د. فەرەنگیس قادری
مامۆستا لە زانکۆی ئێکزیتەر - بەریتانیا
لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق
کورتەیەک
نووسینەوەی مێژووی ئەدەبی کوردی، واتە نووسینەوەی مێژووی گەشەی ئەدەبی کوردی، پرۆژەیەکی نوێیە. ڕەخنەگرانی ئەدەب لە هەوڵی ئەوەدان کە وێنەیەکی گشتگیر لە گەشەی شیعر و پەخسانی کوردیی دەستەبەر بکەن و بەرهەمی نووسەرەکانیش لە ناو قوتابخانە و بزووتنەوە ئەدەبییەکاندا پۆلێن بکەن. ئەمەش ئەرکێکی سەختە بۆ ڕەخنەگری کوردیی، چونکە ونبوون یان بڵاوبوونەوەی دەستنووسەکان لەمپەرێکی زۆری بۆ بەدەستهێنانی زانیاریی سەبارەت بە ئەدەبی کلاسیکی و بگرە ئەدەبی هاوچەرخیش هێناوەتە ئاراوە. لە ئاکامی ئەمەشدا بە هۆی گرفتی کەمیی زانیاری سەبارەت بە ئەدەبی کلاسیک، زانیارییەکی بچڕبچڕمان لەسەر مێژووی ئەدەبی کوردیی دەکەوێتە بەردەست. ئەم لێکۆڵینەوەیە بنەما ئایدیۆژییەکانی مێژوونووسیی ئەدەبی کوردی و کێشە مێتۆدۆلۆژییەکانی ڕاڤە دەکا. من، لەم لێکۆڵینەوەیەدا، بەها و واتەی گەڵاڵەکردن و بڵاوکردنەوەی ئەو دوکیومێنت و دەستنووسانەی کە بەردەستن دەخەمە بەر باس کە دەبێتە هەوڵێکی گرنگ بۆ نووسینەوەی مێژووی ئەدەبی کوردی. ئەم کارەش وەک هەنگاوێکی وەرچەرخێنەرانە، دەکرێ تێگەیشتنمان لەسەر ئەدەبی کوردی بگۆڕێت.
مێژووی ئەدەبی چییە؟
مێژووی ئەدەبی بریتییە لە پراکتییزەکردنی گێڕانەوەی گەشەسەندنی بابەتێکی دیاریکراوی ئەدەب.1 وەک دیسیپلینێکی دانپێدانراو بە دێرینناس و کەتەلۆگکردنی بیبلۆگرافیی دەستنووس و کتێبەکان لە سەدەی هەژدەهەمدا دەستیپێکرد (باڵدیک، ٢٠٠٨؛ پێرکینس، ١٩٩٣: ١)، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم لە سەدەی نۆزدەهەمدا "ڕۆحی" نەتەوەیی دیسیپلینەکەی کردە ئەرکی "دۆزینەوە و ئاهەنگگێڕان بە گەنجینەی ئەدەبیی ... نەتەوەیەکی دیاریکراو یان زمانەوانی کۆمەڵگە (باڵدیک، ٢٠٠٨).
هەرچەندە مێژووی ئەدەبی بۆ ماوەی نزیکەی ٧٠ ساڵ بەهرەمەند بوو لە "پرێستیژێکی بێ پرسیار" (پێرکینس، ١٩٩٣: ١)، بەڵام ڕەوایی و بناغەکانی وەک دیسیپلینێکی ئەکادیمی لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە دەستی کرد بە پرسیارکردن لەلایەن ڕەخنەگرانی پاشخان جیاوازەوە، وەک فۆرماڵیستەکان و مارکسییەکان و فێمینیستەکان. دواتر ڕەخنەگرانی پۆست کۆڵۆنیالیزم و پۆستمۆدێرن بنەمای ئەو دیسیپلینەیان خستە ژێر پرسیارەوە و هەوڵیان دا گێڕانەوەی نوێ بخەنە ڕوو. بۆ نموونە فێمینیستەکان و ڕەخنەگرانی دوای کۆڵۆنیالیزم، پرسیاریان لە دروستکردنی ئەو کانۆنی ئەدەبییە کرد کە بە بڕوای ئەوان هەم ژن و هەم گەلانی ژێردەستەی وڵاتانی کۆلۆنیزەکراوی بەدەر کردبوو و داوای پێداچوونەوە و نووسینەوەی مێژووی ئەدەبییان دەکرد بۆ جووڵاندنی دەنگە کپکراو و لاوەکی و پەراوێزخراوەکان. ئەم جۆرە ڕەخنانە مێژووی ئەدەبییان هەمەچەشنتر و گشتگیرتر کرد.2 سەرەڕای هەموو مشتومڕەکان لەسەر کێشە تیۆرییەکانی نووسینی مێژووی ئەدەبی، لە چەند دەیەی ڕابردوودا (بۆ نموونە بڕوانە مشتومڕی بەرفراوانی پێرکینس (1993) لە کتێبی ئایا مێژووی ئەدەبی ئەگەری هەیە؟)، مێژووە ئەدەبییەکان بەردەوامن لە نووسین بۆ مەبەستی جۆراوجۆر. ئێمە لەم باسەدا ئالینگاری و کێشەکانی نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردیمان، ئەو گێڕانەوەی کە دەیخەنە ڕوو، ئەو ستراتیجانەی کە بەکاریان هێناوە و ئەو کانۆنەی کە پێکیان هێناوە تاوتوێ کردووە.
مێژووی ئەدەبی لەسەر بنەمای سەرچاوە سەرەتایی و لاوەکییەکان دەنووسرێن و وەک کرێن (1971: 1) مشتومڕی لەسەر دەکات، یەکەم پرسیار کە لە تێگەیشتن لە مێژووی ئەدەبیدا لەبەرچاو بگیرێت، "ئەوەی کەرەستەکانە". مێژوونووسێکی ئەدەبی سوود لە کۆمەڵێک دەقی ئەدەبی و نائەدەبی وەردەگرێت و خستنەڕووی گێڕانەوەی جێی متمانە و هەڵسەنگاندنی ڕەخنەیی بۆ ئەم دەقانە یاسای سەرەکی دیسیپلینەکەیە. بۆیە یەکەم هەنگاو بۆ نووسینی مێژووی ئەدەبی کۆکردنەوە و دەستکاریکردن و هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانەی دەقە ئەدەبییەکانە وەک سەرچاوەی سەرەتایی. بەڵام چی ڕوودەدات ئەگەر ڕەخنەگران دەستیان بە زۆرێک لە سەرچاوە سەرەتاییەکان ڕانەگات؟ ئایا دەکرێت لە غیابی سەرچاوە سەرەتاییەکاندا مێژوویەکی “متمانەپێکراو” بنووسرێت؟ ئەمە تەحەدای سەرەکییە لە نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردیدا، بەو پێیەی بەشێکی زۆر لە مێژوو و ئەدەبی کوردی، چ نووسراو بێت چ زارەکی، هێشتا لەبەردەستی توێژەرندا نییە، ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی بە هۆی لەدەستدانی دەستنووس و بەڵگەنامەکانەوەیە.
شەرەفخانی بەدلیسی لە کتێبی "شەرەفنامەدا" (1964: 312 - 313)3دا باسی چەند شاعیرێکی کورد دەکات کە زانا یان سکۆلاری نادیارن. بۆ نموونە باسی یاقووب بەگ بن محەمەد بەگ دەکات کە دیوانێکی هەبووە و بە شێوەیەکی سەرەکی بە زمانی کوردی دەنووسێت، بەڵام ئەم شاعیرە لە هیچ سەرچاوەیەکی تردا باس نەکراوە. بە هەمان شێوە، ڤان بروینەسن (2000: 8) ئاماژە بەو بەشەی کتێبەکەی ئەولیا چەلەبی دەکات سەبارەت بە گەشتەکەی بۆ ئامادیە کە تێیدا گەڕیدە بەناوبانگەی تورک لە سەردانەکەیدا لە دەوروبەری ساڵی 1660دا ئاماژەی بە ژیانی ئەدەبیی زیندووی شارەکە کردووە و قەسیدەیەکی4 یەکێک لە عولەماکانی ناوچەکە هێناوەتەوە بە ناوی مەلا ڕەمەزان کوردیکی وەک "تەنها یەکێک لە ژمارەیەکی باشی شاعیرانی کورد" کە لەوێ بینیونی. لەگەڵ ئەوەشدا، کوردیکی و شیعرەکانی لای ئێمە نادیار و نەناسراوە و تەنها بە چەند شاعیرێکی ئەم قۆناخە ئاشناین.5 نموونەیەکی دیکەش ستایشێکی شاعیرانی کوردە لەلایەن ڕەنجوری (1750؟ - 1809؟)، شاعیری ناوداری گۆرانی، کە ناوی پەنجا و پێنج شاعیر دەهێنێت و ئێمە تەنها زانیاریمان لەسەر هەشتیان هەیە و بەرهەمەکانیان ماونەتەوە.6 ئەمەش بەو مانایەیە کە تێگەیشتنمان لە ئەدەبیاتی کوردی سنووردار بووە. مەبەستم لە ئەدەبی کوردی، بەرهەمی ئەدەبیی زاراوەی کوردیی سۆرانی، کرمانجی و گۆرانییە.7 هەروەها پێویستە ئاماژە بەوەش بکرێت کە تا کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم، ئەدەبی کوردی بەزۆری شیعر بوو و پەخشان تەنها لە سەدەی بیستەمدا بە شێوەیەکی بەرچاو پراکتیزە دەکرا. من لەم نووسینەدا مێژوونووسییە ئەدەبییە کوردییەکان و میتۆدۆلۆجیاکانیان لە ژێر ڕۆشنایی ئەو کەمیی زانیارییەدا هەڵدەسەنگێنم و نوێنەرایەتی یان چەواشەکارییان بۆ ئەدەبی کوردی هەڵدەسەنگێنم. من لە کانۆنی کوردیی دەکۆڵمەوە و ئەوە تاوتێ دەکەم کە ئایا دروستبوونی پێشوەختە بووە؟ هەروەها لێکۆڵینەوە لەو پۆلێنکردن و قۆناخبەندییانە دەکرێت کە مێژوونووسانی ئەدەبی کوردی پێشکەشی دەکەن بۆ توێژینەوەی ئەدەبی کوردی و کێشەکانی.
لەدەستدانی دەستنووسە کوردییەکان
دەستنووسەکان لە شێوەکانی "دیوان" (کۆمەڵە شیعر)، "بەیاز" (نامیلکە یان دەفتەرێکی بچووک) و "کەشکۆڵ" (ئەنتۆلۆجیا) ئامرازی دابەشکردنی کار و بەرهەمە ئەدەبییەکان بوون پێش سەرهەڵدانی چاپ، بەڵام پاراستن و بڵاوکردنەوەیان ڕووبەڕووی بەربەستی سیاسی و ئابووریی جۆراوجۆر بووەتەوە.٨ هەمیشە کوردستان مەیدانی جەنگ و شەڕوشۆڕ بووە کە لە ئەنجامدا مزگەوت و مەدرەسە و کتێبخانەکان وێران بوون و ئەمەش فەوتانی دەستنووسەکانی لێکەوتووەتەوە. بارودۆخەکە لە سەدەی بیستەمدا خراپتر بوو کاتێک کورد بوو بە ژێردەستەی دەوڵەتە نەتەوەییە دوژمنکارەکان کەوا کەمترین یان هیچ لێبوردەییەکیان نەبوو بەرامبەر بە زمان و کولتوورەکەی. حەسەنپوور (1990: 66) ئاماژە بەوە دەکات کە "زۆربەی دەستنووسەکان، بە تایبەت ئەوانەی لای خەڵکی تایبەت بوون، لە ژێر بارودۆخی سەرکوتکەردا لە تورکیا، ئێران و سووریا لەناوچوون". لە کتێبی بیرەوەرییە بەناوبانگەکەیدا، چێشتی مجێور، لە ساڵی ١٩٩٧دا، شاعیری ناسراوی کوردی ئێران هەژار موکریانی (١٩٢٠ - ١٩٩١)، سەختیی هێشتنەوەی کتێبی کوردی لە سەردەمی ڕەزاشای پەهلەوی لە ساڵانی ١٩٢٠کان و ١٩٣٠کاندا وەبیر دێنێتەوە و ئاماژە بەوە دەکات کە، لە ترسی دەستبەسەرکردنیان بە هۆی خاوەندارێتیی کتێبی کوردییەوە، خەڵک ناچار بوون ئاگر لە کتێبەکانیان بەربدەن، یان لە ژێر خاکدا بیانشارنەوە، بە دەستنووسەکانیشەوە.
خوێندنی زمانی کوردی ڕێگەی پێنەدەدرا بخوێندرێت، لە ئاستێکی سنوورداردا نەبێت لە یەکێتیی سۆڤیێت و عێراقدا و بڵاوکراوە سنووردارەکانیش دەخرانە ژێر سانسۆری دەوڵەتەوە. یەکەم چاپی مەم و زین لە ساڵی ١٩١٩دا لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە سەرکوت کرا و تەنها چەند دانەیەکی کەمی دابەشکرا (حەسەنپوور، ١٩٩٠: ١٧١). کێشە سیاسییەکان بووبوونە هۆی باری سەختی ئابووری و نەبوونی پشتیوانی دارایی وایکردبوو کە هەندێ جار چاپ و بڵاوکردنەوەیان مەحاڵ بێت.٩ هەڵبەت بە هۆکاری ئەو جۆرە ئاستەنگە سیاسی و ئابوورییانەوە بوو کە بەشێکی بەرچاو لەو دەستنووسانەی لای خەڵک هەڵگیرابوون و لە کتێبخانەی تایبەتدا بە چاپنەکراوی مابوونەوە. محەمەد عەلی قەرەداخی (2010: 139 - 141) ڕێک و ڕەوان ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە هێشتا ژمارەی دەستنووسە چاپ و بڵاونەکراوەکانمان دیاری نەکردووە لە کتێبخانە تایبەتەکاندا چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەی کوردستاندا.١٠
لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا چاپ و بڵاوکردنەوەی کوردی بە شێوەیەکی سەرەکی ڕۆژنامە و گۆڤارەکان بوو. تەنانەت تا ساڵانی ١٩٥٠کانیش زۆربەی ئەدەبیاتی کلاسیکیی کوردی بە چاپکراوی بەردەست نەبوون و چاپ و بڵاوکردنەوەی بابەتە کلاسیکیییە کوردییەکان بە شێوەیەکی سەرەکی تەنها لە بڕگەی وەرگیراو لە ڕۆژنامە و گۆڤارە کوردییەکاندا سنووردار بوو. ئەمین فەیزی بەگ لە ساڵی ١٩٢٠دا (ئەنجومەنی ئەدیبانی کورد)ی بڵاوکردەوە کە کورتە ئەنتۆلۆجیای شیعری کوردی بوو، و یەکەمین کاری لەم چەشنەی کوردی. بە دوایدا نموونەی ئەو لە ساڵی ١٩٣٩دا کتێبی "گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم" (ئەنتۆلۆجیای شاعیرانی هاوچەرخ)ی عەلی کەمال باپیر بوو. دیوانی نالی شاعیری ناوداری بابان، بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٣١ و دواتر لە ساڵی ١٩٤٨دا چاپکرا، بەڵام تا ساڵی ١٩٧٦ی خایاند کە چاپێکی باش لەلایەن عەبدولکەریمی مودەڕیسەوە بەئەنجام گەیشت (خەزنەدار، ٢٠٠٣: ٤٧ - ٤٨). زۆربەی چاپە سەرەتاییەکان بە خراپی ساغکرابوونەوە (بۆ نموونە دیوانی سالم لە ١٩٣٣دا) کە بەم شێوەیە دەستکەوتنیان قورس بوو، زۆرجاریش دەبووە هۆی ئەوەی کە بە دەست بنووسرێنەوە بۆ ئەوەی دووبارە دابەش بکرێنەوە. کەریم شارەزا و سەردار میران (2007: 15)، کە دیوانی حاجی قادری کۆییان ساغکردەوە و چاپیان کرد، لە نێو سەرچاوەکانیاندا، باس لە نووسینێکی دەستی دەکەن لەبەر یەکەمین دیوانی چاپکراوی حاجی قادر گیراوەتەوە کەوا ساڵی ١٩٢٥ لەلایەن عبدوڕەحمان سەعیدەوە چاپ و بلاوکراوەتە. خاڵی سەرنجڕاکێش سەبارەت بەم دەستنووسە ئەوەیە کە هەڵەکانی دیوانە چاپکراوەکەی سەعیدی ڕاستکردووەتەوە. پێدەچێت نووسەر بۆ بەکارهێنانی خۆی دەستکاریی بەرهەمەکەی کردبێت و بەم شێوەیە کۆپییەکی پوخت پاڵاوتەکراوی دیوانە چاپەکەی سەعیدی پاراستبێت و دواتر سەلماندی کە زۆر یارمەتیدەر بووە بۆ شارەزا و میران لە لە راستکردنەوەی شیعرەکانی حاجی قادردا. بۆیە دەستنووسەکان، لە غیابی چاپی سیستماتیکی ڕێکخراودا، سەرچاوەیەکی سەرەکیی مێژوونووسییە ئەدەبییەکان و ئەنتۆلۆجیا و لێکۆڵینەوەکانی ئەدەبی کوردی بوون و دەستنووسە ونبووەکان یان هێشتا نەدۆزراوەکان زیانێکی بەرچاو بۆ میراتی ئەدەبی کوردی پێکدەهێنن.
