دكتۆر صەباحی غالیب
پێرێ 13ی نیسان، وتارێكی 48 ساڵ لەمەو پێشی كاك غەفوری ڕەشید دارۆغا بە ناونیشانی (مێژووی یەكەم چاپخانەی شاری سلێمانی: چاپخانەكەی شارەوانی) لە لایەن كاك زاموای كوڕییەوە لە ئاوێنەدا جارێكی دیكە بڵاوكرایەوە. هەڵبەت وتارەكە پێتێك یا وشەیەكی مێژووی شارە لە لایەك، پەسندی كاك فەرها شاكەلییش لە وتارەكە لە لایەكی دیكەوە بوونە هۆكاری نووسینی ئەم یەك دوو وشەیە، بە تایبەتی پەسندییەكەی كاك فەرهاد دەبێتە زیاتر بایەخدان بە نووسینەكە، ئیدی كاك فەرهاد نووسەرێكی بە توانایە و باوەڕی تایبەتی سەبارەت بە زمان، شیعر و ئەدەبیات و سۆفێتی هەیە و حیسابی بۆ دەكرێ، شتێك ئەو بڵێ چاكە ئەوا خەڵك پێی چاكە، بەڵام نەبادا باسكاران و لێكۆڵەرەوانان، وتارەكە وەك سەرچاوە بۆ هەندێك زانیاری بەكاربێنن، ئەوا بە پێویستی دەزانم كە هەندێك هەڵەی تێدایە، نابێ تێپەڕن و دەبێ ڕاست بكرێنەوە. ئەگەرچی زۆر دەهێنێ لەسەری بنووسرێ، بەڵام ئەركی من لە نووسینی وتارێكدا زەحمەت دەكا، چونكە پێویستی بە لێكۆڵینەوەیەك هەیە نەك چەند دێڕێك.
1. هێنان و دامەزراندنی چاپخانە لە سلێمانی بێ یا لە هەر شارێكی جیهان، كارێكە دەبێ بەرز بنرخێنرێ، ئەگەر مەیجەر سۆن ئەو ئەركە گەورەی نەخستایەتە ئەستۆی خۆی، كەس نازانێ ئاخۆ كێ و كەی یا چ دەسەڵاتێك چاپخانەی لەو شارە دادەمەزراند، بۆیە بە باوەڕی من لەپاڵ دەیان كاری بە خزمەتی سۆن، ئەو چاپخانەیە و دەركردنی ڕۆژنامەی (پێشكەوتن) بوونە هۆكاری هەرە سەرەكی بۆ بەڕەسمی ناساندنی زمانی كوردی لە مێژووی كورد دا.
2. لە وتارەكەدا نووسراوە گوایا پروپاگەندەی بۆ بریتانیا و ئەو وڵاتانەی كە بە پاشكۆی بریتانیاوە بەسترابوون و خرابوونە ژێر چەپۆكییەوە دەكرد. بەر لە هەموو شتێك ئەگەر لێكۆڵینەوەی ورد لە ڕۆژنامەی "پێشكەوتن" بكرێ، زۆر چاك دەردەكەوێ كە ئەوەندەی خزمەتی بە زمانی كوردی و ئەدەبیاتی كوردی و كولتووری كوردی كردووە، نەك نیو هێندە زۆر كەمتر پروپاگەندەی بۆ بریتانیا تێدایە. خۆ ئاشكرایە ئەو كاتی دەركردنی ڕۆژنامەكە، جارێ دەوڵەتی عێراق، ئوردن و سعودییە دانەمەزرابوون تا لەژێر چەپۆكی بریتانیادا بن.
