ئا: هاوكار حسێن
بهرپرسانی ئهمهریكا گرنگترین ئهو باسو خواسانه ئاشكرا دهكهن كه لێپرسراوانی توركیا بهئاشكراو بهنهێنی لهبارهیانهوه دهدوێن سهبارهت بهكوردو ههرێمی كوردستان، ههر لهمهسهلهی كهركوكهوه تا بهباسكردنی بابهته شهخسیهكانی سهركردایهتی كورد دهگات، بهتایبهتی تاڵهبانیو بارزانی.
بهپێی بهڵگهنامهیهكی سایتی ویكیلیكس، كه ئاوێنه دهقهكهی كردوه بهكوردی، بهپرسانی باڵیۆزخانهی ئهمهریكا لهتوركیا باس لهباوترین مشتومڕهكانی ناو توركیا دهكهن، بهوتراوو نهوتراوهو دهڵێن، "لهههیكهلی سیاسهتی توركیدا چهند تیۆرییهكی باو ههن كه یارمهتیدهرن بۆ رونكردنهوهی ئهوهی بۆچی كهركوك مهسهلهیهكی ئهوهنده گرنگه، هاوكات كهركوك زۆر گرنگتره لهكێشهی پهكهكه. نیگهرانیی توركیا بهشێوهیهكی سهرهكی ترسه لهوهی كۆنترۆڵكردنی كهركوك لهلایهن كوردهوه سهربكێشێت بۆ راگهیاندنی دهوڵهتی سهربهخۆی كوردی".
لهو بهڵگهنامهیهدا كه مێژوهكهی بۆ ساڵی 2007 دهگهڕێتهوه، ئهمهریكیهكان لهزاری توركهكانهوه دهڵێن، "ئهوان باس لهو رۆژانه دهكهن كه تاڵهبانیو بارزانی دو سهركردهی سهربازیی ههژار بون، كه ئهوهندهی مهترسی لهناوبردنیان لهسهربو لهلایهن یهكتریهوه، ئهوهنده مهترسی كوژرانیان لهلایهن سهدامهوه لهسهر نهبو".
هاوكات ههر لهو بهڵگهنامهیهدا، بهرپرسانی توركیا دانیان بهوهدا ناوه كه "باكوری عێراق (ههرێمی كوردستان) وهك ئهوروپا وایهو باشوری خۆرههڵاتی توركیاش (كوردستانی باكور) وهك خۆرههڵاتی ناوهڕاست وایه"، ئهمه جگه لهوهی چهندین تهوهری ههستیار سهبارهت بهكهركوكو ههرێمی كوردستان خراونهتهڕو.
دهقی بهڵگهنامهكه:
ئای دی: 07ANKARA338
بابهت: بۆچی كهركوك بهلای توركیاوه گرنگه؟
سهرچاوه: باڵیۆزخانهی ئهمهریكا لهئهنكهره
كات: 16ی شوباتی 2007
پۆلێن: زۆر نهێنی
پوخته:
ئایندهی بارودۆخی كهركوك بهپلهی یهكهم دێت لهمشتومڕی سیاسهتی توركیا لهبارهی عێراقهوه. سیاسهتمهداران پێیان راگهیاندوین كه كهركوك زۆر گرنگتره لهكێشهی پهكهكه. نیگهرانیی توركیا بهشێوهیهكی سهرهكی ترسه لهوهی كۆنترۆڵكردنی كهركوك لهلایهن كوردهوه سهربكێشێت بۆ راگهیاندنی دهوڵهتی سهربهخۆی كوردی، دواجار نهخشهرێژیی ههرێمیی دروستبكات لهسهر بهشی باشوری خۆرههڵاتی توركیا (كوردستانی باكور).
بهوپێیهی مهسهلهی كهركوك گرنگیی بهردهوامی ههیه لهسیاسهتو گوتاری توركیادا، پێمانوایه یارمهتیدهرێكی باش دهبێت بۆ ئهوهی بهئاشكرا باس لهمشتومڕهكانی ناو توركیا بكهین لهسهر ئهو مهسهلهیه، بهوتراوو نهوتراوهوه. لهههیكهلی سیاسهتی توركیدا چهند تیۆرییهكی باو ههن كه یارمهتیدهرن بۆ رونكردنهوهی ئهوهی بۆچی كهركوك مهسهلهیهكی ئهوهنده گرنگه.