لەم ساڵانەی دواییدا دۆزینەوە و بڵاوکردنەوەی دەستنووسەکان دەستی کردووە بە ڕاستکردنەوە و ساغکردنەوەی تێگەیشتن لە ئەدەبی کوردی و تەنانەت پێدەچێت تێگەیشتنی هاوچەرخیشمان لەگەڵ دۆزینەوەکانی داهاتوودا بگۆڕێت. چاوخشاندنێک بەو کار و بەرهەمانەی کە لە دەیەی ڕابردوو یان زیاتردا بەرهەم هێنراون، گرنگیی کەرەستە و بابەتی نوێی چاپکردنمان بۆ دەردەکەوێت تاوەکو باشتر لە ڕابردوو تێبگەین و لێکۆڵینەوەی گشتگیرتر بەرهەم بهێنرێت. بۆ نموونە، ئێستا دەزانین کە شانامەی کوردی ژانرێکی بەرچاو بووە لە شیعری گۆرانیدا11 و زیاتر لە جاران لەبارەی ژنە شاعیرانی کوردەوە ناسراوە، ئەمەش لە سایەی دۆزینەوە و بڵاوکردنەوەی دەستنووسە نوێیەکان. نموونەیەکی ئەم دواییە دووبارە چاپ و بڵاوکردنەوەی دیوانی مەستوورەی ئەردەڵانییە لە ساڵی ٢٠٠٥دا کە شیعرە کوردییە کەمتر ناسراوەکانی لەخۆگرتبوو لەکاتێکدا بەگشتی وا گریمانە دەکرا کە تەنیا بە زمانی فارسی نووسیبێتی. دیوانەکەی لەلایەن چاپەمەنی ئاراسەوە چاپ و بڵاوکرایەوە، لەگەڵ بەرهەمەکانی دیکەی و وەرگێڕانی کوردییان، هەروەها توێژینەوەکانی لە فێستیڤاڵێکی یادکردنەوەی ٢٠٠ ساڵەی لەدایکبوونیدا پێشکەشکرا12. بڵاوکردنەوەی ئەو بەرهەمانە لایەنە بەرچاو و پێشتر نەناسراوەکانی ژیان وکارەکانی دەخاتە ڕوو. ئەم جۆرە دۆزینەوە نوێیانە هەڵسەنگاندن بۆ مێژووی ئەدەبی کوردی و سەرلەنوێ بەهادان بە پێکهاتنی کانۆنەکان دەکاتە شتێکی حەتمی.
مێژووی ئەدەبی کوردی
مێژووی ئەدەبی بۆ مەبەستی جۆراوجۆر نووسراوە. پێرکینس (1993: 12 - 13) باس لەوە دەکات کە مێژووی ئەدەبی بۆ وەبیرهێنانەوە و ڕێکخستنەوەی ئەدەبی ڕابردوو لە ڕێگەی پرۆسەی هەڵبژاردن و هەڵسەنگاندنی دەق و نووسەرانەوە نووسراوە، هەروەها بۆ لێکدانەوەی بەرهەم و قۆناخە ئەدەبییەکان و تایبەتمەندییەکانیان بە "پەیوەندیکردنیان بە کۆنتێکستە مێژووییەکانیان". بۆ لیستەکەی دەتوانین زیندووکردنەوە و ئاهەنگگێڕان بە ڕابردوو زیاد بکەین وەک ڕێگەیەک بۆ بنیاتنانی ناسنامەی مرۆڤ و هەنگاوێک بەرەو پێکهێنانی نەتەوە بۆ کورد، کە لە ڕاستیدا پاڵنەری سەرەکیی نووسینی مێژووی ئەدەبی و هەروەها ئەنتۆلۆجییە.١٣ کارنامەی سیاسی مێژوونووسانی ئەدەبی کورد لە پێشەکیی بەرهەمەکانیاندا دەردەکەوێت کە پاڵنەرەکانی خۆیان بۆ ئەنجامدانی ئەرکێکی وەها گەورە ڕوون دەکەنەوە. عەلادین سەجادی، کە یەکەمین مێژووی ئەدەبی کوردیی نووسیوە، مێژووی ئەدەبی کوردی، لە پێشەکییەکەیدا (1952/2012: 31 - 33) دەنووسێت:
"ڕۆژێک خەریکی خوێندنەوەی دەقێک بووم و لە کاتێکدا بیرم لێدەکردەوە ئەوە، هاتە پێش چاوم کە من کێم؟ ئایا من ئینگلیزم؟ نەخێر ئایا من عەرەبم؟ نەخێر من کوردم و لە نەتەوەی کوردم کە نەتەوەیەکی سەربەخۆ و دانپێدانراوە لە جیهاندا. لەگەڵ نوقم بوونم لە بیرکردنەوەکانمدا گەیشتمە ئەو ئەنجامەی کە نەتەوەیەک دەبێت زمان و ئەدەب و مێژووی خۆی هەبێت و ئەگەر نا، هیچ گرنگییەکی نییە و پشتگوێ دەخرێت... دواجار بڕیارمدا مێژوویەکی ئەدەبی بۆ خۆم و بۆ گەلەکەم بنووسم، کە ئێمە لێی بێبەش بووین و بۆ ئەوەی منداڵەکانمان بتوانن لە ناو گەلاندا بوەستن کە مێژوویەکی ئەدەبیی [نووسراو]یان هەیە".14 ئەو بەئاگایە لە ئالنگارییەکانی نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردی لای خۆیەوە و چاوەڕێی ئەوە ناکات کارەکانی کامڵ بن؛ هەرچەندە هەست بە پێویستی دەکات کە مێژوویەکی ئەدەبییان هەبێت (1952/2012: 33). لای [عەلائەدین] سەجادی، نووسینی مێژووی ئەدەبی بەشێک بوو لە خەباتی کورد و هەر لەبەر ئەم هۆکارەیە کە بەرفراوانی لەسەر مێژووی کورد و زمانی کوردی، میسۆلۆجیای کوردی، ژیانی کۆمەڵایەتی کورد و دانیشتوانی وڵاتانی جیاجیا. ئەم پراکتیزەی تەرخانکردنی بەشە بەرفراوانەکان بۆ مێژووی کورد و ژیانی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کولتووری، مارف خەزنەداری ڕەخنەگر و نووسەری کوردیش، لە کتێبی مێژووی ئەدەبی کوردیدا (2001 - 2006) پەیڕەویی کردووە.
قەناتێ کوردۆ (١٩٩٢: ٧ - ٨)، فیلۆلۆجیست و ئەکادیمیستی بەناوبانگی کورد، لە پێشەکیی کتێبی تاریخا ئەدەبیاتا کوردیدا دەنووسێت:
"ئەمڕۆ هەموو ژن و پیاوێکی کورد دەیەوێت مێژووی نەتەوەکەی خۆی و ئەدەبیاتی خۆی بە زمانی دایکی فێربێت. گەنجانی کوردی ئێمە، لە کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکانیاندا زۆرجار دەپرسن کێ چی کردووە وکەی لە مێژووی کورددا؟ کێ بە ڕاستی بایەخی داوە و شەڕی کردووە و هەوڵێکی بۆ گەلی کورد داوە؟ وەڵامەکانی هەموو ئەم پرسیارانە لە مێژووی ئەدەبیدا دەدۆزرێتەوە. مێژووی ئەدەبی کوردی ئەوە ئاشکرا دەکات کە لە ناوجەرگەی چیاکانی کوردستاندا گەلێ شاعیر و داستانبێژ و گۆرانیبێژی جوان و بەڕێز و زانا هەن و میللەتی کورد کەسایەتیی بوێر و قارەمانی پەروەردە کردووە (مێرێن دلێر و قەهرەمان) کە شتگەلێکی ئاوها گەورەیان خولقاندووە و خەڵکی ئەم سەردەمە سەرسام دەکەن".
شاعیران و نووسەران، لە ڕوانگەی ناسیۆنالیستیی کوردۆوە، هەر تەنها ئەوە نین کە نووسەربن، بەڵکو "پاڵەوانانی" نەتەوەن. ئەم جۆرە بۆچوونە ناسیۆنالیستییانە، سەرەڕای کەمی و دەگمەنیی سەرچاوە و ڕەخنەی ئەدەبیی نەریتی لە خوێندنەوە و لێکدانەوەی دەقە ئەدەبییەکان، بووەتە هۆی کەموکووڕیی گەورە لە گێڕانەوەی مێژووی ئەدەبی کوردیدا وەک لە بەشەکەی دواتردا باسی دەکەم. من لێکۆڵینەوەم لەو مێژووە ئەدەبی و ئەنتۆلۆجییە بەردەستانەی کوردیدا کردووە کە لەلایەن زانایان و ڕەخنەگرانی ئەدەبیی کوردەوە نووسراون بۆ ئەو ڕەخنەیەی لەم بابەتەدا دەیخەمە ڕوو15. من لە لێکۆڵینەوەکەمدا ئەنتۆلۆجیاکان دەخەمە ڕوو چونکە لە دروستکردنی کانۆنەکاندا هێندەی مێژووی ئەدەبی گرنگن و بۆ مەبەستەکان بەکاردەهێنرێن لە فێرکردن و کات بەسەربردن تەنانەت زیاتر لە مێژووە ئەدەبییەکان. پێویستە بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە سەیری گێڕانەوەیان بۆ ئەدەبی کوردی و پێشکەشکردنەکانیان بکرێت، چونکە ڕێکوپێکی و گشتگیری و وەدەرنانی کردەوەی هۆشیارانەی ئەنتۆلۆجیستەکانن و وەک سریڤاستاڤا (2010: 162) ئاماژەی پێدەکات، ئەنتۆلۆجیست تەنها پارێزەری کانۆن نییە، بەڵام لە داهێنانەکەیدا هۆکارێکی چالاکە.
مێژووی ئەدەبی کوردیی سەجادی (١٩٥٢) دەیان ساڵە وەک سەرچاوەیەکی سەرەکیی مێژووی ئەدەبی کوردی مایەوە، تا ساڵی ١٩٨٣ کە قەناتێ کوردۆ بەرگی یەکەمی تاریخا ئەدەبیاتا کوردیی چاپکرد و دواتر لە ساڵی ١٩٨٥دا بەرگی دووەمی دەرکرد و (هەردوکیشیان ساڵی ١٩٩٢ لە یەک بەرگدا چاپکرانەوە). دوو بەرهەمی گرنگی دیکەی پەیوەندیدار لە سەر مێژووی ئەدەبی لە هەمان دەیەدا بڵاوکرانەوە: مارف خەزنەدار لەبارەی مێژووی ئەدەبی کوردییەوە، ١٩٨٤ و عیزەدین مستەفا ڕەسووڵ ئەدەبیاتی نوێی کوردی، ١٩٨٩. سدیق بۆرەکەیی (سەفیزادە) لە ساڵی 1991دا کتێبی مێژوی وێژەی کوردیی چاپ و بڵاوکردەوە و دوای دە ساڵی تر پێش ئەوەی هیچ بەرهەمێکی بەرچاو لە سەر مێژووی ئەدەبی کوردی بەرهەم بێت، کاتێک لە ساڵی 2001دا خەزنەدار بەرهەمە بەرفراوانەکەی بە ناوی مێژووی ئەدەبی کوردی چاپ و بڵاوکردەوە لە حەوت بەرگدا. لە ناو بەرهەمە نوێیەکانی مێژووی ئەدەبی کوردیدا دەتوانرێت ئاماژە بکرێت بە کتێبەکەی عەبدوڕەحمان ئەداک دەستپێکا ئەدەبیاتا کوردیا کلاسیک (٢٠١٣)، و کتێبەکەی بەختیار سەججادی کوللیاتی تاریخی شیعری کوردی (پێشەکییەک بۆ مێژووی شیعری کوردی، ٢٠٠٦) بە فارسی.
لەم وتارەدا، بۆ ئەنتۆلۆجیاکان، من پێداچوونەوە دەکەم بە (شیعر و ئەدەبیاتی کوردی، ١٩٤١ - ٥٦ / ١٩٨٨)ی ڕەفیق حیلمی١٦، (کاروانی شیعری نوێی کوردیی ١٩٧٨)ی کاکەی فەلاح17، (هۆزانڤانێت کورد1980)ی سادق بەهادین ئامێدی، (ئەنتۆلۆجیا هەلبەستڤانێن کورد، 1992)ی بالی، (ئەنتۆلۆجیا ئەدەبیاتا کوردی، 1990)ی مەحمەد ئوزون کە ساڵی 2003 لە یەک بەرگدا چاپکرایەوە و Kürt Şiiri Antolojisi (ئەنتۆلۆجیایەک لە شیعری کوردی، ٢٠٠٧)ی سەلیم تێمۆس. ئەم بەرهەمانە ناونیشانی گشتگیریان هەیە و منیش لە بەرانبەر بانگەشەی ئەوەی کە ئەنتۆلۆجیای ئەدەبی "کوردی"ن، لێیان دەکۆڵمەوە. من ئەو بەرهەمانەم نەخستووەتە ڕوو کە باس لە ئەدەبیاتی یەک زاراوەی دیاریکراو بکەن و بانگەشەی نوێنەری هەموو ئەدەبیاتی کوردی نەکەن، وەک کتێبی کەشکولا کورمانجی (2004)ی جەلیلێ جەلیل کە ئەنتۆلۆجیای شیعری کرمانجییە. ڕەخنەی خۆم لە مێژووسازیی ئەدەبی کوردی لە سێ بەشدا دەخەمەڕوو: پرسی وەدەرنان و خستنە ڕوو، کارایی زانیاریەکان و قۆناخبەندیکردنی ئەدەبی کوردی.
