كەركوك: زەنگی مەترسیی هەمیشەیی
د. صەباحی غالیب
2019-07-19 1113
لە هاوكێشەی دۆزی كورد دا، لە چەندان ڕەهەندەوە كەركوك بابەتێكی ستراتیژییە: سیاسییە، جوگرافیایە، مێژووە، ئابووری و داگیركردن و پاكتاوكردنی خەڵك و سڕێنەوەی خاكە، ئەگەرچی حیزبەكانی باشووری كوردستان هەر یەكەیان بە شێوەیەكی شەرمنانە و دەستەوستان، لاباسێكیان بۆ كەركوك داناوە، بەڵام نە بەڕاستیان بووە و نەكارێكی دڵسۆزانە و لێزانانەیان بۆ كردووە، نەك هەر ئەوە بەڵكو هێندەی داگیركەران زیانیان پێگەیاندووە و چارەنووسی شارەكەیان سەخت و بێ هیوا و بێ سیمای كوردی كردووە.
مەسەلەی كەركوك ناونیشانی مەسەلەی كوردە. ڕەمزی زۆرانبازییە لە گەڵ هەموو جۆرە داگیركەرێكی نیشتمان و خەڵكی كوردستان. دەسەڵاتدارانی عێراق بە گشت بۆچوونە جیاوازییەكانی شۆڤێنی و ڕێبازە فەلسەفییەكانیانەوە، بە پانتاییەكی فراوانی عەرەبی نەزانیشەوە، لە مێژووی دامەزرانی عێراقەوە تا ئێستا، عێراق ڕەمزێكی ئاشكرای داگیركردن و تاوانكارییە، لە هەر قۆناغێكدا ئەگەر كورد خۆزگەی بە گۆڕانكاری سەردەمێك و فەرمانڕەواییەك خواستبێ، ئەوا دواتر دەیان خۆزگەی بەوەی پێشووتر خواستووە، چونكە ئەوەی پێشتر تۆزێك كەمتر دڕندە و بێ مروەتی ئینسانی بووە، تا وای لێهاتوووە فەرمانڕەوایانی ئێستای شیعە، گشت ڕێبازە شۆڤێنییەكانی عەربی لە عێراق، بۆ دوژمنایەتی كورد كۆكردوونەوە و پێكەوە هەموو ناكۆكییەكی مەزهەبییان وەلاناوە، ئەوەی تەنیا لەسەری یەكن، سرینەوەی كوردە لە كوردستان، شتێكی بە درێژایی مێژووی فەرمانڕەوایانی عێراق نەكرابوو، دۆستایەتی و یەكگرتنی شیعە و سوونە ودەزگاكانی عێراقی داگیركەر لە كەركوك بە سەر كوردیان هێناوە، لە هەموو پێوانە و سنوورێكی داگیركردن و چەوساندنەوە تێپەڕیون.
مەسەلەی بە عەرەبكردنی باشوور لەگەڵ دامەزرانی دەوڵەتی داگیركەری عێراق، دوانەیەكی ناشەرعیین، بەرهەمی یەك دایك و باوكی عەقڵیەتی فەرمانڕەوایانی شۆڤێنی عێراقە، مەترسی ئەوەی ئێستا لەگەڵ گشت ڕژێمەكانی پێشووتر ئەوەیە كە دەزگاكانی شیعە كردوویانە بە مەسەلەی مەزهەب، مەرجەعەكانیان فەتوای بۆ دەدەن، هەر بۆیە مەرجەعییەتی شیعە لە نەجەف، لە قوم و كەربەلا بە هەڵواسین و دروشم و پەڕۆی بەداراكراو و لافیتەی بارەگا و ترومبیلەكانیان شەرعییەت بە بەعەرەبكردن و بەشیعەكردن لە هەموو كەركوك، گەرمیان و تێگڕا شار و دێهاتەكانی باشوور و دوورتریش دەدەن، ئەوەتا لە كەركوك و توز خورماتو و دەوروبەر، لەسەر چەندان گرد و شاخەكانی ناوچە داگیركراوەكان، وشكە كەڵەك و دیوار و گومەز و مەزار دروستدەكەن، بە ناوی ئیمام و كوژراوانی خۆیانەوە لە كوردی كاول و خاپوور دەكەن و لە عەرەبی شیعەی حەڵاڵ دەكەن، پاسەوانی بۆ دادەنێن و بە موبارەك و دیاری ئیمام زەمانی لە قەڵەم دەدەن، هەڵبەت ئەوە مەبەستێكی سەرەكییە بۆ نانەوەی فیتنەی نەتەوەیی و مەزهەبی لە تەواوی باشووری داگیركراودا، هەموو یەكێكی عاقڵیش دەزانێ كە پیسترین و ناحەزترین زۆرانبازی و هەڵپڕژان و شەڕ لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، ململانێی مەزهەبەكانی ئایینییە، چونكە بۆ ئەوە هێندەی گەوج و نەزان و بگرە دڕندەی ئینسانی كۆدەبنەوە، بۆ هیچ باوەڕ و مەبەستێكی دیكە گرد نابنەوە.
