د. گەیلان زینوەیی
کتێبی ((شای ئێران، کوردی عێراق و شیعەی لوبنان ١٩٥٨-١٩٧٩)). لە جیاتی چەند دێڕ نوسین لەسەری زۆر باشترە لە لایەن چەند کەسانێکی شارەزا لە بواری مێژو و سیاسەت و ئابوری و کۆمەڵناسی بە وردی بخوێندرێتەوە و هەڵسەنگاندنی بابەتیانەی ئەکادیمی بۆ بکرێت. ناواخنی دێڕەکانی ئەو لێکۆڵینەوەیە پڕە لە خاڵی لاواز و هۆکاری شکەستەکان کە زۆر باش سودیان لێوەردەگیرێت و دەبن بە ئەزمون بۆ تاکی گەلی کورد.
دەستپێکی نەهامەتی...
عێراقی ئەمڕۆ مەحکومی جوگرافیا و مێژوەکەیەتی، ئەم وڵاتە بە درێژایی دەیان سەدە مەیدانی پێکدادانی ئیمپراتۆرەکان و دەوڵەتانی خاک فراوان و حکومەتە سیاسییە نوێیەکان بوە. ئەمەش بەشێکی هەرە زۆری بۆ گرینگی شوێن و بە پیت و بەرەکەتی خاکەکەی دەگەڕێتەوە.
لەوەش خراپتر چارەنوسی ئەو بەشەی گەلی کوردە، کە لە سوچێکی سەروی ئەو وڵاتە سیاسییە بەنادەستی خۆی ئاخێنراوە و دەم نا دەمێک دەیکەنە قەڵاشکەری و چیلکەی ئاگری کوڵاندنی بەرژەوەندیەکانی گەلانی ناوچەکە.
خاکی کوردستان بەو شێوە دابەشکردنەی کە ئێستا هەیەتی شوێنێکی گونجاوە بۆ دوژمنایەتی و تەسفییە حیساباتی وڵاتانی دراوسێو و هەرێمی. بۆ نمونە: چۆن شای ئێران لە ڕێگەی هاوکاری بزوتنەوەی چەکداری کورد دەست و پێی حکومەتی نوێی عێراقی بەست کە لە ساڵی (١٩٥٨)، دەسەڵاتی لە بەغدا گرتە دەست. بەم کارەی وای کرد کە حکومەتی عێراق کاتی نەبێ گەڤ و هەڕەشە لە پارێزگاکانی عەرەبنشینی خۆرئاوای ئێران و کەنداوی فارسی بکات.
بەهەمان شێوە سەدام حوسێن لە تۆڵەی کارەکانی ئێران لە ساڵی (١٩٧٩)، سەرەتا دەستی کرد بە یارمەتیدانی گروپە نەیارەکانی تاران و لە ساڵی (١٩٨٠)ش خۆی ڕاستەوخۆ دژی ئێران دەست بەکار بوو بە دەستپێکی شەڕێکی هەشت ساڵەی پڕ لە کاولکاری.
لەوەش زۆر خراپتر ئەو کاتەیە کە گروپە چەکدارە کوردیەکان جگە لە ئێران و تورک و سوریا لە لایەن روسیا و ئیسرائیل و لیبیا و بریتانیا و فەرەنسا و ئەمریکا یارمەتی دەدرێن بۆ فەڕزکردنی هێز و ئەجندای خۆیان بەسەر بەغدای ناوەند بەبێ ڕەچاوکردنی ماف و بەرژەوەندی گەلی کورد لە ستراتیجیەتی کار و بەرنامەکانیاندا .
(شای نەهامەتییەکان):
ئەوەی لە سەرجەم قۆناغە دژوارەکاندا جارێکیتر بەدبەختی و نەهامەتی گەلی کوردی زیاتر و زیاتر کرد، ئەوەبوو کە هێزە چەکدارە کوردیەکان بەبێ ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی باڵای گەلی کورد چونە ژێر سایە و باڵی وڵاتانی دراوسێ و هەرێمی بۆ جێبەجێکردنی بەرنامەکانی ئەوان. کە جێگای داخە تاکو ئێستاش شای نەهامەتی هەر بونی هەیە.
(کوردیان خراپ تێگەیاندبوو):
ڕووداوەکان و بەڵگەنامەکان ئەوەمان پێدەڵێت کە یارمەتی دانی شای ئێران لە ساڵی (١٩٥٨ تاکو ١٩٧٥) و دواتریش بۆ کوردی باشور چەند ئامانجێکی هەبوە لەوانە:
١- عێراق دان بنێت کە روباری ئەلوەند خاکی ئێرانە.