وەدەرنان / وەرگرتن
پرسیاری هەڵبژاردن لەسەر ئەوەی چی لەخۆ بگرێت و چی دەربهێنرێت، بریتی بووە لە پرسی سەرەکیی مێژوونووسانی ئەدەبی و زۆرجار ڕەخنەیان لێدەگیرێت بەهۆی هەڵبژاردنی دەستکاریکردنیان بۆ پاساوهێنانەوەی گێڕانەوەیەکی دیاریکراو (پێرکینس، ١٩٩٣: ٣). لەگەڵ ئەوەشدا مێژوونووسان دەبێت توێژینەوەکانیان هەڵبژێرن و سنوورداریان بکەن بۆ ئەوەی بتوانن ئەدەب پۆلێن بکەن و لێیان بکۆڵنەوە. نوێنەرایەتی، وەک پێرکینس بە هەق دەیڵێت، هەرگیز ناتوانێت تەواو بێت و مێژوونووس و تیۆریستەکانی ئەدەب هەمیشە ئەمەیان ناسیوە، بەڵام پرسیارەکە، وەک خۆی بەڕاستی تێبینیی دەکات، ئەوەیە کە "چەند ناتەواوی قبووڵکراوە" (1993: 13). (هەمان سەرچاوە) ئەو تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە: "نوێنەرایەتییە ناتەواوەکان و ڕوونکردنەوە بەشبەشەکان بەزۆری ڕەخنەیان لێناگیرێت کە ڕابردوو بە شێوەیەکی جیددی دەشێوێنن بەهۆی پشتگوێخستنەکانیانەوە. بەڵام ئەگەر مێژوونووسێکی ئەدەبی ئەو ڕەچاوکردنە تایبەتانە فەرامۆش بکات کە بۆ مێژوونووسانی تر گرنگن، یان ڕابوردوو گێرانەوەکەی بەئاشکرا ئەوەندە تۆکمە و چڕ نەبێت، ئەوە ناتەواوی وەک چەواشەکاری سەیر دەکرێت".
وەدەرنانی هەرە بەرچاو لە مێژوونووسیی ئەدەبی کوردیدا، وەدەرنانی ئەدەبی زارەکی و ئەدەبیاتی هەندێک دیالێکتە. پێدەچێت مێژوونووسانی ئەدەبی بیرۆکەیەکیان هەبێت بۆ ئەدەب تەنها لەسەر بنەمای ئەدەبی نووسراو و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش ئەدەبیاتی زارەکی لە لێکۆڵینەوەکانیاندا جێگیر نەکراوە. تاکە مێژوونووسی ئەدەبی کە باس لە ئەدەبیاتی زارەکی بکات خەزنەدارە، ئەگەرچی بە کورتیش بێت. ئەڵیسۆن (2010: 135 - 136) ئاماژە بەوە دەکات کە کۆمەڵە بەنرخەکانی ئەدەبیاتی زارەکی کوردی لەلایەن زانایانی کوردەوە دروستکراون و چاپکراون وەک (زارگۆتنا کوردا 1978ی برایانی جەلیل)، بەڵام ئەوان "تەنها بەشێکی کەمن لە مەتیریاڵی بەردەست". هەروەها لێکۆڵینەوەکان لە ئەدەبیاتی زارەکی کەمن، وەک ئەڵیسۆن (2010: 136) تێبینی دەکات.18 مێژوونووسی ئەدەبی کوردی پێویستە ئەدەبیاتی زارەکی و لێکۆڵینەوەکانی وەک بەشێکی بەنرخی ئەدەبی کوردی و سەرچاوەیەکی گرنگی ئیلهام بۆ ئەدەبی نووسراو لەخۆ بگرێت.19
سەرەڕای ناونیشانە گشتگیرەکانیان مێژوو و ئەنتۆلۆجیای ئەدەبی کوردی، جگە لە مێژووی ئەدەبی کوردی (2001 - 2006)ی مارف خزنەدار و ئەنتۆلۆجیای سەلیم تەمۆ (2007)، کە وێنەی ناتەواوی ئەدەبی کوردی دەخەنە ڕوو و ئەدەبیاتی یەک یان دوو دیالێکت یان بەدەر یان بە شێوەیەکی بەرچاو پەراوێزخراون. مێژووی ئەدەبی کوردی (١٩٥٢ / ٢٠١٢)ی سەجادی، وەک یەکەمین مێژووی ئەدەبی کوردی، باس لە بیست و چوار شاعیر دەکات کە دوانیان کرمانجی ( جزیری و خانی) و چواریان گورانین. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە مەتیریاڵی پێویستی نەبووە بۆ کارەکەی و لە پێشەکییەکەیدا دان بەوەدا دەنێت کە جەخت لەوە دەکاتەوە کە لە بەڕێوەبردنی پڕۆژەکەدا دەبوو ڕووبەڕووی دوو بەربەستی سەرەکی ببێتەوە، ئەوانیش نەبوونی سەرچاوە و فرەچەشنیی زاراوەکان. سەرەڕای ئەوەش، ئەم وەدەرنانە لە ئەدەبیاتی کوردیدا تا ساڵی 1990 دووبارە بووەوە و بۆ دەیان ساڵ زانیاریی لەسەر شیعری کرمانجی لە مەلاێی جزیری و ئەحمەدێ خانیدا سنووردار بوو. قەناتێ کوردۆ، لە پێشەکیی تاریخا ئەدەبیاتا کوردی (1992: 9) دا، بە هەق سکاڵای ئەوە دەکات کەوا “خوێندنەوەی سەرچاوە سۆرانییەکان لەسەر ئەدەبی کوردی مرۆڤ وا گریمانە دەکات کە تەنها سۆرانی ئەدەبیاتێکی دەوڵەمەندی هەبێت، بەڵام ئەگەر ئەدەبیاتی کلاسیک بە باشی بخوێنینەوە، درک بەوە دەکەین کە کرمانجی و گورانیش دەوڵەمەندن و ترادیسیۆنێکی ئەدەبیی بەرچاویان هەبووە". جێگای سەرسوڕمانە سەرەڕای ئەم تێڕوانینە ڕەخنەگرانەیە لەسەر پرسی هەڵبژاردن لە بەرهەمەکەیدا باسی یەک شاعیری گورانی نەکردووە.
بەردەوامیی وەدەرنانی ئەدەبی کرمانجی و گورانی لە توێژینەوە ئەدەبییەکاندا، وەک لە نەمەی دکتۆراکەمدا قسەی لەسەر دەکەم، بووەتە هۆی بەرهەمهێنانی پێناسە و پۆلێنکردن و لێکدانەوە تەنها لەسەر بنەمای ئەدەبیاتی سۆرانی (قادری ٢٠١٥، لە داهاتوودا). حاڵەتێک کە باسی دەکەم (هەمان سەرچاوە) سیمینارێکی سێ ڕۆژەیە لەسەر شیعری کلاسیکیی کوردی کە لە ساڵی ١٩٨١ لە شاری سلێمانی بەڕێوەچوو کە تیایدا زۆربەی ڕەخنەگرانی ئەدەبی کوردی ناسراوی عێراقی وەک کاکەی فەلاح، کامیل بەسیر، محەمەدی مەلا کەریم و کامەران موکری باس و بابەتەکانیان پێشکەش کرد. ئەم توێژینەوەیانە دواتر لە گۆڤاری بەیان و دواجاریش لە کتێبێکدا بە ناوی دیداری شیعری کلاسیکیی کوردی لە ساڵی 1986دا بڵاوکرانەوە. کاکەی فەلاح لە باسکردنی واتای زاراوەی "کلاسیک"دا پێناسەیەکی بۆ شیعری کلاسیک پێشنیاز کردووە کە بە شێوەیەکی بەرفراوان ناسراوە و بووەتە پێناسەیەکی پەسەندکراو لە ئەدەبیاتی کوردیدا. فەلاح (1986: 293 - 5) پێشنیازی کردووە کە شیعری کلاسیک ئەم تایبەتمەندییانەی هەیە: 1) شیعرەکان بە کێشی عەرووزن. 2) غەزەل و قەسیدە فۆرمی سەرەکیی شیعرەکانن، هەرچەندە تەنز و شیوەن و ستایشیش باون. 3) یەکگرتوویی بابەتیی لە شیعرەکاندا نییە و هەر دێڕێک مانای سەربەخۆی هەیە. 4) شیعرەکان بە ڕیزبەندی ئەلفوبێ لە دیوانەکاندا پێشکەش کراون. 5) وشەی عەرەبی و فارسی زۆر بەکاردەهێنرێن 6) شیعرەکان ڕێپێرتوارێکی (ئاوازێکی) دیاریکراوی وێنە و مێتافۆریان هەیە کە دووبارە دەبنەوە. ئەم پێناسەیە، هەرچەندە ئاماژەیە بۆ تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی شیعری کلاسیک، بەڵام بە هیچ شێوەیەک گشتگیر نییە، چونکە بە هیچ شێوەیەک شیعری کلاسیکی گورانی لەبەرچاو نەگرتووە. شیعری کلاسیکی گورانی عەرووزی بەکارنەهێناوە، نەخشەی قافیەیەکی جیاوازی هەبووە لە شیعری سۆرانی و کرمانجی و فۆرمی ئەدەبیی تایبەتی هەبووە (بۆ نموونە غەزەلی هەورامی). بە درێژایی سیمینارەکە تەنیا یەک توێژینەوە لەسەر شیعری کلاسیکیی کرمانجیی هەبوو کە تەنها باسی لە مەلایێ جزیری و خانیی دەکرد. کتێبی سیمینارەکە دوای هەر باسێک پرسیار و وەڵامی تێدایە و ئەوەی جێگای سەرنجە بە هیچ شێوەیەک باسی شیعری گورانی نەکراوە. بەم پێیە پێناسە و پۆلێنکردنی تایبەتی ئەدەبیات کرا، کە زیاتر لەسەر بنەمای ئەدەبیاتی سۆرانی بوو.
سەرەڕای ئەوەش، داکۆکی کردن لە ئەدەبیاتی کرمانجی سەرەتا بە ئەنتۆلۆجیای سادق بەهادین ئامێدی، هۆزانڤانێت کورد (١٩٨٠) دەستی پێکرد، کە تیایدا دوانزە شاعیری بادینان و پێنج شاعیری کرمانجی (علی هەریری، فەقێێ تەیران، مەلای جزیری، خانی، پەرتەو هەکاری). ئەویش هیچ شاعیرێکی سۆرانی و گورانی لە ئەنتۆلۆجیاکەیدا لەخۆ نەگرت. تاریخا ئەدەبیاتا کوردییەکەی (١٩٩٢)ی قەناتێ کوردۆ، دووهەمین هەوڵی ناساندنەوەی شیعری کرمانجی بوو بە ئەدەبیاتی کوردی. ئەو، سەرەڕای ئەوەش، وەک پێشتر باسمان کرد، شیعری گورانی لەخۆ نەگرت. ساڵی 1991 بۆرەکەیی لە دوو بەرگدا مێژووی وێژەی کوردیی چاپ کردووە، کە تا ئەو کاتە بەرفراوانترین مێژووی ئەدەبی بوو و سێ سەد و شەست و چوار شاعیری باس کردبوو کە تەنها چواردەیان کرمانجی بوون. هەرچەندە کتێبەکەی تووشی کەموکووڕی جیددی میتۆدۆلۆجی دەبێت، وەک منیش لە خوارەوە باسی دەکەم، سەرکەوتوو بوو لە سەرلەنوێ ڕاکێشانی سەرنج بۆ شیعری گورانی و هێنانەوەی بۆ کانۆنی ئەدەبی کوردی. شیعری گورانی جگە لەوەی زمانی دەقە پیرۆزەکانی یارسانە، قوتابخانەیەکی بەرچاوی شیعری کوردیی لە سەدەی شانزەهەمەوە تا نۆزدەهەم پێکهێنا و بەم پێیە لە ئەدەبیاتی کوردیدا بووە بە کارێکی پێویست. شیعری گورانی لە ئەنتۆلۆجیای بالی و ئوزونیشدا نییە. بالی (1992) باسی شەست و چوار شاعیر دەکات کە چل و سێیان کرمانجی و نۆزدەیان سۆرانین و ئوزون (2003) باسی هەشتا و دوو شاعیری کرمانجی و نۆزدە شاعیری سۆرانی دەکات. [بەختیار] سەججادی کە یەکەمین مێژووی ئەدەبی کوردی بە زمانی فارسی (2006) چاپ کردووە، باسی شیعری کرمانجی لە بەرهەمەکانی جزیری و خانیدا سنووردار دەکات. لەم خشتەیەی خوارەوەدا ژمارەی شاعیرانی هەر زاراوەیەک لە بەرهەمە ئاماژەپێکراوەکاندا نیشان دراوە.
وەک لە خشتەکەدا دەردەکەوێت، شیعری گورانی زۆرترین بەدەرە، ڕاستییەک کە نەک تەنها لە گێڕانەوەی مێژوو و ئەنتۆلۆجییە ئەدەبییەکاندا، بەڵکو لە ژمارەی لێکۆڵینەوە و تێز و نامەکانی ئەکادیمیشدا ڕەنگدەداتەوە. لە بەرانبەردا، خەزنەدار لە مێژووی ئەدەبی کوردییەکەیدا بە شیعری گورانیی یارسانەکان و شاعیرانی سەردەمی ئەردەڵان دەست پێدەکات. بەرهەمەکانی بەرفراوانترین مێژووی ئەدەبی کوردییە تا ئێستا. بێجگە لەوەش سەلیم تەمۆ لە ساڵی ٢٠٠٧دا ئەنتۆلۆجیایەکی بەرفراوانی بە زمانی تورکی بڵاوکردەوە کە تیایدا کۆمەڵێک شاعیری گورانی لەخۆگرتبوو کە تا ئێستا بۆ خوێنەرانی کرمانجی نەناسراون. هەروەها باسی یازدە شاعیری زازاکی دەکات. ئەم دوو بەرهەمە وەک هەوڵی سەرەکی ماونەتەوە بۆ وێنەکێشانی گشتگیرتری ئەدەبی کوردی.