هەواڵ و هەنگاوەكانی ڕژێمی شیعەی داگیركەر لە باشوور، دەستووری، قانوونی، ئاسایی و سروشتی نین، ئەوەی دەیڵێن دەیكەن بە كار و جێبەجێی دەكەن، هەرچییەكی دەریدەبڕن بە ڕاستیانە و دەیكەنە ئەمری واقیع، ئەمە نەخشەی ڕۆژگاری دەسەڵاتی شیعەیە. لە پشت دروستكردنی حەشدی شیعییەوە، عەقڵیەتێكی مەرجەعیەتی ورد و دوور و بەرنامە بۆ داڕێژراو هەیە، داعش بووە بەهانەیەكی سیاسی بۆ ئەوەی گەورە مەرجەعی شیعەكان، ئەیەتوڵڵا سیستانی بڕیاری تەواو هاوشێوەی دەزگا ئیرهابییەكانی ئێران لە پاسداران و حیزبوڵڵا لە عێراقدا دابمەزرێنێ، بە ڕووكەشی بۆ پاراستنی شوێنە شیعییەكان بوو، بەڵام لە ناوەرۆكدا بۆ بە شیعەكردنی هەموو عیراقە بە باشووری كوردستان و لەو سنوورەش دوورتر. شیعە لەگەڵ خۆیان ڕاستدەكەن ، ئەگەر دەسەڵاتیان هەبێ هەموو مرۆڤایەتی یا دەبێ ببنە شیعە یا دەبێ لەناو ببرێن، لە ڕۆژی یەكەمیانەوە كە دەسەڵاتیان لە ئێران بەدەستهێنا، دروشمی هەرە سەركییان بە دیاری ناردنی ئینقیلابی شیعە بوو بۆ تەواوی جیهان. هەڵبەت ئەو مەترسی و هەڕەشەیە پێش هەر خەڵك و ناوچەیەك لەسەر كورد و لە سەر ڕۆژهەڵات و لەسەر باشووری كوردستانە، لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانیش كاری زۆریان بۆ كردووە.
لەسەر مەسەلەی كەركوك، بەر لە هەموو داگیركەران و دوژمنانی كورد، بەشێكی سەرەكی چارەنووس و دۆخی ئێستای داگیركراوی كەركوك لە ئەستۆی حیزبە كوردستانییەكانە. مەبەستی ئەم نووسینە باسكردنی غەدری كورد نییە لەسەر كەركوك، ئەوەی نیازە زیاتر لەبەرچاوگرتنی هەڕەشەكانی شیعەیە بە هەموو كۆمەڵە و لایەنە حكومی، ڕێكخستنە ئیرهابییەكانیانەوە بە ناوە جیاوازییەكانیانەوە. پێش هەموویان ئەو عەبادییەی كە بە پشتیوانی كورد بووە سەرۆك وەزیران، كەركوكی داگیركرد و پێشمەرگەی لە هەموو ناوچە داگیركراوەكان دەركرد، بەوە هیچ بایەخی بۆ شەهیدان و قوربانیانی پێشمەرگە و بەڵین و حورمەتگرتنی دەستووری عێراقی نەهێشتەوە، لەم دواییەش، ئەوەی خۆی فریای نەكەوت جێبەجێی بكا، بەو پەڕی ڕوو ئەستووری و ڕاستوخۆییەوە داوا لە عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیران دەكا كە هێزی پێشمەرگە هەڵوەشێنێتەوە و بیكاتە بەشێك لە سوپا دڕندەكەی عێراق، تا لە ڕۆژگارێكی نزیكدا هەر هەموویان بە قانوون لە سوپا دەربكەن و كورد لە چەك داماڵێ. هێزی پێشمەرگە بە هەموو كەم و كوڕی و ناتەواوییەكەوە تاكە هۆكاری بەرگرییە بۆ خەڵكی باشوور و پاراستنی ئەو دەسكەوتانەی لەم بەشە بە قوربانی و كاولكاری و كازڕێژی و ئەنفال و خاپووركردنی كوردستان بە دەستهاتووە. ئەو هەڵوێستەی عەبادی هێندە قورسە بۆ كورد، تەنانەت صەددام لە بە هێزی و لە بێ هێزیدا، داوای وای نەكردبوو.