٢- بەلاوازی هێشتنەوەی دراوسێی ڕۆژئاوای ئێران کە حکومەتی بەغدایە لەبەر بەرژەوەندی ئێران و ئیسرائیل و کەنداو.
٣- کەم ڕەنگ کردنی بیری پان عرەبیزم لە بەغدا.
٤- هێنانەدەری حکومەتی عێراق لە کەمەرەی سۆڤیەتی جاران ٥- ڕێگەگرتن لە سەربەخۆیی کورد یان ئۆتۆنۆمێکی خاوەن دەسەڵات لە عێراق.
(ئێرانیش وڵاتی دامودەزگای دامەزراوەیی نەبوە):
سەرەڕای ئەو خاڵانە ئەوەی جێگای هەڵوێستە لەسەرکردنە دەرکەوت لە تەواوی ئەو ساڵانەی کە شای ئێران یارمەتی کوردی باشوری کوردستانی داوە زیاتر بڕیار و لێکدانەوەی شەخسی خۆی بوە بەبێ گەڕانەوە و پرسکردن بە دامەزراوەکانی تری دەوڵەتی ئێران وەک حکومەت و پەڕلەمان زۆرجار تەنانەت کەسانی پلە باڵای دەزگا ئەمنیەکانیش بێ ئاگابوون ، ئەوەش پێمان دەڵێت سەرەڕای مێژووی لەمێژینەی حکومڕانی لە وڵاتی ئێران کەچی دامودەزگای بەدامەزراوەیی لە ئێراندا دروست نەبوە کە بتوانن بۆ بڕیاردان گفتوگۆی پرسە گرینگ و هەستیارەکان بکەن .
دەرئەنجامی کاری تاک ڕەوی شا و دور لە دامەزراوەیی دەوڵەتی ئێران وادەکات حکومڕانی شاهەنشاهی (٢٥٠٠) ساڵە کە بەشێک لە ئێرانیەکان لافیان پێ لێدەدا هەر تەنها (٢١) ساڵ دوای حکومڕانی لاوازی پادشاهی عێراقیەکان دەوام بێنێت نەک زیاتر !!.
(کورد دەبێ ئەوە بزانێت):
ئەوەی گرینگە و دەبێ خوێنەری کورد بیزانێ ئەوەیە کە خاکی ئێرانیش کەم کێشەتر نیە لە خاکی کوردستان بەڵام ئەو بەهۆی زۆری پێکهاتەی ئیتنی جیاواز و فرەڕنگی ئاینی و مەزهەبی دژ بەیەک ، گرینگی شوێنەکەشی وەک ڕێڕەوێک وای کردوە ئاشوریەکان و گریک و عەرەبی موسڵمان و مەنگۆل وتەتەر و تورک و ئۆزبەک و پرتوگال و روس و ئینگلیز تەنانەت ئەفگان و کوردیش چاوی تێببڕن و زۆرجار داگیری بکەن .
لەبەر ئەوە بۆ سەلامەت مانەوەی خاکی ئێران بەشێکی گرینگ لە سیاسەتی ستراتیجی دەوڵەتی شا و کۆماری ئیسلامی ئێران هەمان سیاسەت بوە وەک چۆن کۆڵۆنێل (پادشاهی) لە کۆبونەوەی باڵای ساواک دەڵێت : بۆ ڕێگریکردن لە خوێن ڕژان لەسەر خاکی ئێران دەبێ ئێمە لە کەناراوەکانی دەریای سپی ناوەڕاست بجنگین و مەترسیەکانی پان عرەبیزم لەوەێ بەرزەفت بکەین . بە هەمان شێوەش لەسەردەمی کۆماری ئیسلامی ئێران جنڕاڵ (قاسم سلێمانی) دەڵێت : بۆ پاراستنی خوڕەم شار دەبێ لە حەلەب شەڕبکەین و مەترسیەکان لەوێ لەناو ببەین .
ئەمە جگە لە دەستوەردانی حکومەتی شاو کۆماری ئیسلامی لە ئەفریکا و لیبیا و مسڕ و لوبنان و یەمەن و عێراق و بەلکان و ئاسیای ناوەڕاست و ئەفگانستان و پاکستان .... .
ئەم بیردۆزە پێمان دەڵێت هەرکاتێک ئێرانیەکان نەیان توانی دەستوەردانەکان لە وڵاتانی دەوروبەر و دور بەردەوام بکەن چاوەڕێی کەوتنی ڕژێمی تاران ببن .