شیعر و ئەدەبیاتی کوردی (١٩٤١ - ٥٦) لە نووسینی ڕەفیق حیلمی و کاروانی شیعری نوێی کوردی (١٩٧٨) لە نووسینی کاکەی فەلاح، سەرەڕای ناونیشانە گشتگیرەکانیان، "شیعر و ئەدەبی کوردی" و "کاروانی شیعری نوێی کوردی"، لێکۆڵینەوەی تایبەتن لە شیعری سۆرانیی کوردستانی عێراق. شیعر و ئەدەبیاتی کوردی (١٩٤١ - ٥٦) باسێکی ڕەخنەییە لە بیست و دوو شاعیری کوردستانی عێراق لە سەدەکانی نۆزدەهەم و بیستەمدا و کاروانی شیعری نوێی کوردی (1978) لێکۆڵینەوەیەکی ورد لە بەرهەمەکانی نۆ شاعیری مۆدێرن لە کوردستانی عێراق دەخاتە ڕوو. هەرچەندە حیلمی لە لاپەڕەی پێشکەشکردندا ڕوونی دەکاتەوە کە بەرهەمەکەی مامەڵە لەگەڵ هەڵبژاردەیەک لە شاعیرانی کوردستانی عێراق دەکات، بەڵام ڕوونی ناکاتەوە بۆچی هەڵبژاردنەکەی تەنیا لە شاعیرانی سۆرانیی ئەم ناوچەیەدا قەتیس بووە. بە هەمان شێوە کاکەی فەلاحیش ڕوونی ناکاتەوە کە چۆن لە لێکۆڵینەوەیەکدا لە شیعری مۆدێرن سۆرانی هێمین موکریانیی شاعیری دیاری سۆرانیی خەڵکی مەهاباد، باس نەکراوە. نەبوونی سەرچاوەی پێویست، نائاشنابوون بە شێوەزارەکانی دیکەی کوردی، پارچەپارچەبوونی ناوچەیی و سیاسی لە هۆکارە سەرەکییەکانی ئەو جۆرە بەدەرکردنانەدا دەتوانرێت ئاماژەیان پێبکرێت.
لێکۆڵینەوە لە inclusion و وەدەرنانیش، کەموکووڕیی میتۆدۆلۆجی لە نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردییشدا دەردەخات. کاتێ بۆرەکەیی باسی سێ سەد و شەست شاعیر دەکات و تەمۆ تەنیا لە بەرگی یەکەمی بەرهەمەکەیدا ناوی سەد و سی و یەک شاعیر دەهێنێت20، دەبێ بپرسین چ میتۆدۆلۆجیایەک بەکارهێنراوە بۆ باسکردنی ئەو هەموو کەسایەتییە ناڕوونە. هەردوکیان بە تایبەتی بەرفراوانن لە ژمارەی شاعیرانی یارسان کە ئەوان لەخۆدەگرن هێشتا، جگە لە سەرەنجام و چەند دەقێکی پیرۆزی یارسانی تر، سەرچاوەکانیان بۆ ئەم وەرگرتنە زۆر ڕوون نییە. بۆرەکەیی بەردەوام ئاماژە بەو دەستنووسانە دەکات کە "لەبەردەستیدایە" بەبێ ئەوەی وردەکارییەکانیان بخاتە ڕوو. پێدەچێت هەردوکیان ناوی نزیکەی هەموو پیرەکانی یارسانیان وەک شاعیر وەرگرتبێت بەبێ ئەوەی پرسی نووسەربوون لەبەرچاو بگرن. هەندێک لەو شاعیرانە کە باسیان دەکەن، تەنیا چەند شیعرێکیان لە یارساندا دەدرێتە پاڵیان لە دەقە پیرۆزەکان، بۆ نموونە باڵووڵی ماهی، بابا ڕەجەب لوڕستانی و بابا حاتەمی لوڕستانی.
نموونەیەکی تری سەرنج ڕاکێش خستنەڕووی مەلەک ئەلکەلامی مەجدییە لەلایەن سەجادییەوە لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا (١٩٥٢ / ٢٠١٢) وەک شاعیرێکی دیاری کورد هەرچەندە تەنها یەک شیعری کوردی تەواوەتی ئەو بۆ توێژەران زانراوە (دیوانێکی فارسی هەبووە). هۆنراوە). سەجادی دەڵێت سەرەڕای زانینی تەنها یەک بەیتە شیعری کوردیی مەجدی بەڵام کوالیتی ئەم تاکە شیعرە شایەتیی ئەوە دەدات کە شاعیر دەبێ شیعری کوردی زیاتری نووسیبێت کە لەدەستچووە. ئەم ئارگومێنتە قایلکەرە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەس نییە و هەوڵدان بۆ زانینی زیاتر دەربارەی بەرهەم و نووسینەکانی مەجدی پێویستە. سەجادی دەیتوانی باسی مەجدی بکات وەک شاعیرێکی کورد کە بە زمانیکی تر بێجگە لە کوردی نووسیوێتی و شاعیرێک بەڵام خستنە نێو پایەکانی شیعری کوردی وەک جزیری و بێسارانی و نالی ناڕەوایە. هێنانە ناوەوەی ئەو شاعیرە بە هۆی بەشدارییەکانی لە ئەدەبی کوردیدا نەبووە، بەڵکو زیاتر بە هۆی پێگەیەوە بووە لە ئەدەبیاتی فارسیدا. مەجدی لەلایەن ناسرەدین شای قاجاری شای ئێرانەوە نازناوی "مەلەکولکەلام - ملک الکلام"ی پێبەخشراوە. مێژوونووس و ئەنتۆلۆجیستەکانی ئەدەبی بە ئاگایی یان نائاگایی، کانۆن دروست دەکەن و لە ڕێگەی هەڵبژاردنی خۆیانەوە ئەدەبیاتی نەتەوەیی بە دامەزراوەیی دەکەن. بەڵام، پەراوێزخستن یان پشتگوێخستنی بەرهەمی ئەدەبیی زاراوەیەک، ناوچەیەک، یان بزووتنەوەیەک، وێنەیەکی شێواوی ئەدەب بەرهەم دەهێنێت و لە ئەرکی دروستکردنی ئەدەبی نەتەوەیی شکست دەهێنێت.
ڕەوایی زانیارییەکان
پێش سەدەی نۆزدەهەم لەبارەی ئەدەبی کوردییەوە زانیارییەکی کەم هەیە و تەنیا وێنەیەکی ناڕوون و پارچەپارچەمان لە ئەدەبیاتی سەردەمی پێش مۆدێرن هەیە، بەهۆی نەبوونی سەرچاوەی پێویست. پرسیارێک کە دەبێ بکرێت ئەوەیە ئاخۆ مێژوونووسانی ئەدەبی کوردی لە کۆکردنەوەی زانیاریدا چ میتۆدۆلۆجیایەکیان بەکارهێناوە و تا چەند ئەم زانیارییانە و لێکدانەوەکانیان جێی متمانەن؟ هەوڵ دەدەم لەم سێ بەشەی خوارەوەدا وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە: بەرواری مێژوویی، بایۆگرافی یان ژیاننامەی شاعیران و نوێنەرایەتیکردنی بەرهەمە ئەدەبییەکان.
بەروارە مێژووییەکان
سەرەڕای جەختکردنەوە لەسەر نەبوونی سەرچاوە وەک بەربەستێکی سەرەکی لە نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردیدا، بەڵام مێژوونووسانی کورد بە زەحمەت هیچ پاساو و ڕوونکردنەوەیەک، مێژووی وردی ژیان و مردنی شاعیران و سەرهەڵدان و ڕووخانی قوتابخانە ئەدەبییەکانیان پێشنیاز کردووە. لە ڕاستیدا تەنیا سەجادی و خەزنەدار ناوبەناو پرۆسەی دیاریکردنی مێژوویی ڕوون دەکەنەوە، بەڵام بە دەگمەن بەڵگەی پێویست بۆ خەمڵاندنەکانیان هەیە و زۆرجار گریمانەکانیان وەک پێشبینییەکی بێئاگا دەردەکەون. هەر لەبەر ئەم هۆکارەیە کە زۆرجار ڕەخنەگران لەسەر مێژووی ژیان ڕێکناکەون و هەندێ جار جیاوازییەکان بەرچاون. مێژووە پێشنیازکراوەکان بۆ مەلایێ جززیری لە خشتەی خوارەوەدا ئەم ناتەباییانە دەردەخەن.
زۆرجار شیعرەکان تاکە سەرچاوەی زانیارین و ڕەخنەگران هێڵەکان لە نزیکەوە دەخوێننەوە بە مەبەستی دۆزینەوەی ئاماژە بۆ بەروارەکان، قۆناخە مێژووییەکان، خاوەنکارەکان و فەلسەفە و ئایدیۆلۆجیای شاعیران، بەڵام خوێندنەوە و لێکدانەوەی شیعرەکان زۆرجار کارێکی کەسی و نابابەتییە. تا ئەو شوێنەی کە بەرواری لەدایک بوون و تەواوبوونی لە بەرهەمەکاندا، شاعیران ئەو خووەیان هەبووە کە یان ڕاستەوخۆ ئاماژە بە بەروارەکان بکەن بە ژمارە یان بە ڕاڤەکردنی ژمارەکانی "ئەبجەدی - ئەلفبێ"، سیستەمێکی ژمارەیی دەیی کە تیایدا بیست و هەشت پیتی ئەلفوبێی عەرەبییە، کە لە بەرانبەر هەر پیتێکدا بەهایەکی ژمارەیی دانراوە.٢١ نموونەیەکی کاتیگۆریی یەکەم "میعراج نامە"یە٢٢ لە نووسینی ڕەنجووری (١٧٥٠؟ - ١٨٠٩؟) کە شاعیر لە کۆتا دێڕی شیعرەکەدا ئاماژەی بە بەرواری تەواوبوونی کردووە:
"ئەو سەنەی میعراج نەزمیش وەکو بی ئەتریخەش هەزار و دوو سەد و نۆ بی"
کەواتە دانانی [ئەم] میعراج [نامە]یە لە ساڵی ١٢٠٩دا تەواو بووە.
بەم شێوەیە ساڵی ١٢٠٩ی کۆچی/ ١٧٩٤ی زایینی ئەو بەروارەیە کە شاعیر ئەم قەسیدەیەی تەواو کردووە (وەک لە خەزنەدار، ٢٠٠٢: ١١٧دا هاتووە). نموونەیەک لە بەکارهێنانی سیستەمی ژمارەیی ئەبجەد (حیسابی ئەبجەد) دێڕەکانی کۆتایی خوسرەو و شیرینی خانای قوبادییە (وەک لە خەزنەدار، ٢٠٠٢: ٩٠ - ٩١دا هاتووە):
"عەزیزولقەدرە ئەو چون نیزامی بپرسۆ تەئریخ ئەی نامەی نامی
غەین و قاف و نون جیم کەرۆ ساحیب لێش مەبۆ ڕەوشەن چون قورسی ئافتاب"
ئەگەر بەڕێزێکی وەک نیزامی لەبارەی بەرواری ئەم داڕشتنەوە پرسیار بکات ئەوە پیتەکانی (غ) "ق" ( ق)، "ن" ( ن)، و "ج" ( ج) و بەروارەکە وەک خۆر ڕوون دەبێتەوە. بەهای پیتەکانی غ، ق، ن، ج بەرواری تەواوبوونی داستانی "خوسرەو و شیرین" دەدات کە 1153 هیجری/ 1741 زاینییە.
بەڵام شاعیران هەمیشە ئاماژەیەکی ڕوونیان بۆ بەروارەکان نەدەدا و ڕەخنەگرانی ئەدەبی ناچارن بەدوای سەرچاوەی دەرەکی یان ئاماژەیەکی تردا بگەڕێن لە شیعرەکاندا. خوێندنەوەی شیعر بۆ ئاماژەدان بە سەردەمی شاعیر، یان پشتبەستن بە سەرچاوە دەرەکییەکان، دەبێت بە وریاییەوە ئەنجام بدرێت، چونکە ئەگەرنا ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی گریمانە بێ بەڵگەکان. لێکۆڵینەوە لە مێژووی ئەدەبی کوردی، نموونەی زۆری ئەم جۆرە گریمانە دەردەخات. مەلایێ جزیری لەم ڕووەوە کەیسێکی سەرنجڕاکێشە، وەک چۆن نزیکەی هەموو ڕەخنەگرێک گریمانەیەکی سەردەمی خۆیەتی، وەک لە خشتەکەدا دەرکەوتووە، ئەوان لە سەدەکاندا ناکۆکن. بۆ ئاشکراکردنی کێشە میتۆدۆلۆجییەکان بە ئارگیومێنتەکانی سەجادی (١٩٥٢ / ٢٠١٢) و کوردۆ (١٩٩٢) بۆ بەروارە پێشنیازکراوەکانیان بۆ مەلایێ جزیری دەکۆڵمەوە.
سەجادی (1952 / 2012: 189) ئاماژە بە ئیددیعای ڕۆژهەڵاتناسی پۆڵەندی٢٣ ئەلێکساندەر جابا دەکات کە لەسەر بنەمای زانیارییەکانی مەلا مەحموودی بایزیدی بووە، کە جزیری لە ساڵانی 540 - 556 / 1145- 1160 ژیاوە٢٤ و ئاماژە بەوە دەکات کە مارتن هاترمان، زانای ناسراوی ئەڵمانی لە ئیسلامناسیدا، هەمان بۆچوونی هەبووە، بەڵام ئەم هەردوکی ڕەتدەکاتەوە بەو پێیەی لە شیعری جزیریدا ئاماژە بە حافز کراوە و حافز لە سەدەی چواردەهەمدا ژیاوە:
گەر لوئلوئی مەنسووری ژ نەزمی تو دخوازی وەر شیعری مەلێ بن تە بی شیراز چ حاجەت
ئەگەر مرواری پەرش و بڵاو لە بەیتەوە دەوێت، وەرە شیعرەکانی مەلا ببینە، چ پێویستت بە شیراز هەیە؟
سەجادی باس لەوە دەکات کە حافز ساڵی ١٣٩١ کۆچی دوایی کردووە و لانیکەم سی ساڵ پێویست بووە بۆ ئەوەی شیعرەکانی بگاتە کوردستان و دابەش بکرێن بەو شێوەیەی کە جزیری ئاماژەی پێدەکات، بەم شێوەیەش ١٤٠٧ وەک بەرواری لەدایکبوونی جزیری بەبێ ڕوونکردنەوەی زیاتر پێشنیاز دەکات (١٩٥٢ / ٢٠١٢: ١٩٠). سەجادی ئەو ئارگیومێنتانە پووچەڵ دەکاتەوە کە بانگەشەی ئەوە دەکەن گوایە ئەو دێڕانەی ئاماژە بە حافز دەکەن لە دیوانی جزیری لە قۆناخەکانی دواتردا زیاد کراون. بۆ مردنی جزیری، سەجادی پێشنیازی ساڵی ١٤٨١ دەکات بە پشتبەستن بە لێکدانەوەی خۆی بۆ بەیتێک کە دەگەڕێتەوە بۆ جامی (١٤١٣ - ١٤٩٢)، سۆفی و شاعیری ناسراوی فارس، کە بانگەشەی ئەوە دەکرێت گوایە ئاماژەیە بۆ دیدارێک لەگەڵ جزیری.
پیرەمەردی بەدیدەم زە جەزیر نیر نیمە مەردی بەدیدەم زە هەریر
واتە: پیرەمێردێکم بینی خەڵکی جەزیر و نیوە پیاوێکیش خەڵکی هەریر.
