتویتەوە. ولە ڕەوتی گەشەی کۆمەڵایەتی بەرگە بەرخودان و بەرەنگاری ناگرێت... 

فەرهەنگ و کولتور :

لە کۆمەڵگای دوواکەوتوو نەبوونی یاسا نوسراوەکان وفینۆمنی دادوەری ، ئامێرێک بووە کە کەمینەکانی ئازار داوە و تەنانەت ، لە پێناو سیستەمی کۆن و داڕزیو گیانیان لەدەس داوە . دیاردەی ژن بە ژنە ، کە مافی ژنان نە پارێزراوە و پیاوسالاری نوێنەرایەتی دەکات باس کراوە . نووسەر ئاماژە بە چەتەگەری و ڕێگریی هەمەوەندیەکان دەکات کە بەرهەمی سیستەمی عەشایەرین و کۆمەڵگا نەیتوانیوە ودەسەڵاتدارانی چەوسێنەر نەیاهێشتوە بە خێرایی  کۆمەڵگا ڕەوتی پێشکەوتن بپێوێت و بە ئاستانەی دەروازەی شارستانیەت بگات. ئەگەر چی ئەم دیاردەیە، بەرهەمی سیستەمەکان و نەبوونی فینۆمنی دادپەروەریە، بەڵام بۆ کەمینەکان نرخی گران و قورس بووە . سەیەعەتا باینچویی و حەمەتاڵ بانە، یاساشکێن و هەژار پارێزبوون وبەقازانجی ڕەنجدەران و هەژاران دژی سیستەمی پاشایەتی ئێران و عێراق هەڵدەسوڕان ، و شارۆمەندانی هەژار و کەمینەکانیان ئازار نەدەدا . و زۆر جار دەسکەوتەکانیان لە نێوان ڕەنجدەرانی هەژار دابەش دەکرد. لە پێناو ئەو جوامێریە بەیت و سترانی خەماوی لە لایەن خەڵکی ئاسایی لەسەر ژیان و خەباتیان گوتراوە . نووسەر بزووتنەوەیەکی بە نێوی خەڵتووز تۆمار کردووە .  جووەکان لە بونیادنانی شاری سلێمانی بەشداری جوامێرانەیان هەبووە . ڕوانگە و خۆشەویستی جووەکان ، بەنیسبەت سلێمانیەوە وەک زێدی باو وباپیران ناو دەبات. نووسەر پەردە لەسەر جەنایەتەکانی کۆماری سێدارە بەشێوەیەکی لۆژیک هەڵدەداتەوە. کە کولتوری وەحشیگەری و بیرەحمیان وەک تاکتیکی توقاندنی شارۆمەندان بەدەستەوە گرتوە . و مرۆڤگەلی ڕادیکال و سیکۆلار و ئازادیخوازیان بە بەرچاوی جەماوەرەوە و لە مەیدانەکانی نێو شار تیرباران کردووە و دەیکەن... . 

نەهامەتی شەڕی جیهانی:

شەڕی یەکەمی جیهانی ١٩١٤-١٩١٨ و سیاستەی زلهێزە نیزامی و ئابوریەکان  بۆ نەتەوە چکۆلەکان و ڕۆژهەڵاتی ناوین بەرهەمێکی جگە لە ماڵوێرانی ، برسیەتی ، قات و قڕی، نەخوشینی خێرا گوازراو ، نەبوونی ئاسایش و ئەمنیەت ، نابودی هێزی کار یانی جووتیاران ، سەنعەتگرانی چکۆلە و کۆچی نابەدڵ نەبووە . جووتیاران بەهۆی نەخۆشین و زولم و زۆر و دەس بەسەراگرتنی بەرهەمیان لە لایەن زلهێزەکانەوە، بەرهەمی خواردەمەنی و دانەوێڵەیان بۆ شارۆمەندانی ئاسایی کەم بوەتەوە یا نەماوە . برسیەتی تا ئەو ئاستە سامناکە گەیشتوە کە جەماوەری خەڵک بۆ بەدەس هێنانی خواردەمەنی سەرگەردانی ناوچەکان بوون و سواڵیان کردووە . برسیەتی وەک پاڕازیت لاشەی وڵات و بەرهەم هێنەرانی داڕزاندووە . شارۆمەندان بە ناچاری گۆشتی سەگ ، پشیلەو کەریان خواردووە .لە دەورانی شەڕی یەکەمی جیهانی زۆرینەی پیاوەکانی ناوچەی مەریوان لە لایەن تورکی عوسمانیەوە یەخسیر کراون و لە تۆڕی بەرهەم هێنان دوور خراونەتەوە وهێزی کار ئەسیر کراوە . شارۆمەندانی مەریوانی سەر لە کەرکووک و موسل دەردێنن تا لە ژێر ئاڵای عوسمانی جیهاد بکەن . هەلویستی مەلاکانی کورد لە بەستێنی جیهادا بەقازانجی تورکی عوسمانی شکاوەتەوە. دەور و نەقشی مەلاکان بە نیسبەت نەتەوەی کوردەوە لە جێگای شیاوی خۆیاندا نە بووە . لە مەریوان تەنیا ژنان بەر لوتف و گەورەیی تورکەکان کەوتوون و لە زێدی خۆیان ماونەتەوە. شارۆمەندانی بانە ، بە مەبەستی دەرباز بوون لە برسیەتی بەرەو دێهاتی مەریوان و هەورامان کۆچی نابەدڵیان کردووە .دوو بنەماڵەیان لە گوندی " ئاڵمانە "ی هەورامان گیرسانەوە. ئێستاش بانەیەکان دیالکت و زاراوەی شیرینی بانەیان پاراستوە. تاعون و ڕەشانەوە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانی چڕاندووە وشارۆمەندان بەخاتری بۆنی ناخۆشی تەرمی مردووکان، لە یەزدان خوازیاری باران و لافاوی بەخۆڕ بوون . 