(ڕاستێکی ناڕوون):
لە خوێندنەوەی ئەو کتێبە و چەند سەرچاوەیێکیتر دژە بۆچون و ڕوانینێکی جیاواز لەمەڕ سەر هەڵدان و دروستبونی حەرەکەی چەکداری باشور(شۆڕشی ئەیلول)، دروست دەبێ بە جۆرێک پێویستی بە لێکۆڵینەوەی وردتر و فراوانتر هەیە تا ڕاستیەکان بزانین ، چونکە هەندێک لەسەرچاوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە شای ئێران ئەم بزوتنەوەی سەرپێ خست لەبەر ئەو هۆکارانەی پێشتر ئاماژەمان پێ کردن . سەرچاوەی تر دەڵێت دەزگای مۆساد ئەم بزوتنەوەی سەرپێ خست ، هەندێک سەرچاوە دەڵێن کورد سەرپێی خست ، هەندێک سەرچاوە دەڵێن سۆڤیەت سەرپێی خست تاکو چاوی ئەمریکا لەسەر قەیرانی بەڕلین لابدات کە لە حوزەیرانی ١٩٦١ ڕوویدا ، هەندێک لەسەرچاوەکانیش دەڵێن(M16) هانی کوردی داوە بۆ دەستپێکردنی شەڕ لەگەڵ بەغدا سەرەتا لە ساڵی ١٩٦١ و دواتریش ١٩٦٤ نەوەک جمال عبدالناسر بە پاڵپشتی عبدسلام عارف ببێتە هێزی باڵادەست لە کەنداوی فارس ، هەڵێنجانی بۆچونی ڕاست لەناو کۆی ئەو بۆچونانە کارێکی ئاسان نیە ئەگەرچی زۆر گرینگ و پێویستە .
بێ گومان ئەو ناڕونیە دەتوانین بڵێین بۆ قۆناغەکانی دواتری بزوتنەوەی چەکداری کوردیش هەر ڕاستە کە ناسراون بە (شۆڕشی نوێ و شۆڕشی گوڵان).
(کاتێک بەرامبەرەکەت ناناسی):
سەرچاوەکان و ڕوداوەکانی کۆن و نوێ خاڵێکی زۆر لاوازی دونیابینی سەرکردایەتی سیاسی کورد لە قۆناغە جیاکان بەیان دەکات ئەویش نەناسینی دوژمن و نەیارەکانە وەک خۆی ، بۆ نمونە : سەرەتای سەدەی بیست ئینگلیز هاتە ئەم ناوچەیە ، هەڵسوکەوت و مامەڵەی ئینگلیز لەگەل گەلی کورد زۆر باشتر بوو لە مامەڵەی عوسمانیەکان لەگەل گەلی کورد کەچی سەرانی سیاسی ئەوسای کورد نەیان توانی ئەم جیاوازیە بقۆزنەوە و خۆیان لەگەل سیاسەتی ئینگلیز بگونجێن بۆ سودی ئاوەدانی کوردستان و ئارامی گەلی کورد ئەوەبوو دژایەتی ئینگلیز ماڵ وێرانی زۆری بۆ کورد لێکەوتەوە .
حکومی پاشایەتی لە عێراق بۆ کورد باشتر بوو لە حکومی عەسکەرتاری ئینگلیز کەچی دیسان سەرانی سیاسی ئەوسای کورد نەیان توانی سودی باش لە ڕژێمی پاشایەتی وەربگرن بۆ سودی کوردستان و خەڵکەکەی .
ئینجا ڕژێمی عبدالکریم قاسم بۆ کورد باشتر بوو لە ڕژێمی پاشایەتی و یەکەم ڕژێمی سیاسی بوو کە لە دەستور دان بنێت بە مافی سیاسی گەلی کورد ئەمەش دەسکەوتێکی مێژووی گرینگ بو بۆ گەلی کورد ، کەچی دیسان سەرکردەی سیاسی ئەوسای کورد نەی توانی بۆ گەلی کورد سود لەو قوناغە نوێی و گرینگە وەربگرێت و کوردستان ئاوەدانی و ئارامی بەخۆیەوە ببینێت .
دواتر حیزبی بەعس بۆ گەلی کورد لە قەومیە شۆڤێنیکان باشتر بوو ، سەرەڕای کەموکوڕی لە سیاسەتی حیزبی بەعس بەرامبەر بە گەلی کورد بەڵام بەناچاری دیسان دانی نا بە مافی سیاسی و ئۆتۆنۆمی بۆ گەلی کورد ئەمەش ڕوداوێکی کەم وێنە بوو لەسەر ئاستی ئەو وڵاتانەی کە بەشێک لە خاکی کوردستانیان داگیرکردوە .