هەڵوێستی عەرەب لەسەر كەركوك و ناوچە داگیركراوەكانی دیكەی باشوور هێند ڕوون و سەخت و بە ئازارە، دەیان لێكۆڵینەوە هەڵدەگرێ، هەموو دەزانین لە 16ی ئۆكتۆبەرەوە، عەرەب فەرمانڕەوای دەستكراوەیە لەو شارە، ڕاكان جبوری پارێزگاری بە وەكالەتی كەركوك، بە پێی نەخشەی پێش وەخت، هەرچی دەسەڵاتی دەستووری و نادەستوور هەیە بۆ سڕێنەوەی سیمای كوردی و كوردستانی كەركوك و دەوروبەر ئەنجامی داوە و دەیدا، ئەو كە بۆ ئەندامی پەرلەمانی عێراق هەڵبژێراوە، ئەو كارەی ناوێ، چونكە ئەوەی وەك پارێزگای بە وەكالەت بۆ بە عەرەبكرند دەیكا، ئەندامی پەرلەمان ناتوانێ ئەنجامی بدا، كارێكی كردووە بەرپرسیار و بەڕێوبەرێكی گشتی نەماوە بە هەوڵی ئەو نەگۆڕابی، ئەوجا داوای كردووە عەرب بێ ژمارە بچنە كەركوك، هەرچی ئاسانكاری مانەوە و شوێنی نیشتەجێ بوون و خانووی بۆ دابین كردوون، لەگەڵ مسۆگەر كردنی بژێوی و ئیش و كار بۆیان، هاوكات بە دەرپەڕاندنی كورد و داگیركردنی ماڵ و حاڵ و زەوی كشتوكاڵییان، یا سوتانی بەرهەمی ساڵانە و زەوتكردنیان، كارێكی كردووە، بە درێژایی مێژوو بەسەر ئەو شارەدا نەهاتووە. بە كورتی ئەوەی ڕاكان جبووری لە كەركوك ئەنجامی داوە، بە پشتیوانی تێگڕا ڕێكخستنەكانی عەرەبە ئەوانەی لە كەركوكن یا لە دەرەوەی كەركوكن.
لەم ڕۆژانەشدا، دوای بڵاوبوونەوەی دنگی ڕێككەوتنی پارتی و یەكێتی بۆ دانانی پارێزگای كەركوك، عەرەب بە شیعە و سوننەوە گڕیان گرتووە و ئەو پەڕی هەڕەشە دەكەن، دیارە لەگەڵ ئەو هەڕەشانەدا، هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكە بە تایبەت توركیا و ئێران لە پاڵپشتی ئەواندان كە نەك كورد لە كەركوك دەستی كورت بێ، بەڵكو بە هەموو توانایانەوە دەیانەوێ دەستی كورد ببڕن، هیچ گومانێكی تێدا نییە كە عێراقیش ئەوەی دەوێ ، بە هەمووشیان لەسەر پەیداكردنی هاوكاری وڵاتانی زل هێزیش كار دەكەن كە بۆ هەتا هەتایە كەركوك لە كورد و كوردستان داببڕن و ببێتە شارێكی داگیركراوی هەمیشەیی. بۆیە لەگەڵ ڕێككەوتنەكەی پارتی و یەكێتی كاردانەوەكانی شیعە و سوننە بەرامبەر بە دانانی پارێزگارێكی كورد بۆ كەركوك یەكجار توند و سەخت بوو.
لە بەرامبەر ڕێككەوتنی یەكێتی و پارتی، بێ دواكەوتن هەردوو كوتلەی توركمان و عەرەب لە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركوك، دانانی پارێزگارێكی كورد بۆ شارەكەیان ڕەتكردەوە و ڕایانگەیاند كە "بە پێی یاسا و دەستووری عێراقی، پۆستی پارێزگاری كەركوك موڵكی كورد نییە." دەشڵێن "بۆ 16 ساڵ كورد دەستیگرت بە سەر كەركوكدا، تا خەونی عەرەب و توركمان و عێراقییەكان هاتەدی بە سەپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت بەسەر شارەكەدا." ئەوە تێڕوانینی نوێنەرانی توركمان و عەرەبە لە ئەنجوومەنی پارێزگای كەركوك كە نوێنەری عەقڵی دەمارگیری و حاشاكردنی كوردستانیبوونی كەركوكە، ئەوان كە یەك لەسەر سێی ئەنجوومەنەكە پێدەهێنن، بەو دژایەتیكردنەی كەركوك، ئەوەش پیشان دەدەن كە باوەڕیان بە قانوون و دەستوور نییە، كورد هەر ڕاژەیەكیان هەبێ لە ئەنجوومەنی پارێزگا، قەبوڵیان نییە، زۆر چاكیش ئەوە دەزانن كە كورد غیرەتی ئەویان نییە نە بە قانوون نە بە مێژوو نە بە بەڵگەی جوگرافیایی، نە بە ژمارەی دانیشتوان چارەسەری مەسەلەی كەركوك بكەن، چونكە دەیانەوێ كەركوك لە نێوانی حیزبە كوردستانییەكاندا لە مامەڵەی گاڵتەپێكردنی هەستی كوردبووندا بەردەوام بێ.