3. بێ بەڵگە هێرشكردنە سەر مەیجەر سۆن و ناساندنی بە دوژمن بە كورد و تێڵای ئیمپرسالیزم، دەبێتە قسە و باسی ناڕەوا و هیچ پەیوەندی بە حەقیقەت و مێژووەوە نییە، ئەو بابەتە بێ بناغە دەماودەم هاتووە، زۆرێكی خەڵك و نووسەر و مێژوونووسانیش بێ لێكدانەوەی قوڵ و بێ ئەوەی بەڵگەی باوەڕپێكراویان هەبێ دەینووسنەوە و دەیڵێنەوە. ڕاستە یادداشتەكانی ڕەفیق حیلمی و چیم دیی ئەحمەد خواجە لەو بارەیەوە شتێكیان نووسیوە، بەڵام ئەوانە یەكجار كەمن بۆ دیاریكردنی كەسایەتی و ڕۆڵی مەیجەر سۆن. لێرەدا من هەر ئەوەندە دەنووسم كە ئەو كەسە دامەزرێنەری زمانی ڕەسمی كورد و ڕۆژنامەنووسییە لە باشووری كوردستاندا، هەر ئەویش چەندان جادەی ڕاكێشاوە و پردی دروستكردووە، شار دوای ئەوەی تورك كاولیان كردبوو، ئەو سەر لە نوێ بنیادی ناوەتەوە، هەر ئەو یەكەم كەس بووە لە سلێمانی قوتابخانەی بە زمانی كوردی كردۆتەوە و زمانی عەرەبی و توركی نەهێشت بۆ وانە وتنەوە، سەرجەم فەرمانگاكانی كرد بە كوردی و بەرگی كوردی كرد بە زۆر كە لە لایەن خەڵكی شارەوە لەبەربكرێ. ڕەنگە كەم كەس هەبووبێ ئەو كاتە هێندەی ئەو كوردی زانیبێ، بۆیە بەسەر دەستەی كوردیزانان دەژمێرێ، هەر وەك چۆن مێژوونووسی گەورەمان ئەمین زەكی دەڵێ: "ئەم زاتە بەقەدەر كوردێك كوردی دەزانی و لە عالمێكی كورد، گەلێ زیاتر شارەزای زمانەكەمان بوو." هەڵبەت لە زمانی كوردیدا بلیمەت بووە، بۆیە لەو بارەیەوە خۆی لە ڕۆژنامەی "پێشكەوتن"دا سەرپەرشتی پێشبڕكێی نووسینی كوردیی پەتی كردووە.
هەر بە هیممەتی مەیجەر سۆن، ئەو ڕۆژنامەیە، زۆر لە گەورە نووسەران و ڕووناكبیرانی شاری سلێمانی لەخۆكۆكردەوە، لەوانە: مستەفا صائیب، شێخ نووری شێخ ساڵح، ڕەفیق حیلمی، ڕەشید زەكی بەگ، زێوەر، ئەحمەد حەمدی بەگی ساحێبقڕان، سەعید سدقیی كابان، جەمیل سائیب، عەلی كەمال باپیر ئاغا، عیززەت نەجیب و نووسەرانی دیكە. هەموو ئەو نووسەرانەش، كە لە سەردەمی شێخ مەحمود دا، دۆست و هاوكار یا فەرمانبەری شێخ بوون، هاوبەشییان لە ڕۆژنامەكەدا دەكرد، دیارە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ یاریدەدان و پەسەندی حوكمی ڕاستەوخۆی ئینگلیز لە لایەن ڕووناكبیران و خەڵكی سلێمانی، هەروەها لە لایەن خەڵكی كوردستانیشەوە. هەڵبەت مەیجەر سۆن كە دامەزرێنەری چاپخانەكە و ڕۆژنامەكە بوو، نووسین و فەرمانی كارگێڕی و ڕاگەیاندنی ڕەسمیشی تێدا بڵاو دەكردوە.
4. ڕۆژی دەرچوونی یەكەم ژمارەی ڕۆژنامەی "پێشكەوتن" 29ی نیسانی 1920ە، نەك 8ی 11ی 1919 وەك كاك غەفوری ڕەحمەتی بە هەڵە نوسیوێتی. (تكایە تەماشای وێنەی لاپەڕە یەكی ژمارە یەك بكە كە لە گەڵ ئەم نووسینەدا بڵاوكراوەتەوە.)
5. كاك غەفور نووسیوێتی كە ڕۆژنامەكە "دژی شۆڕی ئۆكتۆبەری مەزن! بووە، ئەو شۆڕشەی كە چاوی هەموو گەلانی جیهانی كردەوە و ڕژێمی ئیمپریالیزم و سەرمایەداری بنكەند و ڕسواكرد." ڕۆژگارێكی ئەو دێڕانەی تێدا نووسراون، سەردەمی بە شان و باڵ هەڵدانی سۆڤیەت و سۆسیالیستی بوو، كوا كێ دەیتوانی غیرەت بكا و بڵێ پشتی چاوی سۆڤیەت برۆیە. من بۆخۆم یەكێك بووم لەو كۆنەپەرستانەی كە ئەوساش و ئێستاش وام بیرم نەكردۆتەوە، لەو بارەیەشەوە، ماركسییەكانی كورد و ئەندامانی حیزبی كۆمۆنیست زۆریان لەسەر نووسیوم و قسەی خۆمان بێ گاڵەیان پێدەكردم، دیارە لێڵ نەبدەبووم و لەگەڵ هەمووشیاندا من دۆست بووم، بەڵام ئەوان نا.
