ئاریان کەرکوکی

ئایا مرۆڤ بوونێکی ئەخلاقییە؟ یان بە واتایەکی تر؛ ئایا ئەخلاقەکانمان ڕەسەنن،  وەک من باوەڕم وایە، ئەویش ئەوەیە: هەرکاتێک نان داڕما، ئەخلاق دەڕووخێت، هەرکاتێک نان زیندوو بووەوە، ئەخلاق زیندوو دەبێتەوە. شارستانیەتی مرۆڤ بارمتەی ئابوورییەکەیەتی، ئینسانیش دیلی بارودۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی خۆیەتی، ئەوانەن کە ڕێنوێنی دەکەن و ئەو کەسە نییە کە سەرکردایەتیان دەکات و ئەوانیش ئەو و ئەخلاقیی ئەو دەکەن. بەڵام نەک تەنها ئابووری دەبێتە پێوەرێک بۆ داڕمان یان بوژانەوەی ئەخلاق، سێکسیش تاقیکردنەوەیەکی قورس دەبێت بۆ ئەخلاق، بەڵام تەنها بۆ ماوەیەکی کاتی و نەک لە ئەنجامی هەلومەرجی زۆرەملێی کۆمەڵایەتی و ئابووریدا. لە ڕاستیدا هەر بارودۆخێک یان هەلومەرجێک کە تێیدا بەرژەوەندی یان خۆپەرستی مرۆڤ هەبێت، ڕەنگە تاقیکردنەوەیەکی سەختی ئەخلاقی مرۆڤ پێکبهێنێت. لە واقیعدا ئەم ئەخلاقە مرۆڤانە لە تەنانەت بلوری ناسکتر ناسکتر و ئامادەیی بۆ شکاندن دەبن. بەڵام ئەم بابەتە بە عەیبێکی ئەخلاقی لە خودی مرۆڤدا نازانرێت، بەڵکو بە عەیبێکی شارستانیەت و خودی سیستەمی کولتوورییەکەی دادەنرێت. مرۆڤ بوونەوەرێکە کە لە بنەڕەتدا بۆ شارستانیەت دروست نەبووە.