مەحەمەد بەیاتی بەرپرسیاری بەشی باكووری حەشدی شیعی، ئەو دەزگایەی لە منداڵدانی سوپای پاسداران و بە فەتوای گەورە مەرجەعی شیعە لە عێراق دروستكرا، هەر زوو لەسەر شێوەی ڕێكخستنی بەعس لێژنە و دەزگای جیاوازیان بە نهێنی بۆ لەناوبردنی كورد دروستكرد، ئەوەتا بۆ باشووری كوردستان بۆ ئەو بەشەی بە حسابی دەستووری عێراقی هەرێمە و شێوە ددانپێدانانی ئەمری واقیعی لەسەر ئاستی نێو دەوڵەتی هەیە، تەواو وەك (تەنزیمی شیمال)ی حیزبی بەعس، ئەمانیش بە ناوی حەشدی شیعی بەشی "شیمالی عێراق" یان دروستكردووە و هەڕەشەی لەناوبردنی كورد دەكەن ئەگەر بیر لە كوردستانی بوونی كەركوك بكەنەوە، بەلای ئەوانەوە بڕاوەتەوە كە "كێشەی كەركوك بەوە دەبێت. لە چوارچێوەی عێراقێكی یەكگرتوودا بژین"، بەوە دەیانەوێ بڵێن نابێ كورد بیر لە شتێك بكاتەوە كە هەڕەشە بێ بۆ پیرۆزی یەكێتیی عێراق!
هەر لە پەرچدانەوەی نیازی دانانی پارێزگایەكی كورد بۆ كەركوك كە باوەڕ ناكرێ دوای ئاڵۆزكردنی دۆخی كەركوك بە دەست یەكێتی و پارتییەوە، كاری زۆر گەورەی پێبكرێ، دوای ڕێككەوتنەكەی یەكێتی و پارتی، "عەرەبی برای چاو رەشم" بێ پەردە ڕایان گەیاند كە لە دژی دانانی پارێزگایەكی كوردن، بۆ ئەو مەبەستە، عەربەكانی كەركوك بە ڕەسەن و ناڕەسەنیانەوە، بە سەرجەم حیزبەكانیان بە حیزبی بەعسیشەوە لە بەر دەمی بینای پارێزگای كەركوك كۆبوونەوە و دروشمە زەقەكانی سەردەمی صەددامیان دەوتەوە كە "بە گیان و خۆێن قوربانیت بۆ دەدەین كەركوك"، دیارە ئەو دروشمە بەرامبەر بە ململانێی یەكێتی و پارتییە لە ڕق و تۆڵەی یەكدی.
بەدوای ئەوانەدا، (عەصائیبی ئەهلی حەق!) كە یەكێكە لە هەرە ڕێكخستنە توندڕەوەكانی حەشدی شیعی و نزیكترین پەیوەندی لەگەڵ پاسداراندا هەیە، لە سەر زاری ئەمینداری گشتی، قەیس خەزعەلی بە كورتی و بێ ئەوەی هیچ جۆرە گفتوگۆ و دانوستاندنێك قەبوڵ بكا، لە تویتێكی كورت و پڕ ماناوە سەبارەت بە كەركوك دەڵێ: "كەركوك عێراقییە، نوقتە سەری دێڕ!" هەڵبەت بەو چەند وشەیە هەموو نیازی شیعەی ڕاگەیاند و ئیدی ئەگەر نیازێك بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 لای كورد هەبێ، خەزعەلی كۆتایی پێهێنا و جگە لە زمانی چەك هیچ شتێكی بۆ كوردستانیبوونی كەركوك نەهێشتەوە.