ئەوەی پێی دەوترێ شۆڕشی ئۆكتۆبەر تا ڕووخانی، ڕۆژگارە تاریكەكانی وڵاتی ڕوسیا و ئەوانەی ناونرابوون وڵاتانی بەرەی سۆسیالیست بووە، بەر لە هەموو شتێك سۆڤیەت بەرپرسیاری ڕاستەوخۆی لەناوبردنی كۆماری گیڵان لە ئەیلوولی 1921 و ڕوخانی كۆماری ئازەربایجان لە تشرینی دووەمی 1920دا بووە، هەروەها لە دوای كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی دژایەتی كردنی بزووتنەوەی ئازادیخوازی لە كوردستان و ئێران و ئەفغانستانی بە ناشیرینترین شێوە كردووە. ئەوەشمان دەبێ لە بیربێ هەر ئەو شۆڕشی ئۆكتۆبەرە بووە هۆكاری لەناوبردنی كۆماری كوردستان و كۆماری ئازەربایجان لە 1946دا.
6. كاك غەفور نووسیوێتی "لە ساڵی 1922 وڵسن ی فەرمانداری گشتی عێراق سەرنجیدا كەوا فەرمانڕەوایەتی مێجەر سۆن لە ڕزین و بۆگەن كردندایە، هات (سۆنی)ی داخ لە دڵی لابرد." لەو یەك دوو ڕستەیەدا چەندان هەڵەی تێدایە، لەوانە وڵسن نییە (ویڵسن)ە، فەرمانداری گشتی نەبووە بەڵكو نوێنەری مەدەنی بریتانا بووە، عێراق نەبووە مێسۆپۆتامیا بووە، ساڵی 1922 نییە و ئەو كاتە ویڵسن دەمێك بوو ئەوێ‌ی بەجێهێشتبوو، ئەو واتا ویڵسن لە مارتی 1918 تا تشرینی یەكەمی 1920 لە بەغدا بووە، دوای ئەوەی كە سێر پێرسی كۆكس لە تارانەوە دەهێننەوە بەغدا، ویڵسن بە تەواوەتی دەست لە كاری دەوڵەتی هەڵدەگرێ و بووە بە سەرۆكی كۆمپانیای نەوتی ئەنگلۆ ـ ئێرانی تا 1932، لە حوزەیرانی 1933 تا ڕۆژی مردنی لە 31ی مایسی 1940 ئەندامی پەرلەمانی بریتانیا بووە.
هەر یەكێك لەو خاڵانەی سەرەوە زۆر نووسینی دیكە هەڵدەگرن لەسەریان بنووسرێ، لێرەدا با ئەوەندە بەس بن.
لەندەن ـ 15ی نیسانی 2020
سەرچاوەكان:
Wilson, Sir Arnold T. (1979). E. B. Soane A Memoir, in Ely Bannister Soane, To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise, reprinted by John Murray, London, pp. xiv-xv.
زەكی، محمەد ئەمین (1931). خۆلاصەیەكی تەئریخی كورد كوردستان، جڵدی ئەووەل، جزمی دووەم، چاپخانەی دار ئەلسەلام، بەغدا، ل. 291.
بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
Rezun, Miron (1988). The Soviet and Iran, Westview Press, London.
Volodarsky, Mikhail (1994). The Soviet Union and its Southern Neighbours: Iran and Afghanistan 1917-1933, Frank Cass, London.
سەبارەت بە ساڵانی 145 و 1946 لە كوردستان كۆمەڵێك سەرچاوە دەستدەكەون، خوێنەری كورد دەتوانێ بە دوایاندا بگەڕێ.
Matthew, H. C. G. (2004). Oxford Dictionary of National Biography in Association with the British Academy, Oxford University Press, London, Volume 59, pp. 487-489.