سەجادی (1952 / 2012: 190 - 193) بانگەشەی ئەوە دەکات کە "پیرەپیاوی جەزیر" ئاماژەیە بۆ مەلاێی جزیری کاتێک جامی لە حەجەکەیدا چاوی پێی کەوتووە، بەڵام نایکات ئەم ئیددیعایە پشتڕاست بکاتەوە. هەروەها بانگەشەی ئەوە دەکات کە بەو پێیەی جزیری بە پیاوێکی پیر ناودەبرێت، دەبێ تەمەنی ٦٠ - ٧٠ ساڵ بووبێت. شیعرەکە، وەک خۆی دەڵێت، لە ساڵی ١٤٧٢ نووسراوە، بەم شێوەیە دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە جزیری لە ساڵی ١٤٨١دا کۆچی دوایی کردووە، ئەو کاتەی تەمەنی ٦٠ - ٧٠ ساڵ بووە، بەبێ ئەوەی هیچ ڕوونکردنەوەیەکی دیکەی بۆ بکرێت. هەموو ئیددیعاکان لەسەر بنەمای لێکدانەوەی بابەتیی ئەو بۆ دێڕە شیعرێک دامەزراوە.
قەناتێ کوردۆ (1992: 90 - 91) ئاماژە بە وتارێکی وەزیرێ نادری دەکات کە باس لەوە دەکات گوایە جزیری 1101 تا 1169 ژیاوە و ئەمە بە "نزیک لە واقیع" دەزانێت (هەمان سەرچاوە). نادیری، کوردۆ وەرگیراوە(هەمان سەرچاوە)، پێیوایە کە دێڕەکانی کە دەگرڕێنەوە بۆ حافز بۆ دیوانی جزیری زیادکراون لە دوای مردنی٢٥ و هەندێک لە بەیتەکانی جزیری بەو شێوەیە لێکدەداتەوە کە ئیشارەتیان بۆ هێرشەکانی سەلجووق تێدایە بۆ سەر کوردستان کەوا ئەم شایەتحاڵی بووە، بەڵام ڕوونی ناکاتەوە کە خۆی و نادری لە کام بەیتە شیعرەوە ئەنجامگیرییان کردووە بۆ ئەم تێگەیشتنەیان. ئەوەی سەجادی و کوردۆ هەردوکیان لەبیری دەکەن، نیشانەی حاشا هەڵنەگرانەی شێوازی ئەعراقی (سەبکی - ئەعراقی)ی شیعری فارسییە و حافز وەک یەکێک لە نوێنەرە دیارەکانی، بە شێواز و دیکشن و فۆرمی جزیری٢٦. بە واتایەکی تر شیعری جزیری ڕەنگدانەوەی کاریگەریی ڕوونی حافزە بۆیە لە ڕاستیدا گرنگ نییە کە ئایا لە شیعرەکەیدا ئاماژەیەکی ڕاستەوخۆ بۆ حافز هەبێت یان نا. مێژووی ئەدەبی کوردی پڕە لەو جۆرە بەروار و ئارگیومێنتە بێ زەمینە و پشکنینێکی ڕەخنەگرانە بەروارە پێشنیازکراوەکان، جێی متمانە نەبوونیان ئاشکرا دەکات.
نموونەیەکی بەناوبانگی ئاشکراکردنی جێی متمانە نەبوونی ئەم بەروارانە، لێکۆڵینەوەی ماکێنزییە لە بەروارە پێشنیاز کراوەکانی بایەزیدی و (جابا) بۆ سەردەمی مەلایێ جزیری و فەقێیە تەیران. ماکێنزی پێشنیازی ساڵی ١٦٤٠ بۆ مردنی جزیری دەکات، بە پشتبەستن بە پێشنیازەکانی موفتیی قامیشلی (کە چاپێکی دیوانی جزیری بە وەرگێڕانی عەرەبی بڵاوکردەوە) و شیوەننامەیەکی فەقێیە تەیران. موفتی ئارگومێنتی ئەوە دەکات کە فەقێیە تەیران و مەلای جزیری هاوچەرخ بوون، لەسەر بنەمای شیعرێک کە لە شێوەی نامەنووسی نێوانیاندایە. پاشان شیعرێکی فەقێیە تەیران دەدۆزێتەوە کە بەرواری تەواوبوونی ڕوون و ئاشکرایە، واتە 1041 / 1631 و وای بۆ دەچێت کە جزیری لە نزیکەی ساڵی 1640دا ژیاوە (1986: 27 - 29) ٢٧. پاشان ماکێنزی (1986: 30) ئاماژە بە شیوەننامەیەکی فەقێیە تەیران بۆ جزیری دەکات، کە لەلایەن جەلادەت بەدرخانەوە لە هاواردا بڵاوکراوەتە لە توێژینەوەیەکدا بە ناوی "کلاسیکێن مە" وەرگیراوە، کە ئاماژەیە بۆ ساڵی 1050 / 1640 وەک مێژووی کۆچی دوایی، ئەمەش پشتڕاستی دەکاتەوە کە موفتی گریمانەی کردووە.
ژیاننامەی شاعیر
زۆر کەم زانیاری لەسەر ژیانی شاعیرانی کلاسیک هەیە. نەبوونی"تەزکەرە" (واتە ئەنتۆلۆجیای بایۆگرافی یان ژیاننامەیی) و سەرچاوەی نووسینی باس و گێڕانەوەی ژیانی شاعیری کلاسیکیان کردووە بە ئەرکێکی قورس. بەڵام لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا زۆر نموونە هەن کە زانیاریی ورد لەبارەی خوێندن و ژیانی خۆشەویستی و کۆمەڵایەتیی شاعیرەوە دەدرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیچ پشتڕاستکردنەوەیەکی نییە، جگە لە لێکدانەوە کەسی و نابابەتییەکانی بەیتەکانی شاعیر. ڕەنگە لە حاڵەتێکی پەڕگردا سەجادی (١٩٥٢) و زانیارییە وردەکانی لەسەر شاعیر بێت وەک تایبەتمەندی جەستەیی، شێوازی قسەکردن و پۆشینی جل و بەرگ. لە کاتێکدا لە پێشەکی کتێبەکەیدا دان بەوەدا دەنێت کە سەرچاوەی پێویستی نەبووە بۆ نووسینی بەرهەمەکەی ڕوونی ناکاتەوە کە چۆن (1952 / 2012: 195) دەتوانێت باسی مەلایێ جزیری بکات وەک "پیاوێکی جوان و باڵابەرز و باریک، چاوی ڕەشی گەورە و برژانگی درێژ و برۆی ئەستوور و لووتی بچووک و دەموچاوێکی خڕ و جلوبەرگێکی پۆشتە و پەرداخ...". سەجادی زانیاری ورد لەسەر شێوازی جل و بەرگ و جلوبەرگی جزیری لە گەنجی و پیریدا دەدات.
سەجادی لە ناساندنی شاعیرانی دیکەشدا هەمان شێوە پەیڕەو دەکات (بۆ نموونە بڕوانە کوردی (ل324) شێخ ڕەزا (ل369)، و مەحوی (ل354). ئەوەی جێگای سەرنجە، نزیکەی هەموو شاعیرانی کلاسیک وەک پیاوی قۆز و ڕوخساریان وەک مینیاتورەکانی فارسی (لوتی بچووک و برۆی ئەستوور و چاوی گەورە و برژانگی درێژ) وێنا دەکرێن. سەجادی وەک نووسەر و ڕەخنەگرێکی ناسیۆنالیستی هەوڵ دەدات وێنەیەکی سیحراویی شاعیرانی کلاسیک بۆ خوێنەرانی خۆی بخاتە ڕوو. ڕاستییەکەی سەدجادی (2010: 242) لەسەر زمان و شێوازەکەی ڕەخنەی لێ گیراوە، کە دەڵێ بەرهەمێکی مێژوویی ڕەخنەیی دەبێ زمانێکی بابەتیی وەربگرێت وەک چۆن زۆرجار لە ڕاستیدا بنەمایەکی ئەوتۆیان نییە. زانیاریی بێ بنەما هەندێک جار کاریگەریی لەسەر خوێندنەوە و لێکدانەوەی دەقە ئەدەبییەکان دەبێت و بەرەو هەڵە تێگەیشتن و کەموکووڕیی زیاتری لێدەکەوێتەوە. بۆ نموونە خەزنەدار (2002: 39) لە ناساندنی بێسارانیدا بانگەشەی ئەوە دەکات کە عاشقی کچێک بووە بە ناوی ئامینە کە خەڵکی گوندی پایگێڵان بووە. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە کە ئەم زانیارییانەی کە لەلایەن ڕەخنەگرانی دیکەوە دووبارە کراوەتەوە، ئەگەرچی بەبێ هیچ پشتیوانییەک، بووەتە خاڵی سەرەکی لە لێکدانەوەی شیعرەکانی بێسارانیدا وەک لەم بەیتە شیعرەی خوارەوەدا دەبینین:
چڵێ جە پەنا ، چڵێ جە پەنا (لقێک، ئای لقێک لە دارێک)
چڵێ چون ڕەقیب مەدران مەدران جە پەنا (لقێک وەک ڕکابەرێک)
هۆر ئامان مەدران نەڕووی تەمەننا (پەردە لەسەر ڕووی ئارەزووم دادەپۆشێت)
مەر بادێ قودرەت بدەرۆش فەنا (مەگەر بە بای لەناو بچێت)
وە بادێ قودرەت لەتار لەتار بۆ (بە بای قودرەت پارچە پارچە بێت)
نمازۆ باڵای قيبلەم دیار بۆ (پەردە لەسەر دیمەنی خۆشەویستەکەم دادەدات)
خەزنەدار (2002: 41)، لە ڕوونکردنەوەی شیعرەکەدا دەنووسێت کە بێسارانی ڕۆژێک بووە لەسەربانی مزگەوتی پایگێڵان وەستاوە و سەرسام بووە بە ئامینەی خۆشەویستی، ئامینە، کاتێک لقە گەورەکانی دارتوویەک لە باخچەکەدا بوونە بەربەست و ڕێگەی نەدا خۆشەویستەکەی بە باشی ببینێت. ئەو دەڵێت، دارەکە بوو بە دیوارێک، شاعیری لە خۆشەویستییەکەی جیاکردەوە. خەزنەدار وشەیەکی ڕستەیی دەخاتە ڕوو خوێندنەوەی شیعرەکە و نموونەی زۆر لەم جۆرە لە مێژووی ئەدەبیی خەزنەدار و مێژووە ئەدەبییەکانی تردا هەن، کە تەنها لێکدانەوەیەکی وشەیی بۆ شیعرێک پێشکەش دەکرێت. میتۆدی تیۆریی نوێ و تیۆرییە ئەدەبییەکان، زۆرتر لە جاران، لە خوێندنەوە و لێکدانەوەکانی دەقە ئەدەبییەکان لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا بەرچاو ناکەون.
چەواشەکردنی بەرهەمە ئەدەبییەکان/ دەستکاریکردنی خراپ
بەشێک لە بەرهەمە ئەدەبییەکان لە مێژوو و ئەنتۆلۆجییە ئەدەبییەکاندا دەخرێنە ڕوو بۆ وێناکردنی بەرهەمی نووسەران و شاعیران و قۆناخە ئەدەبییەکان. ئەوانەی هەڵبژێردراون بەرهەم و پارچە ئەدەبییەکان بە چاوی پیرۆزەوە تەماشا دەکرێن بەو پێیەی بە گریمانەی "باشترین" بەرهەمی ئەدەبی دادەنرێن. چونکە مێژووە ئەدەبییەکان و ئەنتۆلۆجیاکان ڕۆڵێکی سەرەکییە لە پێکهێنانی پیرۆزکردیاندا و تۆمارکردنی بەرهەمە ئەدەبییەکان بە دروستی گرنگییەکی گەورەی هەیە. بەڵام سەلمێنراوە کە ئەمە کار و ئەرکێکی پڕ ئالینگارییە بۆ مێژوونووس و ئەنتۆلۆجیستەکانی کورد وەک خۆیان پشت بە سەرچاوەکان دەبەستن کە زۆرجار بە خراپی دەستکاری دەکرێت. تەنها چاپ و بڵاوکردنەوەی بەرهەمە کوردییەکان لە بەرانبەر پاشخانی کێشە سیاسی و ئابوورییەکان دەستکەوتێکی سەرکەوتوو بوو بۆ دەیان ساڵ و پێشکەشکردنی دیوانە باش دەستکاریکراوەکان کاری لەپێشینە نەبوو. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا هەوڵێکی کەم لە دەستکاریکردنی دەستنووسەکان بە مەبەستی چاپ و بڵاوکردنەوە دەدرا. بۆیە مێژوونووسان و ئەنتۆلۆجیستەکان پێویستە وریابن لە هەڵبژاردنی سەرچاوەکانیان و ئەگەر پێویست بوو داوای یارمەتیی ڕاستکردنەوە بکەن. بەڵام ئەو مێژووە ئەدەبییانەی کە هەن و ئەنتۆلۆجیاکان چەندین نموونەی تۆمارکردنی ئەدەبیاتی خراپ دەستکاریکراو ئاشکرا دەکەن. حەکیم مەلا ساڵحی ڕەخنەگری کورد، لە وتارێکدا بەناونیشانی بێسارانی لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا (2007) ڕەخنە لە هەڵە وەرگێڕان/ چەواشەکاری و خوێندنەوەی هەڵەی شیعری گورانیی خەزنەدار دەگرێت لە کتێبی مێژووی ئەدەبی کوردی بە وێناکردنی وشە بەهەڵە نووسراوەکان و لابردن لە دەقەکان و هەروەها بەهەڵە پێناسەکردنی وشە گورانیەکان. لە بەرگی دووەمی مێژووی ئەدەبی کوردیی خەزنەداردا (2002: 28 - 35) ، شیعرێکی ئێل بەگی جافدا، "کێ وە قەولی کێ ئەکا" وەرگیراوە کە هەرچەندە بە زاراوەی گورانییە، وشەی لە زاراوەی موکریانی تێدایە بەبێ هیچ لێکدانەوە و ڕوونکردنەوەیەک٢٨.