ئێریچ فرۆم و فرۆید

ئێریچ فرۆم بە توندی مەیلی ئەوەی هەیە پشت بە بۆچوونەکانی فرۆید ببەستێت کە مرۆڤ بۆ شارستانیەت دروست نەبووە، هەروەک چۆن شارستانیەت بۆ مرۆڤ دروست نەبووە. لە هەموو شتێکدا ئەوی تێکدەدات و دەیترسێنێت دەگەڕێتەوە و دەیباتە سەر دەمارگیری دەروونی و خۆ لەناوبردن  فرۆید پێی وایە مرۆڤە یەکەمەکان ژیانیان بە ڕاکێشانی مووی سەریان بەسەر بردووە و بە چەقۆ لێدانی دوژمنەکانیان بەسەر بردووە و سنووردارکردنی مرۆڤی مۆدێرن ڕێگری دەکات لەوەی کە... هەمان ڕەفتارەکان، کە ئەمەش ئەوەیە کە تووشی نەخۆشی دەمار و تێکچوونی دەروونی دەکات مرۆڤ ڕۆژێک هەوڵیدا لە سەرووی واقیعی دەروونی و کۆمەڵایەتی و کولتووری فۆرماتیڤی خۆیەوە بەرزبێتەوە لەلایەن کۆمەڵێک تیۆریستی چینایەتییەوە لەسەری دانرابوو، کە هەستی گوناه و پەشیمانییان لە بوونەکەیدا چاندبوو، وەک چۆن فریویان دەدا و وایان لێکردبوو کە هەمیشە بوونەوەرێکی گوناهبارە و پێویستە هەست بە شەرم و پەشیمانی بکات لەبەرامبەر دڕندەیی و کردەوە بێ ئەخلاقییەکانیدا نەگونجاو و ڕەچاوی ئەخلاق و سەلیقەی گشتی ناکات، تەنانەت ئەگەر کردارەکانی کردەوەی سروشتی بن، کە لە سروشتی مرۆڤایەتییەوە سەرچاوە دەگرن کە هیچ دەربازبوونێکی لێی نییە. دامەزرێنەرانی بناغەکانی شارستانیەت - کە چەند کەسێکی مێژوویین، و بەشێک لە پارێزەرە مۆدێرن و هاوچەرخەکانی - ئەو بناغانەیان بە شێوەیەک داناوە کە بەرژەوەندی زۆرینەی مرۆڤەکان لەبەرچاو نەگرن، بەڵکو لەبەرچاو بگرن و بەرژەوەندی چینێکی بچووک دەپارێزێت، زۆرجار ئەو چینە دەوڵەمەندەی کە خاوەنی دەسەڵات و پارەن و چەقۆکێشەکانی ئەو تیۆریزانە بۆرژوازییانەن کە بەرزکردۆتەوە ئەخلاقەکان چینایەتین، بە پشتگوێخستنی واقیعی حەتمی مێژوویی، دەروونی، کۆمەڵایەتی و ڕەنگە بایۆلۆژی مرۆڤ بە گشتی، و واقیعی هەلومەرجی ئابووری و کۆمەڵایەتی جەماوەر یان کۆمەڵگا بەرفراوانەکانی مرۆڤ، هەریەکەیان بە پێی واقیع و هەلومەرجی خۆیان و بە درێژایی مێژووی مرۆڤی شارستانی کشتوکاڵی، لەو کاتەوەی کە شارستانیەتی کشتوکاڵی بناغەکانی دامەزراندووە تا ئەمڕۆ. بێگومان نکۆڵی لەوە ناکەین کە هەر چینێک ئەخلاقی تایبەتی خۆی هەیە کە لە هەلومەرجە حەتمیەکەیەوە سەرچاوە دەگرێت، هەژار و پرۆلیتاریا خاوەنی سیما و ئەخلاق و ئەخلاق و هۆشیاری تایبەت بە خۆیانن کە لە ناوەڕۆکی بارودۆخی چینایەتی خۆیانەوە سەرچاوە دەگرن. مۆدێلی ئایدیاڵی ئەخلاق مۆدێلی ئەخلاقی چینی سەرەوە بوو، و ئەوەی تیۆریستەکانی بۆرژوازی ڕۆحی ناشرین و ملکەچ، کە وایکرد ئەخلاقی ئاغاکان و کەسانی باڵا، وەک نیچە ناوی دەبات، ستانداردی گشتگیری ئەخلاقی گشتی بن . بەم شێوەیە تەنانەت چین و گروپە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەش، بە چینی خوارەوە و کرێکاریشەوە، سەرەڕای گەڕانەوەی ئەخلاقی خۆیان لە دۆخی خۆیان، دەستیان کرد بە لاساییکردنەوە یان هەوڵدان بۆ لاساییکردنەوەی ئەخلاقی ئاغاکان.  

 فريدريك نيتشه

 لە گەڕان بەدوای سەرچاوەی ئەخلاقدا، ئەخلاق بە دروستکراوی ئەو مرۆڤە بەهێز و پلە بەرز و بەڕێزانە دەزانێت. دژایەتیی بۆچوونی مێژوونووسانی ئەخلاق دەکات، کە لە لێکۆڵینەوەکانیدا ناوی “دەروونناسە ئینگلیزییەکان” ناویان دەبات، کە پێیان وایە سەرچاوەی ئەخلاق سوودمەندە لە ڕێگەی کردەوەی خۆنەویستانە و بەو پێیەی دواتر ئەم بنەچەیە لەلایەن خەڵکەوە لەبیرکرا و دەستیان کرد بە بینینی ئەوە کردارەکانی دوور لە خۆپەرستی کردەوەی باشن. به ڵام نیچه ده گه ڕێته وه بۆ سه ڕچاوه یان سه ڕچاوه ی ئه خلاق بۆ بابه تێکی دیکه،  له وێدا ده ڵێت: (مرۆڤه به هێزه کان، ئه وانه ی پله و پایه به ڕز و به ڕزییان هه یه ، ئه وانه ی به پێی پێگه ی خۆیان و به ڕزیی خۆیان به ڕزتر و به ڕزترن، ئەوانەن کە خۆیان بە "باشە" زانیوە و کارەکانیان بە "باشە" دادەنێت، واتە ئەوان کردارێکی پلە یەکن، بۆیە ئەم نرخەیان لە کردارەکاندا دروستکردووە بە پێچەوانەی هەموو شتێکەوە کە نزمە، چەوتە، قسەی ناشرین، قسەی ناشرین، و قسەی ناشرین.ئەوان تەنیا لە لوتکەی ئەو هەستە جیاوازییەی نێوان خۆیان و ئەوانی دیکەدا، ئەم مافەیان بۆ خۆیان بردووە بۆ دروستکردن و پێناسەکردنی بەهاکان).