ڕێز لە بیر جیاوازەکان

سنووری بیر و هزری لێل و تەماوی وبەرتەسکی  زۆرینەی دەسەڵاتەکان ،لە سیستەمی دواکەوتوودا ، توانا و پوتانسیکی وەر گرتنی فەرهەنگە جیاوازەکانی نیە و وەک هاوماڵ و هاوڕەگەز پێناسەیان ناکات. نمونەی مێژوویی و بەرچاوی مێژوویی ، کەمینەی ئاشتیخواز و عەدالەتخوازو شەریفی ئێزدیەکانە، کە تائێستا دەیان جار ژنوساید کراون . کردەوە و هەلویستی زۆر بێ نرخ و سووک داخستنی دووکان، تێکدانی گؤڕخانە، ئاگر تێبەردانی شوێنی ژیان و کوشتنی سامناکی کەمینەکان بووە . ئیهانە و بێ حورمەتی بە کەمینەکان بەوشەکانی پیس ، مەلعون ، کافر، چرووک و ماڵ خۆشەویست دەربڕاون .نووسەر لە کاناڵی ڕێکخراوەی " خەڵتووز" کە هی جووەکان بووە ، بیری ئەنترناسیونالیسی نوێنەرایەتی دەکات ، کە کوردەکان ، مەسیحیەکان و کلدانیەکان بەمەبەستی خەباتی سیستەماتیک دژی پلانی عەرەبە شوینیستەکان یەک بگرن. ماتانی دارتاش ستاتوس و شەخسیەتی مرۆڤێکی سکولار ، دوور لە خورافات وهەڵگری هزر و بیری ڕئالیستیە و دەڵێت : تەنها بوونی کتێبی پیرۆز بە بێ شەراب ،ئارامی بە ڕۆحمان نابەخشێت .و ئەگەرچی گاڵتەی بە جیهان و دین دەکرد ، وەسیەتی کردبوو ئەگەر مرد، گۆزەی شەرابێک لای کێلی قەبرەکەی دانن.

............................................................ . 

خاڵە پۆزیتیڤەکانی کتێبی نیشتمانی سارا زۆرن و ئەم خاڵانەی خوارەوە لە ستاتوس و پێگەی بەرزی رۆمانەکە کەم ناکاتەوە، بەڵام لە لاپەڕەکاندا قورسایی دەکەن و دیارن و  تاڕادەیەک تەم و مژی لە سەر کتێبەکە داناوە. . :

خەتی نوسینەکە هەم تۆخ و هەم کەمڕەنگە و لە کتێبەکەدا بەزەقی بەرچاو دەکەوێت. خۆزگە بۆیارمەتیدانی خوێنەرانی کوردی ڕۆژهەڵاتی کوردستان فەرهەنگۆکی هەبوایە

هەڵەچن یا نووسەر بەشێوەی مکوڕ پێداچونەوە و کونتڕؤلی وتارەکانی نەکردووە .

ڕەحلە ،ئایا وشەیەکی کوردیە ؟ ئایا کورسی و سەندەلی باشتر نەبوو؟ نێوی مانگەکان بەکوردی  هەیە. ئیتر نازانم بە چ مەبەستێک ئاب و ئازار و تەمموز نوسراوە.