پرسی دانان و نووسینیش لەلایەن مێژوونووس و ئەنتۆلۆجیستەکانی ئەدەبی کوردییەوە بە جیددی وەرنەگیراوە. نموونە هەیە کە هەندێک بەیتە شیعر بۆ زیاتر لە شاعیرێک گەڕێنراونەتەوە. نموونەیەکی سەرنجڕاکێش ژمارەیەکە لە شیعرەکان کە وەک دوو تاک خراونەتە پاڵ مەحزوونی و بێسارانی وەک دوو شاعیر لە سەرچاوە جیاوازەکاندا، تا ئەنوەر سوڵتانی لە وتارێکدا، "مەحزوونی یان بێسارانی" (١٩٩٨)، ئاماژەی بەوەدا کە ئەوان دوو شاعیری جیاواز نین، بەڵکو مەحزوونی ناوی قەڵەمی بێسارانییە. ئارگومێنتەکەی لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوەکانی بوو لە ئەنتۆلۆجیایەکی شیعری گورانی، کەشکۆڵی شێخ عەبدولموئمین، کە دەستنووسێکە لە خاوەندارێتیی مۆزەخانەی بەریتانیدایە (دەستنووسەکەی بە ناوی ئەنتۆلۆجیای شیعری گۆرانی لە ساڵی 1998). دەستنووسەکە سێ سەد و هەشتا و یەک شیعری سی و نۆ شاعیر لەخۆدەگرێت و سوڵتانی تێبینیی ئەوەی کردووە کە زۆربەی شیعرەکان ناسراون و هی بێسارانین، وەک "چراخیات" و دراونەتە پاڵ مەحزوونی لە دەستنووسەکەدا. سوڵتانی (1998: 64) هەروەها تێبینی ئەوەی کردووە کە پەنجا و هەشت بەیت لە شیعرە بەناوبانگەکانی چراخیات کە لە دەستنووسەکەدا بە هی مەحزوونی لەقەڵەم دراون، لە دیوانی بێسارانیدا کە بە باشی دەستکاری کراوە لەلایەن نیک ڕەفتارەوە بوونیان هەیە. ئەو (1998: 65) بەم شێوەیە گریمانەی کردووە کە مەحزوونی و بێسارانی یەک کەسن، گریمانەیەک کە لەلایەن دوو دەسەڵاتی پێشەنگی شیعری گورانی بە ناوەکانی سەید تاهیر هاشمی و محەمەد علی سوڵتانی (1998: 64 - 65) پشتڕاست کراوەتەوە. ئارگومێنتەکە، لە کاتێکدا کە بە تێڕامان ماوەتەوە، ڕۆشنایی نوێی خستۆتە سەر شیعری گورانی. بەم شێوەیە لێکۆڵینەوەی زیاتر پێویستە بۆ ئەوەی تێگەیشتنێکی وردتر بخرێتە ڕوو لە ئەدەبی کوردی و مێژووی ئەدەبی.
پرسی پۆلێنکردن/ قۆناخبەندی
ڕێکخستن و پۆلێنکردنی قۆناخە ئەدەبییەکان هەڵبژاردنی هۆشیارانەن لەلایەن مێژوونووس و نووسەرانی ئەدەبیەوە، کە زۆرجار دەکەونە بەر پرسیار و ڕەخنەیان لێدەگیرێت. کرێن (1971: 24) تێبینی دەکات، یەک لە دوای یەکبوونی کاتیی نووسەران، دەبێتە دابەشکردن بەسەر:
"قۆناخەکان یان تەمەنەکان، کە هەندێک جار پێناسەکانیان تەنها لە کالێندەردایە...، هەندێکجار لە گۆڕانکارییەکانی فەرمانڕەواکان یان گۆڕانکارییە سیاسییەکانی دیکە، هەندێکجار لە قۆناخەکانی ناو مێژووی گشتیی کولتوور (بۆ نموونە سەدەکانی ناوەڕاست، ڕێنێسانس، ڕۆشنگەری) و زۆرجار، وەک لە زۆرێک لە 'ڕووماڵەکانی' مێژووەکانی جۆری ستاندارد، لە تێکەڵەیەکی هوڵبژاردنی ئەمانە و پێوەرە دەرەکییەکانی تری هاوشێوە".
لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا شێوازی جیاوازی پۆلێنکردن و ڕێکوپێکی بەکارهێنراوە. سەجادی (1952 / 2012)، لە یەکەم مێژووی ئەدەبی کوردیدا، پۆلێنکردنی پێشکەش نەکردووە و یەک لە دوای یەکێکی کاتی پەیڕەو کردووە لە لیستکردنی ئەودا شاعیران. پێنج شاعیری یەکەم کە باسی دەکات بریتین لە: بابا تاهیر، مەلایێ جزیری، بێسارانی، ئەحمەدێ خانی و نالی. ئەو لەلایەن سەدجادیییەوە (2010: 243) ڕەخنەی لێدەگیرێت، بەهۆی ئەوەی شاعیرانی سەردەم و زاراوە و قوتابخانە ئەدەبییە جیاوازەکان بە یەکەوە پێشکەش دەکات، کە ئەمە وەک ئاماژەیەکی نەتەوەپەرستانە وەسف دەکات. ئەوەی سەجادی دەیخاتە ڕوو، وێنەیەکی هاوچەشنی ئەدەبی کوردییە کە ڕەنگدانەوەی سروشتیی پارچە پارچە و لاوەکی نییە. جگە لەوەش ئاماژەکردن بە بابا تاهیر وەک یەکەم شاعیری کورد جێگای مشتومڕە. هەرچەند ئەمە لەلایەن مێژوونووسانی ئەدەبیی ترەوە دووبارە بووەتەوە و لە کتێبەکانی قوتابخانەکانی کوردستانی عێراقدا چەسپاوە، بەڵام بابا تاهر لە دەرەوەی کوردستان بە شاعیرێکی کورد نازانرێت.٢٩ ستراتیجێکی هاوشێوەی پەیڕەوی نەکردنی فەرمانێک بە تایبەتی لە ئەنتۆلۆجیاکاندا بەرچاوە. بۆ نموونە، ئەنتۆلۆجیای ئوزون (٢٠٠٣) هیچ ڕیزبەندییەک، زاراوەیی و کاتیی پەیڕەو ناکات؛ لە ئەنتۆلۆجیاکەیدا شاعیرانی کوردی سەردەمە مێژووییە جیاوازەکان، زاراوە و قوتابخانەکان بە ئارەزووی خۆیان ڕیزکراون. هەروەها بالی (1992) شاعیرەکانی بە پێی ئەلفوبێ، بە پەیڕەوکردنی نەریتی کۆکردنەوەی دیوانەکان.٣٠ لەگەڵ ئەوەشدا، ڕەخنەگرانی پۆستمۆدێرنە بانگەشەی پەیڕەوی نەکردنی هیچ ڕیزبەندییەک دەکەن بەو مانایەی کەوا زنجیرەی هەرەمی نییە.
ڕەنگە قەناتێ کوردۆ (1992) یەکەم ڕەخنەگر بێت کە مێژووی ئەدەبی کوردیی پۆلێن کردبێت بە پێی شێوەزارەکان و کتێبەکەی دوو بەشی شیعری سۆرانی و کرمانجی هەیە. نزیکەی دە ساڵ دواتر بۆرەکەیی (١٩٩١) پێشنیازی پۆلێنکردنێکی کرد لەسەر بنەمای مێژووی ئیمارەتە کوردییەکان و بەپێی مێژوونووسییە نەریتییەکانی ئەدەبیاتی فارسی یان عەرەبی کە لەسەر بنەمای مێژووی خانەدانەکان بوو و پێشنیازی کرد:
1- شاعیرانی بنی دەلەف (210 - 285/ 825 - 898)
2- حەسنەوییە (330 - 406 / 941 - 1015)
3- عەیاری (380 - 510 / 990 - 1116)
4- ئیزەدی (5 - 7 / 11 - 13)
5- سەردەمی ئتابەگێتی (550 - 827 / 1155 - 1424)
6- سەردەمی ئەردەڵان (616 - 1285 / 1219 - 1868)
7- سەردەمی خالیدی (650 - 1306/ 1252 - 1890)
8- سەردەمی بابان (1088 - 1267/ 1677 - 1850)
بۆرەکەیی تاکە مێژوونووسی ئەدەبییە کە باسی شیعری سەردەمەکانی حەسنەوییە یان ئەتابەگێتی کردووە و پۆلێنکردنی بە شێوەیەکی وا کە ڕەنگە خزمەتی بە هەندێک بەرژەوەندیی ئایدیۆلۆجی بکات. ئەو شیعرانەی کە وەک نموونەی پێنج قۆناخی یەکەم دەیخاتە ڕوو، جگە لە ئیزەدییەکان، هەموویان لە شیعری یارسانەوەن و بەزەحمەت دەتوانرا وەک قوتابخانەی ئەدەبی جیاواز پاساو بدرێنەوە، لە ڕوانگەی ئەدەبییەوە. سێ قۆناخی کۆتایی (ئەردەڵان، خالیدی و بابان)، بەڵام بە شێوەیەکی بەرفراوان وەک قۆناخە سەرەکییەکانی شیعری کلاسیکیی کوردی وەرگیراون ئەگەرچی بە جیاوازیی ناونان و بەروارەکانی. سەرەتا لە باڵووڵی ماهی (سەدەی نۆیەم) و شیعری یارسانەوە دەست پێدەکات، پێش ئەوەی باس لە بابا تاهیر بکات وەک شاعیرێکی کوردی سەدەی یازدەهەم. ئەو هەموو پیرە یارسانەکان بە شاعیر دەزانێت لە کاتێکدا هەندێکیان تەنها چەند بەیتێکیان بۆ خۆیان گێڕاوەتەوە و نووسەرییەکەیان کێبڕکێی لەسەرە. سەلیم تەمۆ (2007) لە خستنەڕووی لیستی درێژی شاعیرانی یارسان لە ئەنتۆلۆجیاکەیدا بە دوای بۆرەکەیی دەڕوات بەبێ ئەوەی میکانیزمی هەڵبژاردنی خۆی ڕوون بکاتەوە.
خەزنەدار (2001 - 2006) قۆناخبەندییەکی کاتی دەخاتە ڕوو و لە شیعری یارسانەوە دەست پێدەکات، بەڵام لە هەڵبژاردنی شاعیرانیدا وریایە و تەنیا دوانزە شاعیری یارسان لەخۆدەگرێت. قوتابخانە ئەدەبییەکانی گورانی، کرمانجی و سۆرانی لە پۆلێنکردنی خۆیدا جێگیر دەکات و جیاوازی لە نێوان یارسان و قوتابخانەی گورانیی شیعردا دەکات:
A . سەدەی ١٠ - ١٤
ئە. بابا تاهیر
ب. شیعری یارسان31
B. سەدەی ١٤ - ١٨
ئە. شیعری گورانی
ب. شیعری کرمانجی
C. ١٨٠١ - ١٨٥٠
ئە. شیعری سۆرانی
ب. شیعری گورانی
D. ١٨٥١ - ١٩١٤
E. ١٩١٤ - ١٩٤٥
F. ١٩٤٥ - ١٩٧٥
گێڕانەوەی خەزنەدار ئامانجی پیشاندانی بەردەوامی و یەکدەنگییە لە مێژووی ئەدەبی کوردیدا و هەوڵێکە بۆ دروستکردنی ئەدەبیاتێکی نەتەوەیی و هاوتەریبە لەگەڵ بنیاتنانی مێژوویەکی نەتەوەیی. ناوبراو ئاماژە بە سەرهەڵدانی ئەدەبی کرمانجی لە سەدەی پانزەهەم و سۆرانی لە سەدەی نۆزدەهەمدا دەکات کە بە ڕێکەوت "رێنێسانسی ئەدەبی کوردی لە باکووری کوردستان" و "ڕێنێسانسی ئەدەبی کوردی لە باشووری کوردستان". بەڵام خەزنەدار سەرەڕای هەوڵەکانی، ناتوانێت سروشتی لاوەکێتی و پارچەپارچەیی ئەدەبی کوردی بشارێتەوە و گێڕانەوەکەی بوونی کەسایەتییە ئەدەبییە گۆشەگیرەکان ئاشکرا دەکات و لەگەڵ ئەو چوارچێوەدا ناگونجێت کە دەیخاتە ڕوو. شاعیرانی وەک بابا تاهیر و مەلا پەرێشان وەک بەشێک لە قوتابخانەی یارسان و گورانی پێشکەش کراوە، بەڵام فۆرم و شێوازەکانیان هاوبەشی تایبەتمەندی و خاسییەتە سەرەکییەکانی ئەو قوتابخانانە نین و هیچ ئاماژەیەک نییە کە فۆرم و شێوازەکانیان لەلایەن هاوچەرخەکانیانەوە پراکتیزە کرابێت. جگە لەوەش خستنەڕووی قوتابخانەی گورانی و کرمانجی لە چوارچێوەی زەمەنی سەدەی چواردە تا هەژدەدا، وەک خەزنەدار پێشنیازی دەکات، ئەوە دەگەیەنێت کە بەرهەمی هەمان شتن بەڵام ئەم دوو قوتابخانەیە، من پێموایە، ژیانی جیاواز و سەربەخۆیان هەبووە و بەزەحمەت هیچ کاریگەرییەکیان لەسەر یەکتر هەبووە.٣٠
سەججادی [بەختیار] (2010) ڕەخنە لە پۆلێنبەندیی خەزنەدار و ئەوانی دیکە دەگرێت بەهۆی پشتگوێخستنی جۆرەکانی قوتابخانە ئەدەبییە کوردییەکان و مۆدێلێک دەخاتە ڕوو کە لە ناساندنی قوتابخانە ئەدەبییەکان بەپێی میرنشینە گەورەکانی کورد لەگەڵ بۆرەکەیی (1991) دەنگ دەداتەوە٣١. ئەدەبیاتی سەدەی بیستەم بە پێی ئەو وڵاتانەی کورد بوونەتە بابەتی پۆلێن دەکات:
١- نەریتی ئەدەبیی یارسان (سەدەی ١١ تا ١٦)
2- ئەردەڵان (سەدەی یازدەهەم تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەم)
3- بابان (کۆتایی سەدەی 18 تا ناوەڕاستی سەدەی 19)
4- خالیدییە (سەدەی 15 تا 18)
5- قۆناخی گواستنەوە
6- سەدەی بیستەم
A - ئێران
ئە. ١٩١٩- ١٩٤٥
ب. ١٩٤٦- ١٩٧٨
ج. ١٩٧٨- ئێستا
B- عێراق
ئە. ١٩١٩- ٤٥
ب. ١٩٤٦- ١٩٧١
ج. ١٩٧١- ١٩٩١
د. ١٩٩١- ئێستا
C- تورکیا
ئە. ١٩١٨- ١٩٢٨
ب. ١٩٢٨- ١٩٨٨
ج. ١٩٨٨- ئێستا
سەججادی وێنەیەکی باشتر لە ئەدەبیاتی مۆدێرنی کوردی دەخاتە ڕوو بە پۆلێنکردنی بەپێی ئەو وڵاتانەی کورد تێیدا ژیاوە، لەگەڵ ئەوەشدا بە تەواوی پشتگوێ دەخات بە کوردی سوریا و سۆڤیەت و بەشداریکردنیان لە ئەدەبیاتی کوردی لە سەدەی بیستەمدا.