لەڕاستیدا نيتشه دەچێتە سەر زیاتر لەوە.بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە خودی زمانەکەش بەرهەمی... ئەم مرۆڤە زلهێزانە، یان ئەوەی بەدەسەڵات دەریدەبڕێت، لەوێدا دەڵێت: (ئەم مافە دەسەڵاتە کە دەسەڵات دەدات بە خاوەنەکەی بۆ بەکارهێنانی ناو، ئەوەندە دەڕوات، کە دەتوانین بنەچەی خودی زمانەکە وەک کردەوەیەکی کردەوەکانی دەسەڵات لە قەڵەم بدەین ، دەرچووە لەلایەن ئەوانەی هەژموون و هەژموونیان هەیە، دەیانگوت ئەم شتە فڵانە شتە، بۆیە وشەیەکیان بە یەکێک لە شتەکانەوە گرێدا، یان بە یەکێک لە کردارەکانەوە و لێرەوە خاوەندارێتییان کرد، بۆیە بۆ قسەکردن، لەسەر ئەو شتە یان ئەو کردارە.)

 بەڵام لە لایەکی دیکەوە، نيتشه پێی وایە کە ئەخلاقی دیکەش هەن کە قەشەیی دروستی کردووە بە پێچەوانەی ئەو ئەخلاقیانەی ئاغا بەهێزەکان، ئەوانیش ئەخلاقی لاوازەکان یان ئەو ئەخلاقی کۆیلەکان. ئەم ئەخلاقە بە تایبەتی لەلایەن قەشەی جوولەکەکانەوە دروست بووە،  وەک دەڵێت: «جوولەکان ئەوانە بوون کە بە شێوەیەکی لۆژیکی گەورە بوێری ئەوەیان هەبوو هاوکێشەی بەها ئەرستۆکراتییەکان پێچەوانە بکەنەوە: باش، بەرز، بەهێز، جوان، دڵخۆش، خۆشەویست لەلایەن خوداوە. و ئەمەیان پاراست. ئەو دڵەی لە نرخی بڵێسەی ڕق و کینەیەکی بێسنووردا باسکراوە، ڕقی بێدەسەڵاتی. ئەوان دووپاتیان کردەوە کە تەنها هەژارەکان باشن. هەژاران، لاوازەکان و گەنجەکان ئەو... تەنها چاکەکاران.وە ئازارچێشتووان، هەژاران، نەخۆشەکان و شێواوەکان تاکە کەسن، هەروەها، کە تەقوایان هەیە، و بە تەنیا لەلایەن خوداوە بەرەکەتدارن، و بەختەوەری و بەختەوەری لەسەریان وەستاوە.هیچ شتێک جگە لە.تۆ، لەسەر... لە لایەکی ترەوە کە بەڕێز و بەهێزن، هەمیشە کۆمەڵێک لە خراپەکاران و ستەمکاران و تەماحکاران و تەماحکاران و کافرەکان بوون و بۆ هەمیشە بە دەرکراو و نەفرەتکراو و لەناوچوون دەمێنیتەوە.)