بەداخەوە دیسان بە فەرمانی شای ئێران سەرکردایەتی ئەوسای کورد ئامادە نەبون لەگەڵ حکومەتی بەغدا ڕێکبکەون و لە ڕێگەی ئۆتۆنۆمی بەشداری کارا و بەرچاوبکەن لە دامەزراوەکانی دەوڵەتی عێراق بۆ خزمەتکردنی هەرێمی کوردستان ، ئەگەر ئەو کارەشکرابوایە بە دور دەزانرا هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی بەم شێوەیە دوچاری دەیان کارەساتی وەک جینۆساید و کیمیاباران و ئەنفال و ڕاگواستن و تێکدانی دیمۆگرافیا ببایەوە .
بە پێی ئەزمونی ڕابردوبێت ، ئێستاش زۆر باشترە سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی دەستوری ئێستای عێراق هەوڵی تەواو جدی بدات بۆ دروستکردنی پەیوەندی پتەو تاکو بتوانێ لە ڕێگەی دەستوریەوە خزمەتی گەورە بە خاک و خەڵکی کوردستان بکات و کەمێک ئێش و ئازاری گەورەی ئەم گەلە ساڕێژ بکات .
(کاتێک تەواوی هێلکەکانت دەخەیتە یەک سەبەتە ئیتر کەوتنێکی بەسە):
دوای واژۆکردنی ڕێکەوتنامەی جەزائیر لە ساڵی (١٩٧٥) و گەڕانەوەی شای ئێران بۆ تاران ، (ئەسەدوڵا خان عەلەم) لەشای پرسی : ئەی چارەنوسی ئۆتۆنۆمی کورد لە عێراق چی لێهات ؟؟
شا بە خوێن ساردیەوە گوتی: "هیچ"!!
ئینجا ئەوەشی زیادکرد و گوتی : " ئەو گەلەی شکەست لە دوای شکەستی توش هاتوە ، زۆر باش دەزانن کە ئەوان دە ڕۆژ بەبێ پشتیوانی ئێمە خۆیان لەبەرامبەر پەلامارەکانی سوپای عێراق ڕانەدەگرت".
دوبارە ئەسەدوڵا خان عەلەم گوتی : لەو ساڵانەی دوایدا عێراق ئۆتۆنۆمی دابە کورد بەڵام تۆ فەرمانت پێکردن پێی قایل نەبن ئەوانیش بە قسەی تۆیان کرد ؟؟!!
دوا وتەی شای ئێران ئەوەبوو کە گوتی : "هەردوو لایەن ڕاستیان نەدەکرد" !!!
لەداستانی قارەمانەتی و ئازایەتی گەلاندا هەمیشە پاڵەوان و پێشەواکان ڕوبەڕووی ژیانێکی تراژیدیا بونەتەوە ، ئەی لە داستانی خەباتی حەفتا ساڵەی کوردی باشور چی ؟؟!!
(پرسیار):
ئەو پرسیارەی تاکو ئێستا بیرکردنەوە و لێکدانەوەی بەردەوام دروستدەکات ئەوەیە ، لە ساڵی (١٩٧٢) دەستکرا بە جمجۆڵی دبلۆماسی لە نێوان شای ئێران و حکومەتی بەغدا بە مەبەستی ڕێکەوتن و پشتکردن لە گەلی کورد لە باشور ، سەرەڕای ئەوەی سەرکردایەتی سیاسی ئەوسای هەرێمی کوردستان ئاگاداری بەشێکی گرینگی ئەو هەوڵانە بوو . چ عەجەب بە ڕازی بونی ئۆتۆنۆمی و ڕێکەوتن لە گەڵ بەغدا ڕێگریان لە کارەساتی ساڵی (١٩٧٥) ی گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان نەگرت ؟؟!!
ماوە بڵێم،
بەڕاستی ئەم جارەش بەڕێز کاک(شەفیقی حاجی خدر )، هەڵبژاردنەکەی بۆ وەرگێڕان تۆپ بوو ، لە گەڵ ماندوبونی زۆری ڕوبارێک زانیاری گرینگی ڕژاندە ناو پەرتوکخانە و هزری خوێنەری کورد .
دەستی خۆی و هاوکارانی خۆش بێت.