دابەشبوونی شیعری کلاسیک بە پێی زاراوە یان دیالێکت، جا بە ناوی زاراوەی (گورانی، کرمانجی و سۆرانی) یان ئەو میرنشینە کوردییەی کە شێوەزارەکان تێیدا چێنراون (ئەردەڵان و بابان و بۆتان) پێدەچێت پۆلێنکردنێکی باش و ناسراو و جەماوەری بێت وەک نموونەکانی سەرەوە دەریدەخەن. ڕەنگە باشترین ستراتیج بێت کە ئەدەبیاتی زاراوە جیاوازەکانی کوردی بەجیا بخوێنینەوە، بەڵام ئەم پۆلێنکردنە زۆر فراوان و گشتگیرە٣٢. دانانی پراکتیزە شیعرییەکانی شاعیرە جۆراوجۆرەکان لە یەک سندووقدا تەنها لەبەر ئەوەی هاوبەشی دیالێکتێکی باون بچووککەرەوەیە و جیاوازیی شێوازەکانی ناکات کە لەناو قوتابخانە پێشنیازکراوەکاندا پراکتیزە دەکرێن، چون ناتوانین جیاوازیی ستایلیی فەقێیە تەیران و مەلایێ جزیری لە کرمانجی یان ولی دیوانە و سەیدیی هەورامی لە شیعری گورانیدا جیا نەکەینەوە؟ ئێستا کە دەستنووس و دەقی زیاتر وەرئەگیرێنەوە، پێویستە بەدوای مۆدێلێکی وردتردا بگەڕێین کە بتوانێت ڕەنگدانەوەی سروشتی هەمەچەشنیی ئەدەبیاتی کوردی بێت بۆ ئەوەی گشتاندنێک بکات.٣٣
ئەنجام
ئەم نووسینە هەڵسەنگاندنێکی ڕەخنەگرانەی بۆ مێژوونووسیی ئەدەبی کوردی خستووەتە ڕوو بە پێداچوونەوە بە مێژووە ئەدەبییە کوردییەکان کە لەلایەن توێژەران و ڕەخنەگرانی کوردەوە نووسراون. باس لەو تەحەدایانە کراوە کە مێژوونووسانی ئەدەبی لە نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردیدا ڕووبەڕووی دەبنەوە و ئایا دەکرێت مێژوویەکی ئەدەبی کوردیی بنووسرێت یان نا. هەوڵێکی بەرچاو پێویستە بۆ دەستنیشانکردنی ئەرشیفە نەکۆڵراوەکان لە ناوخۆ و دەرەوەی کوردستان، لە کۆکردنەوە تایبەتەکان، کتێبخانەکان و مۆزەخانەکان و هێنانیان بۆ بەر ڕووناکی. وەرگرتنەوە و دەستکاریکردن و بڵاوکردنەوەی دەستنووسەکان هەنگاوێکی چارەنووسسازە بۆ دووبارە نووسینەوەی مێژووی ئەدەبی کوردی. بڵاوکردنەوەی دەستنووس و بەڵگەنامەی نوێ، تایبەتمەندییە نەناسراوەکان یان کەمتر ناسراوەکانی ئەدەبی کوردی ئاشکرا دەکات و تێگەیشتنی هاوچەرخمان بۆ ئەدەبی کوردی دەگۆڕێت. دۆزینەوەکانی ئەم دواییە لە ئێستاوە دووبارە پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنی مێژووی ئەدەبی کوردییان کردووەتە شتێکی حاشاهەڵنەگر. بێجگە لە دەقە کوردییەکان، هەن گەڕان و پشکنین بۆ سەرچاوەکانیان نەکراوە بە زمانەکانی عەرەبی، فارسی، تورکی و ڕووسی کە پێویستیان بە دەستنیشانکردن و لێکۆڵینەوە هەیە. لە نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردیدا پێویستە سەرنجی فرەچەشنیی ئەدەبی کوردی بدرێت. بەڵام بەدواداچوون بۆ مێژوونووسیی ئەدەبی کوردی لەم وتارەدا، پەراوێزخستنی کرمانجی و ئەدەبیاتی گورانی ئاشکرا کرد. گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە ئەدەبی کوردی هەمەچەشن و نایەکسانە و پێویستە مێژووی ئەدەبی ڕەنگدانەوەی ئەو فرەچەشنی و نایەکسانییە بێت. یەکگرتوویی ئەدەبی کوردی بە ڕەخنەگرانە هەڵسەنگێندرێت و شێوەزارە کوردییەکان، پەیوەندییەکانیان لەگەڵ یەکتر و لەگەڵ زمانە دراوسێکانیان (فارسی، تورکی، عەرەبی) بکۆڵرێتەوە و لە دووبارە کێشانەوەی نەخشەی ئەدەبیی نوێدا جێگیر بکرێن. تەنیا بە خۆگرتنی هەموو شێوەزارە کوردییەکان و ڕەچاوکردنی مێژوو و سیاسەتی پەرەسەندنەکانیانە کە نووسینی مێژوویەکی ئەدەبی کوردی دەردەست دەبێت. کەموکووڕییە جیددییەکان لە بەرواری مێژوویی و زانیارییەکانی ژیاننامەی شاعیران، وەک لەم بابەتەدا باسکراوە، پێویستی بە دووبارە لێکۆڵینەوە لەو میتۆدۆلۆجیایانە هەیە کە مێژوونووسانی ئەدەبی بۆ کۆکردنەوەی زانیاری بەکاریان هێناوە و پێویستی هەڵبژاردنی شێواز و تەکنیکە نوێیەکان. مێژووی ئەدەبی کوردی دەتوانێ دیدگای نوێ بۆ لێکۆڵینەوە لە مێژووی کولتووری و کۆمەڵایەتی و سیاسیی کورد بکاتەوە، هەر بۆیە دووبارە پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنی دەرفەتێکە بۆ دۆزینەوەی لایەنە نەکۆڵراوەکانی نەک تەنها ئەدەبی کوردی، بەڵکو کولتوور و مێژوویش.
پەراوێز:
1 زاراوەی "مێژووی ئەدەبی" بۆ دیاریکردنی مانای جۆراوجۆر بەکارهاتووە؛ بڕوانە لیستی ماناکانی پێلک (1975: 90) لە "هەندێک کێشەی مێتۆدۆلۆجی لە مێژووی ئەدەبیدا" و ئارگومێنتی هاریس (1994: 436-439) لە ""مێژوو"ی ئەدەبی چییە؟ هاریس نموونەیەکی ئەم دواییەی جۆراوجۆری بەکارهێنانی ئەم زاراوەیە لە شەش وتاردا کە لە ژێر بابەتی مێژووی ئەدەبیدا گرووپ کراون لە ژمارەیەکی PMLA کە لە کانوونی دووەمی ١٩٩٢دا بڵاوکراونەتەوە، بەدوادا دەگەڕێن و دەڵێت کە بابەتەکانی وتارەکان ئەوەندە هەمەچەشنن کە ئەگەر نەبوایە... پێشەکی لەلایەن سەرنوسەرەوە، “بەدووری نازانرێت زۆربەی خوێنەرانی ژمارەکە دان بەوەدا بنێن کە شەش وتارەکە پێکدەهێنن گرووپێک کە چارەسەری بابەتێکی مێژووی ئەدەبی” (1994: 436).
٢ پیتەرسۆن (1999: 5 - 6) نموونەی لیژنەیەک دەهێنێتە ئاراوە لەسەر "ئەدەب و زمانەکانی ئەمریکا" کە لە ساڵی 1977 پێکهێنرا بە مەبەستی بنیاتنانەوەی کانۆن کە لە ئەنجامدا چوار مێژووی ئەدەبی نوێی لێکەوتەوە: زمان و ئەدەبی کەمینەکان، ئەفرۆ - ئەدەبی ئەمریکی، ئەدەبیاتی ئەمریکی، لێکۆڵینەوە لە ئەدەبیاتی ئەمریکی. بە واتایەکی تر، توێژینەوەکە قەبارەی ئەو کانۆنە سێ هێندە زیاد دەکات کە لە ئێستاوە گەورە بووە.
3 شەرەفنامە دەقێکی مێژوویی گرنگە دەربارەی کورد کە لە ساڵی 1597 بە زمانی فارسی نووسراوە.
4 قەسیدە جۆرێکە لە شیعر کە کێشی یەکسانە و یان قافیەی یەک قافیە یان قافیەی ستانزایکی درێژییەکەی لە 15 بەیت زیاترە کە ڕەنگە سەر بە ئێلێجیاک، پانێگیریک، گنۆمیک، یان دیداکتیک بێت شێوازەکانی قسەکردن (گلونز، ١٩٩٦: ١٨٣ - ١٨٤).
5 وەک ڤان بروینەسن (2000: 8) بەڕاستی تێبینیی دەکات، ئێمە بەهۆی ئەولیاوە چەلەبییەوە ئێستا دەزانین کە مەلایێ جزیری کەسایەتییەکی گۆشەگیر نەبووە بەڵکو بە سادەیی باشترین بیرەوەری، یان ڕەنگە باشترینی بازنەیەکی گەورەتری شاعیران بووە کە بە زمانی کوردی دەنووسن.
6 تەواوی شیعرەکە لە کتێبی (مێژووی ئەدەبی کوردی)ی خەزنەدار (2002: 119 - 121) بخوێنەرەوە.
7 شێوەزاری کرمانجکی (زازاکی) هیچ ترادیسیۆنێکی ئەدەبی نووسراوی نییە. چاندنی وەک زاراوەیەکی ئەدەبی لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا لە ڕەوەنددا دەستی پێکرد بە هۆی هەوڵی ڕۆشنبیرانی زازاکی وەک مالمیسانج. سەرەتاییترین دەقە کلاسیکییەکان لە زازاکیدا، وەک مالمیسانج (2004: 41 - 43) ئاماژەی پێدەکات، دوو دەقەن مەولوودەکان کە لە ساڵانی ١٨٩٩ و ١٩٣٣ (لەلایەن مەلا ئەحمەدێ خاسی و عوسمان ئەفەندی بابیجی) بڵاوکراونەتەوە و تا ساڵانی ١٩٧٠کان هیچ دەقێکی ئەدەبیی تر بڵاونەکراونەتەوە. لە نێو ئەو بەرهەمانەی کە مالمیسانج لە زازاکیدا بڵاویان کردووەتەوە بریتین لە فەرهەنگی دیمیلکی- تورکی (١٩٨٧، ئۆپسالا: وەشانێن ژنا نو)، فۆلکلۆری مارا چەند نموونەیی (١٩٩١، ئۆپسالا: وەشانێن ژنا نو) و می شێخ سەعید دی (٢٠٠٩، ئیستانبوڵ: وەشانیێ ڤاتەیی)
8 بۆ زانیاریی ورد لەسەر چاپکردن و چاپکردن و بڵاوکردنەوەی کتێبی کوردی بڕوانە حەسەنپوور (1990).
9 بۆ نموونە گیو موکریانی، خاوەنی چاپخانەی کوردستان، نەیتوانی تێچووی چاپکردنی گەورەترین فەرهەنگی خۆی، فەرهەنگی کوردستان، دابین بکات و لە ساڵی ١٩٥٧دا ڕایگەیاند کە دەستنووسەکەی "دەخرێتە بەر دەستی هەر کەسێک کە توانای چاپکردنی هەبێت" (حەسەنپوور، ١٩٩٠: ١٨٨ - ١٨٩).
10 پیرەمێرد (2009: 29 - 32) لە تێبینییەکدا سەبارەت بە مەحموود پاشای جاف باسی "کەشکۆڵ" (ئەنتۆلۆجیا)یەکی کۆکراوە و دەستنووسی لەلایەن ئەوەوە دەکات کە دیوانەکانی زیاتر لە سی و دوو شاعیری کوردی لەخۆگرتووە لەوانە نالی، سەلیم، کوردی، بێسارانی و زانای قوبادی. ئەم ئەنتۆلۆجیایە بەتایبەتی بەنرخ بوو، چونکە نامەنووسیی کەسیی مەحموود پاشا لەگەڵ مەولەوی و نامە دەستنووسەکانی مەولەویی لەخۆگرتبوو. گەنجینەیەکی لەو شێوەیە، پیرەمێرد ماتەمینی بۆ دەگێڕا، وەک پێویست پارێزراو نەبوو. ڕوون نییە کە ئایا ئەم دەستنووسە ماوەتەوە یان نا.
11 بڕوانە چەمەنئارە، بی. (2013)، کە 62 دەستنووسی جیاوازی شانامەی کوردیی بۆ مەبەستی نامەی دکتۆرا کۆکردووەتەوە.
12 بیرانینی مەستوورەی ئەردەڵان شاعیر و مێژوونووسی ناوداری کورد، فێستیڤاڵی مەستوورەی ئەردەڵان. (٢٠٠٦). هەولێر: ئاراس.
13 پاڵنەرە ئایدیۆلۆجییەکانی پشت دروستکردنی مێژوو و ئەنتۆلۆجیای ئەدەبی لەلایەن هەموو گەلانەوە ئەزموون کراوە و تایبەت نییە بە کورد. تیۆدۆر ئۆ. مەیسۆن (1998: 187) لە پێداچوونەوە بە ئەنتۆلۆجیای نۆرتۆن بۆ ئەدەبیاتی ئەفریقایی ئەمریکی (1997) ئاماژە بەوە دەکات کە لە لاپەڕەکانی یەکەمی پێشەکییەوە تا لاپەڕەکانی کۆتایی کتێبەکە، نزیکەی 2600 لاپەڕە، ئەو ئەدەبیاتەی لە ئەنتۆلۆجیادا هاتووە "نوێنەرایەتی باسێکی بەردەوام دەکات سەبارەت بە ڕۆڵی ئەدەب وەک ئامرازێک بەرەو ڕزگاری نەتەوەیی".
14 هەموو وەرگێڕانەکانی ئەم بابەتە هی منن مەگەر بە پێچەوانەوە دیاری نەکرێن.
15 چەند لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ئەدەبیاتی کوردی لەلایەن زانایانی ڕۆژئاوایی وەک جۆیس بلاو، فیلیپ کرەینبروک و دەیڤید مەکنزی هەیە. بەڵام مێژوویەکی ئەدەبیی بەرفراوان لەلایەن زانایانی ڕۆژئاواوە نەنووسراوە، هەر بۆیە لەم بابەتەدا باسی لێوە نەکراوە.
16 بەرگی یەکەمی کتێبەکە لە ساڵی 1941 و بەرگی دووەمیش لە ساڵی 1956 لە بەغدا چاپ کراوە. لە ساڵی ١٩٨٨ وەک یەک بەرگ چاپکرانەوە.
17 هەرچەندە لە ناونیشانی ئەم دوو بەرهەمەدا ئاماژە بە "ئەنتۆلۆجیا" نەکراوە، پێکهاتەکەیان هاوشێوەی ئەنتۆلۆجییە ڕەخنەییەکانە و هەردوکیان بەرهەمی گرنگن لە لێکۆڵینەوە ئەدەبییە کوردییەکاندا.
18 بۆ پێشەکییەکی ڕەخنەگرانە بۆ ئەدەبیاتی زارەکی کوردی بڕوانە فەسڵی ئەڵیسۆن (2010: 33 -69) سەبارەت بە ئەدەبی زارەکیی کوردی لە کرەینبروک و ئەدەبی زارەکیی زمانە ئێرانییەکانی مارزۆڵف.
19 بۆ ڕەخنەی هاوشێوە لەسەر مێژوونووسی ئەدەبی فارسی بڕوانە کلینتۆن (1994).
٢٠ لە هەردوو بەرگەکەیدا تەمۆ دووسەد و نەوەد و دوو بەیتە شیعری هێناوەتەوە.
21 بۆ زانیاریی زیاتر لەسەر "حیسابی ئەبجەد"، بەکارهێنانی پیتەکان وەک ژمارە، بڕوانە کرۆتکۆف جی. ئەبجەد ئینسایکلۆپیدیای ئێرانیکا، ١/٢، ٢٢١ - ٢٢٢. وەشانی نوێکراوە بە شێوەی ئۆنلاین لەم لینکەدا بەردەستە http://www.iranicaonline.org/articles/abjad (دواجار لە ٢٧ی ئایاری ٢٠١٥ بینراوە).