كهركوك بڕوات، دیاربهكریش دهڕوات
لهسهر ئاراستهی ئهم بیركردنهوهیه، گرنگیی سیاسییو نهوتی كهركوك، بنهماكانی دهوڵهتێكی سهربهخۆ بۆ كوردانی عێراق دهڕهخسێنن. ههر كاتێكیش ئهمه بهدیهات، سهركردایهتی كوردانی عێراق ئیستیغلالی ئینتیما دهكهن لهنێوان كوردانی عێراقو توركیا لهروی ئیتنیو ئابورییهوه، ئهمهش كوردانی توركیا پهلكێش دهكات بۆ ناو جوڵانهوهیهك تا باشوری خۆرههڵاتی توركیا (كوردستانی باكور) جیابكاتهوهو ببێته بهشێك لهكوردستانی گهوره.
ئهو كهموكورتییانهی ئێمه لهم گفتوگۆیهدا ئاماژهی بۆ دهكهین پێناچێت خوێنهرانمان بهقوڵیی تێبگهیهنێت، بهتایبهتی لهوهی كه كوردستانی عێراق لهچوارچێوهی سنورهكانی ئێستایدا لهمێژه بوهته خاوهنی یهدهگێكی نهوتیی گرنگ، ههروهها لهوهشدا كه بۆ دهوڵهتێكی سهربهخۆیی كوردیی ئهستهمه بهبێ هاریكاریی توركیا بمێنێتهوه.
لهههندێك روی دیكهی ئهم مشتومڕهوه باس لهوه دهكرێت، كوردانی عێراق پهكهكه بهكاربهێنن وهك هێزێكی چهكداری بهدیل بۆ ناچاركردنی توركیا بهتهسلیمبون. ئهمهش یارمهتی زۆرینهی توركهكان دهدات بۆ رونكردنهوهی ئهوهی، بۆچی كوردانی عێراق هیچ كارێك ناكهن دژی پهكهكه لهناو ههرێمهكهی خۆیاندا.
كهركوك ببێته بهشێك لهكوردستان، دهبێته هۆی توندوتیژیی زیاتر
بیرۆكراسیهتو سهركردهكانی حكومهتی توركیا بهزۆریی پهنا دهبهنه بهر ئهم گوتاره. ئهم بۆچونه ئهوهیه كه عهرهبو توركمانی دانیشتوی كهركوك ههڵدهگهڕێنهوه یاخود پهنا دهبهنه بهر تیرۆر. ئهم باسو خواسه زیاتر پهرهدهسێنێت لهكاتی زیادبونی ئاستی توندوتیژیی لهكهركوك، ههروهها لهكاتی دزهكردنی سوپای مههدیو كهسه خراپهكانی دیكه بۆ ناو شارهكهوه بۆ شهڕكردن دژی كورد. ئهگهر ئهو دهنگۆیانه راست دهربچن كه ئێمه بینیومانن، كه توركیا بهنهێنی توركمانهكان پڕچهك دهكات چونكه میلیشیایان نیه، ئهوا دهشێت بهسانایی ئهم پێشبینیه روبدات.
"كوردهكان دانیشتوانه توركمانهكان دهچهوسێننهوه"
ئهو تێڕوانینه لهمێژینهیهی ههیه ئهوهیه، كه لكاندنی كهركوك بهههرێمی كوردستانهوه دهبێته هۆی زیاتر بچوككردنهوهی توركمان یاخود كۆمهڵكوژیی لێدهكهوێتهوه. ئهمهش مشتومڕێكی باوی نێو توركه نهتهوهپهرستهكانه. ئێمه ناتوانین بارودۆخهكه لهسهر ئهرزی واقع لهكهركوك ههڵبسهنگێنین، بهڵام زۆرینهی خهڵك لهتوركیا باس لهوه دهكهن كه كوردانی عێراق لهساڵی 2003هوه نزیكهی 600 ههزار كهسی خۆیان خزاندوهته ناو پارێزگاكهوه، ههروهها حكومهتی ناوخۆییو ئهنجومهنی پارێزگاكهیان كۆنترۆڵكردوهو توركمانهكانیان وهدهرناوه. ههمو ئهم دهنگۆیانه لهتوركیا باش پێشوازییان لێدهكرێتو زۆرجار وهك حهقیقهتێك مامهڵهیان لهگهڵ دهكرێت. لهگهڵ ئهوهشدا ههندێك سهرچاوه باس لهوه دهكهن كه نیگهرانیی توركیا لهبارهی توركمانهكانی عێراقهوه پهیوهندی بهدوایین پێشهاتهوه ههیه، هاوكات پارێزگاریكردن لهتوركمانهكان تهنها "دهمامكێكه" بۆ ههوڵدان بۆ لهباربردنی خهونو ئومێدی كوردانی عێراق.