هەموو ئەو مەترسی و هەڵوێستانەی شۆڤێنی شیعە، دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژانی داڵدەدانی سەرانی حیزبی دەعوە و لایەنەكانی دیكەیان لە ئەنجومەنی نائیسلامی و ڕێكخراوی بەدر لە سەردەمی ڕژێمی صەددامدا، ئەوجا بۆ ڕۆژانی نووسینەوەی دەستووری عێراق و یەكلاینەكردنەوەی سنووری كوردستان و كردنیان بە ناوچەی جێ ناكۆك! بەوەش سەرانی حیزبەكانی كوردستان شەرعییەتی دەستووری و گومانیان خستە سەر نیوەی زیاتری خاكی كوردستان، نەك هەر ئەوە تا ئێستا شاخەكانی باشووریش بە پێی دەستوور بەشێكن لە عێراقی عەرەبی و لە ڕوانگەی قانوونی نێو دەوڵەتیی و تێگەیشتنی نیشتمانییەوە هەر داگیركراون.
پێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەددامی داگیركەر، شیعەی عێراق لە لەندەن، زۆربەیان سەقەت و لەسەر پارەی بێ كاری و سواڵكردنی دەوڵەت و لە یەك یا دوو ژووردا دەژیان، ئێستا، چ ترومبیلێك، چ ناوچە و چ خانوویەك یا حسێنییەی گران و گەورە هەیە هی ئەوانن، لە هەموو بۆنەكانیشیاندا بە شەقامەكانی لەندەن و شارەكانی دیكەدا دەگرین و لەخۆ دەدەن كە سوننە و نا شیعە غەدریان لێكردوون، بۆیە پەیامی ئەوان بێ ڕوپاماڵی و بێ دوودڵی تۆڵەكردنەوەیە، تۆڵەكردنەوە لەسەرچی و لە كێ و هەتا كەی؟ وەڵامی ئەو پرسیارانە لەسەر بنچینەی بە تاڵ دەدرێنەوە، تەنیا ڕقی ئەستوور و دەروون و ڕۆحی تاریك و دانانی كتێبی درۆ و هەڵبەستنی حەدیسی ساختە، لێدان و سنگ كوتان كە بە شیرەوە خواردویانە شتێكە دیكە نییە، هەرگیز ئەو گیانی دڕندەیی و تاریك و بەدەر لە هەموو تێگەیشتنێكی ئینسانی تا یەك مرۆڤی سوننە لەسەر زەوی بمێنێ كۆتایی نایەت، لەو بارەیەوە كورد بەر لە هەر خەڵك و كۆمەڵێك بۆ سزادان و تۆڵە لێكردنەوە لە پێشترن.
بە بەراورد لە نێوان دەسەڵاتی شۆڤێنی شیعە و دەسەڵاتی شۆڤێنی صەددام و ڕژێمی بەعس، هەزار جار و زیاتر خۆزگە بە یەكەم دەخوازرێ كە كەمتر دڕندە و كاولكار و جێنۆسایدكەر بوو. لە ڕژێمی بەعس یەك صەددام هەبوو، لە ڕژێمی شیعەدا بێ ژمارە هەن كە لە صەددامیان تێپەڕاندووە، ئەوەتا بە بێ دەنگی و لەبەرخۆوە هێمایەك دەكرێ بۆ كوردستانیبوونی كەركوك، هەرچی شیعە هەیە بۆ لەناوبردنی كورد پەڕۆی ڕەشی تۆڵەكردنەوەیان لە ڕۆح و سنگ و سەری خۆیان بە ستووە. مەبەستیان جگە لە سڕینەوەی كورد لە كەركوك دواتر لە تەواوی هەرێمی كوردستان چی دیكە نییە.
تۆ بڵێی حیزبەكانی كوردستان حەقیقەتی دوژمن بناسن و بیرێكی هاوچارونووسی كورد لای هەموویان پەیدابێ و پێكەوە كارێك بكەن، بێ بیركردنەوە، بێ هەرەوەزی و نەخشەكێشان، بێ شەرعیەت و پێشەوا، سیاسەت مانای خۆی وندەكا، هەر مرۆڤێكی كورد بگری باوەڕی وایە كە دەبێ لەسەر كەركوك، هەموو نەتەوە لەسەر یەك تێگەیشتن ڕێككەون، لەوە زیاتر ڕێگا بە خۆیان نەدەن بۆ بەرژەوەندی حیزبایەتی كەركوك و هەموو ناوچە داگیركراوەكانی كوردستان بكەنە قوربانی، ئەو هێرشەی شیعە بۆ سەر كورد زەنگێكی مەترسی و ئاگاداركردنەوەیە، بەو هیوایەی ئێمە و حیزبە كوردستانییەكان هەستی پێبكەین و گوێمان نەئاخنین.