22 میعراجنامە قەسیدەیەکی درێژە کە بۆ ستایشکردنی پێغەمبەر محەمەد و باسی بەرزبوونەوەی بۆ ئاسمان (میعراج) نووسراوە.
23 بەهای ژمارەیی پیتی "خ" لە سیستەمی ئەبجەددا 1000، پیتی ق ١٠٠، ن ٥٠، ج ٣یە. بۆیە کۆی گشتییان 1153 یە.
24 جابا کتێبی (Recueil de notices et récits kourdes)ی بڵاوکردەوە- کۆمەڵە حیکایەتێکی کوردی بە وەرگێڕانی فەرەنسی لە ساڵی 1860 و یەکەم فەرهەنگی کوردی -فەرەنسی لە ساڵی 1879.
25 بایزیدی تەمەنی 16 ساڵ بە جزیری دەدات، (1145 - 1161)، بەڵام ئەوە هەڵەیەکی بەرچاوە لەلایەن جابا و ڕەخنەگرانی دیکەوە پێش ئەوەی مەکینزی لە ساڵی 1969/ 1986دا جێمتمانە نەبوونەکەی ئاشکرا بکات.
26 هارتمان هەمان بۆچوونی هەبوو و ڕەسەنایەتی تەرکیب- بەندی جزیری ڕەتکردەوە کە یەکەم غەزەلی حافز دەهێنێتەوە (مەکینزی، ١٩٨٦: ٢٧).
27 باسەکەى مەکینزی بۆ یەکەمجار لە مینۆڤی و ئەفشاردا (1969) بڵاوکرایەوە.
28 [بەختیار] سەججادی (2006) سەرەڕای تێڕوانینە ڕەخنەگرانەکانی سەبارەت بە مێژووی ئەدەبی کوردی، زۆربەی ئەو زانیارییانەی کە [عەلادین] سەجادی و خەزنەدار بە بێ ڕەخنە پێیان داوە دووبارە دەکاتەوە.
29 کوردبوونی لەلایەن توێژەرانی فارس و هەروەها ڕۆژهەڵاتناسە بەناوبانگەکانی وەک مینۆرسکی بە هۆکاری زمانەوانی و تەکنیکی پووچەڵ کراوەتەوە؛ سەرەڕای ئەوەش کۆدەنگییەک هەیە کە شتێکی دیاریکراو هەیە پلەی بەکارهێنانی زاراوەیی لە شیعرەکانیدا (دی بروین، ١٩٩٧: ١٤؛ مینۆرسکی، ٢٠١٣: بڕگەی ٦)، و ئارگومێنت هەیە کە بە شێوەزاری لوڕی خوێندراونەتەوە (دی بروین، ١٩٩٧: ١٤). بەڵام، ڕەخنەگرانی کورد دەڵێن بەیتە شیعرەکان تێکەڵەیەک لە لەکی و گورانین. بەڵام دوو بەیتییەکان (چوارینە)کانی بە کێشی عەرووز (هەزەج موسەدەس مەحزووف) ئامادەکراون کە تا سەدەی هەژدەهەم لەلایەن یارسانەکان و نەریتی شیعری گورانییەوە نەناسراون. هەروەها بابەت و زمانی شیعرەکەی لە پراکتیکی شیعری یارسانەوە نزیک نین. بە ڕوونی گرنگیی دەوروبەری ناوی بابا تاهیر و دێرینیی بەرهەمەکانی وایکردووە کە کەسایەتییەکی گرنگ بێت کە ئیدیعای بکرێت، یان وەربگیرێتەوە.
30 وەک سریڤاستاڤا (2010) لە وتارەکەیدا بە ناوی "ئەنتۆلۆجیکردنی نەتەوە: ئەنتۆلۆجیای ئەدەبیات و بیرۆکەی هیندستان"دا دەڵێت، دەتوانرێت ئەنتۆلۆجیاکان پابەندبن بۆ ئەوەی هەستی بەردەوامی نیشان بدەن یان دەتوانرێت کرۆنۆلۆجیا لە بەرژەوەندیی ئامانجێکدا پشتگوێ بخەن. ئەو شەش ئەنتۆلۆجیای ئەدەبی هیندی شی دەکاتەوە و نیشان دەدات کە چۆن دەتوانرێت ئەنتۆلۆجیایەک بە شێوەیەک بنووسرێت کە ئەدەبیاتی نیشتمانی زیندوو بکاتەوە و ئاهەنگ بگێڕێت و بەهێز بکات یان تەواو پێچەوانەکەی.
31 خەزنەدار (2001: 232 - 233) شیعری گورانی بۆ سێ قۆناخ پۆلێن دەکات: دەوری شا خوشێن (سەدەی 10 - 12)، دەوری سوڵتان سەهاک (سەدەی 13 - 15) و دەوری ئاتەش بەگی (سەدەی 16 - 20).
32 پەیوەندیی نێوان ترادیسیۆن یان نەریتە ئەدەبییەکانی کرمانجی، سۆرانی و گورانی لە دەرەوەی بازنەی ئەم نووسینەدایە و بابەتێکە لێکۆڵینەوەی کەمی لەسەر کراوە. بەرهەمی بچڕبچڕ لە زمانی کوردیدا هەیە کە بۆ نموونە باس لە کاریگەریی شاعیرێکی دیاریکراوی گورانی لەسەر شاعیرێکی دیاریکراوی سۆرانی یان ئەو تەوەری هاوبەش لە شیعری کلاسیکی کرمانجی و سۆرانی و گورانیدا، بەڵام تا ئێستا هیچ لێکۆڵینەوەیەکی قووڵ لە چۆنێتیی پەیوەندیی نەریتی ئەدەبیی زاراوە کوردییەکان (ئەگەر هەبووبێت) ئەنجام نەدراوە. عیسمەت خابور کاندیدی دکتۆرا لە زانکۆی ئێکیستەر لە ئێستادا سەرقاڵی ئەم پرسەیە بۆ نامەی دکتۆراکەی بەناونیشانی "شیعری کلاسیکی کوردی: بەردەوامی یان نابەردەوامی".
٣٣ لەم قۆناخەدا ناتوانم قۆناخبەندییەک پێشکەش بکەم چونکە دژایەتیی ئەو ئارگومێنتە دەکات کە ئێمە هێشتا ئەوەندە نازانین کە گشتاندنێک بکەین.
سەرچاوەکان References
Adak, A. (2013). Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk. Istanbul: Nûbihar Yayinlari.
Amêdî, S. B. (1980). Hozanvanêt Kurd. Baghdad: اapxaney Korrî Zanyarî Kurd.
Allison, C. (2010). Kurdish Oral Literature. In P. Kreyenbroek and U. Marzolph (eds.), Oral Literature of Iranian Languages: Kurdish, Pashto, Baluchi, Ossetic; Persian, Tajik: Companion Volume II: A History of Persian Literature (33-69). New York and London: I B Tauris & Co Ltd.
Baldick, C. (2008). “Literary History”. The Oxford Dictionary of Literary Terms.
Oxford University Press. Retrieved from http://0-www.oxfordreference.com.
lib.exeter.ac.uk/view/10.1093/acref/9780199208272.001.0001/acref-
9780199208272-e-663 (last accessed 10 October, 2013).
www.kurdishstudies.net Transnational Press London 24
Balî, A. (1992). Antolojîya Helbestvanên Kurd. Istanbul: Pelê Sor.
Bapîr, 'E. K. (1939). Gulldestey Şo'eray Haw'esrim. Slêmanî.
Bidlīsī, Sh. Kh. (1964). Sharafnāmah, Tārīkh-e Mufaṣal-e Kurdistān. Tehran: Mo'assese-ye Matbu'at-e 'Elmī. [The first printing of the Persian text was produced in St. Petersburg by Zernof in 1860-62. In 1886 the text was printed by Kurds in Cairo at the Matbi'a al-Kurdī.]
Borekeyî (Sefîzade), S. (1991). Mêjûy Wêjey Kurdî. Bane: Intişarat Nacî.
Bruijn, J. T. P. de. (1997). Persian Sufi Poetry: Introduction to the Mystical Use of Classical Persian Poems. Richmond, Surrey: Curzon Press.
Celîl, C. (2004). Keşkûla Kurmancî. Wîen: Verein zur Erforschung und Förderung der kurdischen Sprache, Kultur und Geschichte.
Celîl, C. and Celîl, O. (1978). Zargotina K’urda. Moscow.
Chamanara, B. (2013). An Investigation into the Kurdish Genre of the Shāhnāma and its Religious Dimensions. Journal of Persianate Studies, 6(1-2), 163-177.
Clinton, J. (1372/1994). Nuktah-yi chand dar barah-i vaz '-i kununi-i tarikh-i adabi dar Iran. Iran Nama, 12, 35-50.
Crane, R.S. (1971). Critical and Historical Principles of Literary History. Chicago and London: The University of Chicago Press.
Feyzî, E. (1920). Encumenî Edîbanî Kurd. Istanbul: Tarjoman-e Haqīqat.
Ghaderi, F. (2015, forthcoming). The Emergence and Development of Modern Kurdish Poetry. (Unpublished doctoral dissertation). University of Exeter.
Glünz, M. (1996). Poetic Tradition and Social Change: The Persian Qasida in Post- Mongol Iran. In S. Sperl and Ch. Shakle (eds.), Qasida Poetry in Islamic Asia and Africa: Classical Traditions and Modern Meanings (183-205). Leiden: E. J. Brill.
Harris, W. V. (1994). What Is Literary “History”? College English. 56(4), 434-451.
Hassanpour, A. (1990). The Language Factor in National Development: the Standardization of the Kurdish Language, 1918-1985. USA: UMI.
Heme Kerîm, H. S. (1986). Dîdarî Şê'rî Kilasîkî Kurdî. Baghdad: Wezaretî Roşinbîrî û Rageyandin.
Hilmî, R. (1988). Şê'r û Edebiyatî Kurdî. Hewlêr: اapxaney Te'lîm û Te'alî. (First published in 1941-56).
Kakey Felah. (1978). Karwanî Şê'rî Nwêy Kurdî. vol. 1. Baghdad: اapxaney Korî Zanyarî Kurd. (Frist published in 1958).
Khabour, I. (forthcoming). Kurdish Classical Poetry: Continuity or Discontinuity.
(Unpublished doctoral dissertation). University of Exeter.
Koyî, H. Q. (2007). Diwanî Hacî Qadirî Koyî. Serdar Hemîd Mîran and Kerîm Şareza (eds.), Sine: Pertook.
Kurdo, Q. (1992). Tarixa Edebyeta Kurdi. Ankara: ضzge. (Frist published in 1983-5).
MacKenzie, D. N. (1986). Mala-ê Jizrî and Faqî Tayran. In Feqê Teyran Şêx Sen’an. Stockholm: Weşanên Roja Nû. 125-30 (First published in M. Minovi and I. Afšār (eds.), (1969). Yād-nāma-ye Irāni-e Minorsky, (125-30). Tehran).
Malmîsanij. (2004). Destpêka Edebîyata Kirmanckî (Zazakî). In Yekemîn Rojên Edebiyatê Li Diyarbekirê (39-43). Stenbol: Weşanên Enstîtuya Kurdî.
Mason Jr., Th. O. (1998). The African-American Anthology: Mapping the Territory, Taking the National Census, Building the Museum. American Literary History. 10(1), 185-198.
Mela Salih, H. (2007). Bêsaranî le Mêjuy Edebî Kurdî da. Raman. 127, 90-93.
Minorsky, V. (2013). Bābā-Tāhir. In Encyclopaedia of Islam. Retrieved from
http://www.paulyonline.brill.nl/entries/encyclopaedia-of-silam-2/baba-tahir-
COM 0080 (last accessed 10 October, 2013).
Mestûre Erdelanî. (2005). Dîwanî Mestûre. Majêd Merdûx Rûhanî (ed.), Hewlêr: Aras.
Pelc, J. (1975). Some Methodological Problems in Literary History. New Literary
History. 7(1), 89-96.
Perkins, D. (1993). Is Literary History Possible? Baltimore and London: John Hopkins University Press.
Peterson, S. K. (1999). Yes David, It Is: A Response to David Perkin’s Work, Is Literary History Possible. (Unpublished Bachelor’s thesis). Ball State University, Indiana.
Pîremêrd. (2009). Pîremêrd û Pêdaçûneweyêkî Nwê be Jiyan û Berhemekanî. (vol. 1). Omêd Aşna (ed.), Hewlêr: Aras.
Qeredaxî, M. ‘E. (2010). Berkutêk le Xermanî Şê'rî Salim; اepkêk Şê'rî Bilawnekirawey Salim,
Paşkoyekî Diwanî Nalî. Hewlêr: Aras.
Resûl, خ. M. (1989). Edebiyatî Niwêy Kurdî. Hewlêr: اapxaney Fêrkirdinî Balla.
Resûl, خ. M. (2012). Mêjûy Edebî Kurdî. Slêmanî.
Sadjadi, B. (2006). Koliyat-e Tarīkh-e She‘r-e Kordī. Sanandaj: University of Kurdistan Press.
Sadjadi, B. (2010). Mêjûnûsî Edebî le Edebî Kurdîda: Kêşe Mêtodolojiyekan û Berew Modêlêkî Polênkiraw. In Komele Witarî Yekemîn Korrî Nêwneteweyî Edebî Kurdî (The Collected Papers of the First International Conference on Kurdish Literature), (238-258). Sanandaj: University of Kurdistan Press.
Secadî, ‘E. (2012). Mêjûy Edebî Kurdî. Sine: Kurdistan Publication. (First published in 1952).
Soltanî, E. (1998). Bêsaranî ya Mehzûnî. In E. Soltanî (ed.), Keşkolle Şê'rêkî Kurdî Guranî, (61-68). London: Tirastî Son bo Kurdistan.
Srivastava, N. (2010). Anthologizing the Nation: Literature Anthologies and the Idea of India. Journal of Postcolonial Studies. 46(2), 151-163.
Temo, S. (2007). Kürt Şiiri Antolojisi. Istanbul: Weşanên Pirtukxaneya Agora.
Uzun, M. (2003). Antolojiya Edebiyata Kurdî. Istanbul: Weşanên Aram.
van Bruinessen, M. (2000). Kurdistan in the 16th and 17th Centuries as Reflected in Evliya Çelebi’s Seyahatname. The Journal of Kurdish Studies 3, 1-11.
Xeznedar, M. (1984). Li Babet Mêjûy Edebî Kurdîyewe (1984). Baghdad: Moaʿssesat al- ʿEraqiyya.
Xeznedar, M. (2001). Mêjûy Edebî Kurdî (vol. 1). Hewlêr: Aras.
Xeznedar, M. (2002). Mêjûy Edebî Kurdî. (vol. 2). Hewlêr: Aras.
Xeznedar, M. (2003). Mêjûy Edebî Kurdî. (vol. 3). Hewlêr: Aras.
Xeznedar, M. (2004). Mêjûy Edebî Kurdî. (vol. 4). Hewlêr: Aras.
سەرچاوە: لە گۆڤاری
Kurdish Studies, Vol. 3, No: 1, pp. 3 - 25, May, 2015 بڵاوبووەتەوە