"نامانهوێت بهتهنیا كوردهكان كهركوك بۆ خۆیان بهرن"
ئهم باسو خواسه بهدهگمهن باسی لێوهدهكرێت، بهڵام لهههمو شوێنێك ههیه. كوردانی عێراق بهئاشكرا كهركوكیان وهك خهڵاتێك ناساندوه. بۆیه دژایهتی تورك بهرامبهر كوردهكان ئهوه دهگهیهنێت كه توركیا نایهوێت كورد كهركوكی دهستبكهوێت، بۆیه ناڕهزایهتی دهردهبڕێت كهوا "كهركوكیهكان كهسوكاریانن". فراوانخوازیی دهسهڵاتی كوردهكان بهسهر ئۆتۆنۆمیهكی گرنگو سهرمایهیهكی رێژهیی، زۆرینهی توركهكانی نیگهرانكردوه. كاتێك دیپلۆماتێكی توركی بهوپهڕی بێئومێدیهوه دانی بهوهدا نا كه "باكوری عێراق (ههرێمی كوردستان) وهك ئهوروپا وایهو باشوری خۆرههڵاتی توركیاش (كوردستانی باكور) وهك خۆرههڵاتی ناوهڕاست وایه"، بهسهرسامییهوه ئهمه ناوترێت. زۆرینهی خهڵكی توركیا نیگهرانن لهوهی كوردهكان سودمهندن لهپارێزگاریی هێزی ئاسمانی ئهمهریكا لهدوای جهنگی كهنداوهوه.
ههڵكردنو تهماشاكردنی كوردانی عێراق بۆ گهیشتن بهئامانجهكانیان، توركهكان ههراسان دهكهن، بهتایبهتی ئهوانهی لهدامودهزگا عهسكهریو دهوڵهتیهكاندا كاردهكهن. ئهوان باس لهو رۆژانه دهكهن كه تاڵهبانیو بارزانی دو سهركردهی سهربازیی ههژار بون كه ئهوهندهی مهترسی لهناوبردنیان لهسهربو لهلایهن یهكتریهوه، ئهوهنده مهترسی كوژرانیان لهلایهن سهدامهوه لهسهر نهبو. ئهم تاڵییه بهههندێك لێدوانی توركهكانهوه دیاره، بۆ نمونه كاتێك ساڵی رابردو وهزیری دادی توركیا جهلال تاڵهبانی به "...." وهسفكرد، یاخود رهتیانكردهوه تاڵهبانی بانگهێشتی توركیا بكرێت. هاوكات بهرپرسانی وهزارهتی دهرهوهی توركیا دهخوازن لهپایهی بارزانی كهمبكهنهوهو تهنیا وهك "سهرۆك خێڵێك" ناوی بهرن. ئێستا بهرپرسانی ئهمهریكا ئهو دو پیاوه به "جهنابی سهرۆك" بانگدهكهن كه لهتوركیا بهزهحمهت ههرس دهكرێت.
بهڵام ههردولا پێویستیان بهیهكتریه
رهنگه ئهوهی لهههموی ناخۆشتر بێت لهزیهنی توركیادا ئهو راستیه بێت كه كوردانی عێراقو توركیا پێویستیان بهیهكترییه. بهبێ گوێدانه ئامۆژگارییهكانی حكومهت، كۆمپانیاكانی نهوتی توركیا ملیان ناو گرێبهستی نهوتیان لهگهڵ حكومهتی ههرێم واژۆ كردوه. سهروسهودای بازرگانیی توركیا پێویسته بهخاكی ههرێمی كوردستاندا تێپهڕبێت بۆ بهشهكانی دیكهی عێراق. توركیا سودمهند دهبێت لهههمهچهشنكردنی كهرتی وزه خۆی لهرێگهی كاركردنی وهك دهروازهیهك بۆ گواستنهوهی نهوتی عێراق بهرهو بازاڕهكانی ئهوروپا. بهدڵنیاییهوه، وهك توركهكان بیرماندهخهنهوه، كوردانی عێراق پێویستیان بهتوركیایه. لهم بارودۆخهی ئێستادا كوردانی عێراق بژاردهی كهمتریان لهبهردهمه بۆ پهیداكردنی هاوبهشی دیكهی بازرگانییو رهوانهكردنی نهوت بۆ بازاڕهكانی خۆرئاوا. كهواته، تهحهداكه ئهوهیه ئهم دو هاوبهشه نائاسودهیه لێكنزیكببنهوه، تهنانهت ئهگهر مهسهلهی كهركوكیش لێكیاندوربخاتهوه.