پێمان ڕوونە، لە ڕێگەی خستنەڕووی بیرۆکەکانی نيتشه لە لێکۆڵینەوەکانیدا لەسەر سەرچاوەی ئەخلاق، کە ئەم بیرمەندە گەورەیە بەرەو شکۆمەندکردنی ئەخلاقی بەهێزەکان، ئەرستۆکراتەکان، ئاغاکان دەڕوات و ڕقی لە ئەخلاقی لاوازەکان یان کۆیلەکانە . ئەو قەشەیی بە یەکێک لە چوارچێوەکانی ئەم ئەخلاقی لاوازییە دەزانێت، کە نیچە بە ئەخلاقێک دەزانێت کە ئیلهامبەخشە بۆ تەمبەڵی و وابەستەیی و ڕق لە کار، بە پێچەوانەی ئەخلاقی ئاغا بەهێزەکان، کە ئیلهامبەخشە بۆ چالاکی و وزە . ئەم پیلانگێڕییەی قەشەیی نوێنەرایەتی ڕق و کینەی چینی قەشە دەکات لە بەرامبەر ئاغاکان و ئەخلاقەکانیان کە کێبڕکێیان لەگەڵدا دەکرد بۆ پێگە و ڕۆڵ. هەروەها نیچە پێی وایە ڕەفتاری هەمان مرۆڤ دەتوانێت تێکەڵەیەک بێت لەم ئەخلاقە دژبەیەکانە، واتە ئەخلاقی ئاغاکان و ئەخلاقی کۆیلەکان. ئەمە تا ڕادەیەکی زۆر ڕاستە کە نووسەرانی ئەخلاقەکانمان لە ڕووی مێژووییەوە کەسانێک بوون لە پاشخان و پاشخانی کولتووری جۆراوجۆر یان تەنانەت دژبەیەک و لە ڕاستیدا ئێمە ئەو هەموو ئەخلاقە جیاوازەمان بە میرات گرتووە. هەروەها ئێمە لەگەڵ بیرمەندە گەورەکەمان هاوڕاین کە ئەو ئەخلاقانەی کە لەلایەن پیاوانی قەشەییەوە دروستکراون یان دروستکراون، ئەو ئەخلاقانەن کە ئیلهامبەخشن بۆ وابەستەیی و تەمبەڵی، ڕقیان لە ژیانە و ئیلهامبەخشن بۆ لاوازی و ملکەچبوون و ڕەنگە هەندێکجار خراپەکاریش هەبێت، بەتایبەتی بەرامبەر بەو کەسانەی کە دەستیان پێدەگرن بەهاکان کە پێچەوانەی بەهاکانیانن یان پابەند نین بە ئەخلاقی سیستەمی ئایینی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم ئەخلاقانە گەورەترین ڕۆڵیان هەیە لە سنووردارکردن و نەهێشتنی بەها ڕقاویەکانی بۆرژوازی و لە سەرکەوتن بۆ خەڵکی ئاسایی و ڕزگارکردنیان لە چەقی کۆیلەکردنی ئاغا بەرزەکان و بۆرژوازی و لە بێمانایی... ئەخلاقەکانیان، کە دەیانخاتە ناو چینێکی تایبەت یان تاوەرە بەرزەکانەوە کە لێیەوە بە سەرە گاڵتەجاڕەکانیانەوە بە بێڕێزی و بێزارییەوە سەیری چینە باوەکە، یان ڕەعیەتەکان دەکەن.فراوانترین، یان کرێکار. بەڵام نابێت مەترسی پێوەرەکانی ئەخلاقی سیستەمی قەشەیی و ئەوانەی کە کاریگەرییان لەسەرە یان ئەوانەی لە چوارچێوەی ژینگەکەیدا دەجوڵێن لە نێو ئەو شوێنکەوتووانەی کە زۆرترین پابەندن پێیەوە و باوەڕیان پێی هەیە لەبیر نەکەین، ئەم جۆرە کەسانە بە پێی ئەوان سەیری ئەوانی دیکە دەکەن بۆ سیستەمێکی ئایدیۆلۆژی یان عەقیدەیی ئەخلاق، و ئەخلاقی هەموو مرۆڤەکانی تر بەپێی فەرمانڕەوای خۆیان هەڵدەسەنگێنن، بۆیە سوێند دەخۆن خەڵک بەپێی دووانەی تەسک دابەشکراون بەسەر چاکە و خراپە، ئەخلاق و خراپە، پاک و ناپاک. بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانە، ڕەنگە ئەخلاقی قەشەیی گەورەترین هەوڵ بێت بۆ سنووردارکردنی خۆپەرستی مرۆڤ لە کاتی قەیران و کارەسات و تەنگانەدا، بەو پێیەی هەستێکی ئایینی سەرهەڵدەدات کە داوای تێپەڕاندنی خۆپەرستی و تاکگەرایی دەکات بۆ بەرژەوەندی جەماوەری مرۆڤ بە گشتی و باوەڕداران بە تایبەتی، و هەوڵێک بۆ سنووردارکردنی خۆپەرستی و هەروەها سنووردارکردنی داڕمانی بەهاکان لە بەرامبەر پابەندبوونی ڕۆحی لە بەرامبەر پابەندبوونی ڕۆحی.خودا یان ئایین.

دەزانی شێت چی بەسەر دێت؟؟ هەروەها مرۆڤە سەرخۆشەکان، تا ڕادەیەکی کەمتر!!؟

لە ڕاستیدا ئەگەر مرۆڤ تووشی نیشانەی شێتی بووبێت، ئەوا بە سادەیی هۆشیاری کۆمەڵایەتی خۆی لەدەست دەدات و هەمان شت بۆ کەسێکی سەرخۆش دەگونجێت، بەڵام بە ڕادەیەکی کەمتر لە کەسێکی شێت. بۆیە دەوترێت: (هیچ لۆمەیەک لەسەر شێت نییە) ئەگەر کارێک بکات پێچەوانەی ئەخلاق یان سەلیقەی گشتی بێت، یان ئەگەر دەستدرێژی بکات. ئەم پەندە باوەش بەربڵاوە، ئەمەش کاتێک بەکاردێت کە کەسێکی سەرخۆش کردارێکی نزیک لە کردارەکانی کەسێکی شێت ئەنجام بدات و دەوترێت: کەسێکی سەرخۆش نابێت تاوانبار بکرێت. کاتێک دەڵێین شێت هۆشیاری کۆمەڵایەتی خۆی لەدەست دەدات، واتە مەبەستمان ئەوەیە چیتر هەست بە بوونی کەسانی دەوروبەری ناکات و چیتر خەمی ئەخلاق و بەهاکانی کۆمەڵگای نییە، چ جای بابەتی سەلیقە! زیاتر و زیاتر هۆشیاری و هۆشیاری خۆی لە خۆیدا قووت دەدات و چیتر گرنگی پێنادات جگە لە غەریزە دڕندەییەکانی و دەگەڕێتەوە بۆ یەکێک لەو غەریزانەی کە زۆرترین ڕەگ و ڕیشەی لە پێکهاتە دەروونییەکەیدا هەیە، کە غەریزەی شەڕانگێزییە. بێگومان هەموو شێتەکان ئەم کارە ناکەن، بەڵام زۆرێکیان دەیکەن و سەیر و گوماناوییە کە کەسێکی شێت ئارام و نەرم و نیان بێت، مەگەر غەریزەی ترسنۆکی و ترسی زاڵتر بێت، یان بەر شتێک بووبێت ، بە تایبەت لە نەخۆشخانە دەروونییەکان، کە وای لێدەکات کەسێکی نەرم و نیان بێت. بەڵێ، هەندێک توندوتیژی لە نەخۆشخانەکانی دەرونیدا ئەنجام دەدرێت بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕەفتارەکانیان، یەکێک لە هاوڕێکانم کە لە نەخۆشخانەیەکی دەروونی و دەرونی کاردەکات ئەم زانیارییەی پێدام کە هەندێکجار هێز بەکاردەهێنن بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕەفتاری شێتەکان، و ڕەنگە ئەم ڕێوشوێنە بەرەو پێشەوە بچێت بۆ ئەو ترسنۆکییەی کە زۆربەی زیندانییەکانی ئەم نەخۆشخانەیانە تووشی دەبێت و ئەو ئارامییە ڕێژەییەی کە ئێمە چاودێری دەکەین.لەسەر ڕەفتارەکانیان!! به ڵام ڕه نگه هه ڵسوکه وته یه کی جیاواز له ناو سه ڕخۆشه کاندا ببینین، ئه گه ڕ زۆرێکیان له حاڵه تی سه ڕخۆشییشدا بن، له کۆنترۆڵی ئه خلاقی گشتی ده ڕباز ده بن و مه یلیان به ڕه و توندوتیژییه وه یان به خۆبه زلزانین و سه ڕپێچییه کی زۆر به ڕامبه ڕ به که سانی دیکه و کۆمه ڵگا خۆیان ده ڕده که ن.. به ڵام بۆمان ده که ینه وه کە زۆرێک لە سەرخۆشەکان لەناو خۆیاندا هەستێکی زیادەڕەوییان لە بەزەیی هەیە بەرامبەر بە... بۆ ئەوانی تر و تەنانەت بۆ بوونەوەرەکانی تریش، ئەوان دەبینین کە زۆر هاوسۆزی ئازارەکانی ئەوانی ترن و لەوانەیە فرمێسکی گەرم لە دۆخێکدا بڕێژن کە شایەنی ئەو هەستە چڕ و پڕە نین، یان ئێمە هەندێک جار دەبینن هەندێکیان لەناکاو زۆر بەخشندە و بەخشندە دەبن، هەموو ئەوەی لە گیرفانی خۆیاندا دەمێنێتەوە بۆ هەر کەسێک کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە خەرج دەکەن کە هەست دەکەن پێویستی بە پارەکەیان هەیە. دۆخی شێتی و سەرخۆشی، بە تایبەت دۆخی شێتی، بە ڕوونی ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ئەخلاق دروست بووە و لە ناوەڕۆکی دەستووری مرۆڤ یان مرۆڤەوە نییە. بەشێک نییە لە بوونى مرۆڤ، بەڵکو کولتوورێکى بەدەست هێنراوى کۆمەڵایەتییە، کە مرۆڤ لە ژینگەى کۆمەڵایەتیى خۆیەوە بەدەستى دەهێنێت، هەرکاتێک مرۆڤ ئەم پەیوەندییەى لەگەڵ دەوروبەرەکەى لەدەست بدات، ئەخلاقى بەکۆمەڵى لەدەست دەدات و دەگەڕێتەوە بۆ سروشتى خۆپەرست و تاکەکەسى. کاتێک مرۆڤی شێت عەقڵی لەدەست دەدات، هۆشیاری کۆمەڵایەتی خۆی لەدەست دەدات و بەمەش ئەخلاقی خۆی لەدەست دەدات، ئەگەر ئەخلاق وەک غەریزەکانی تر بنچینەیی بووایە: وەک سێکس، بۆ نموونە برسێتی، تینوێتی، خۆپەرستی، یان شەڕانگێزی، لانیکەم هەندێک لە ئاسەوارەکانیان لە ڕەفتاری کەسە شێتەکەدا دەمێنێتەوە. پێگەیشتن هاوواتای ئەخلاق و پێگەیشتنیش چەمکێکی کولتوورییە کە دەسەڵاتی ئەخلاقی کۆمەڵگا بەرهەمی دەهێنێت و هەرکەسێک هەستەکانی لەدەست بدات، لەو ساتەدا کە هەستی لەدەستداوە، ئەخلاقەکەی لەدەست دەدات، تەنانەت ئەگەر شێت نەبێت یان سەرخۆشیش نەبێت، بەڵام ئەمە لە ساتەکانی نەخۆشی دەمار و هیستریادا ڕوودەدات کە زۆربەی خەڵک، تەنانەت ئەوانەی کە بە ئەدەبترینیان، پێیدا تێدەپەڕن.وە خەونێک.

سەرچاوەکان

1. کۆڵین ویڵسن، مێژووی تاوانکاری مرۆڤایەتی، 

2. فریدریش نیچە، ، سەرچاوە و جیاکردنەوەی ئەخلاق