ئا: سات محەمەد
لە 150 ساڵی رابردودا، بنەماڵەی سەدر بەشێك لەگرنگترین‌و
كاریگەرترین زانایانی ئایینی‌و موجتەهیدو ئایەتوڵاو داكۆكیكارێكی سەرسەختیان پێشكەش
بەتائیفەی شیعە كردوەو رۆڵێكی كارایان لەپاراستنی شیعەگەریی‌و بوژانەوەو هەڵسانەوەی
شیعەكاندا بینیوە، ئەم بنەماڵەیە بەگەورەترین بنەماڵەی روحانی شیعە دادەنرێت.
پێكهاته جیاوازو ناكۆكه‌كانی عێراق، به‌درێژایی سه‌د ساڵه ئینتیمای تائیفیی یان نه‌ته‌وه‌یی خۆیان ده‌خه‌نه پێش ئینتیمای نیشتمانییانه‌وه، كوردو شیعه‌و سوننه به‌رله‌وه‌ی خۆیان به‌عێراقی بزانن خۆیان به‌كوردو شیعه‌و سوننه ده‌زانن، هه‌ر یه‌ك له‌م سێ پێكهاته سه‌ره‌كییه‌ش خاوه‌نی چه‌ندین ره‌مزو پیاوی مێژویی تایبه‌ت به‌خۆیانن كه رۆڵی گرنگیان له‌دروستكردنی ئه‌و سێ شوناسه‌دا بینیوه.
له‌نێو شیعه‌كاندا چه‌ند ماڵ‌‌و بنه‌ماڵه‌یه‌ك هه‌ن ده‌یان ساڵه سه‌ركردایه‌تی جوڵانه‌وه‌ی شیعه ده‌كه‌ن، كه ته‌نانه‌ت سه‌ختی رۆژگارو سه‌رده‌می دیكتاتۆریه‌تی سه‌دامیش نه‌یتوانیوه له‌م رۆڵه كاراو گرنگه‌یان بخات، بنه‌ماڵه‌ی سه‌در یه‌كێكه له‌و بنه‌ماڵه ره‌سه‌نانه‌ی كه له‌عێراق‌و لوبنان‌و ئێرانیشدا له‌پاراستنی شوناسی شیعه‌كاندا كاریگه‌ر بون‌و بایەخێكی یەكجار گەورەیان هەبوە لەجیهانی شیعەدا.
ئال سه‌در یان سه‌درییه‌كان، كه ره‌گ‌وڕیشه‌ی خۆیان ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ ئیمام موسای جه‌عفه‌ر "ئیمامی حه‌وته‌می شیعه‌كان"، له‌لای به‌شێكی فراوانی شیعه‌كان به‌قه‌درو به‌ڕێزن، ئه‌م ماڵه سه‌ره‌تا له‌چیای "عامل"ی لوبنان نیشته‌جێ بون‌و دواتر رویانكردوه‌ته شاری نه‌جه‌ف‌و پاشان وڵاتی ئێران.
لەماوەی 150 ساڵی
رابردودا لەكەنارەكانی دەریای ناوەڕاستەوە بگرە تا دەگات بەسنورەكانی ئێران‌و ئەفغانستان،
هیچ ینەماڵەیەكی شیعە بەئەندازەی بنەماڵەی سەدر كاریگەرو گەورەو گرنگ‌و ناودار نەبوە.
"سەدر"ییەکان بەناوی سەید "سەدرەدین"ی عاملی-ییەوە ناونراون، كە باپیرە گەورەو دامەزرێنەری
ئەم بنەماڵە ئایینییە گەورەیەی نیشتەجێی لوبنان‌و عێراق‌و ئێرانە. سەید سەیدرەدین،
یەكێك بوە لەگەورە مەرجەعەكانی رۆژگاری خۆی كە لەكۆتایی سەدەی هەژدەو نیوەی یەكەمی
سەدەی نۆزدەهەمدا ژیاوە، بەهۆی ناوبانگی زانستی‌و فقهییەوە، كوڕ‌و نەوەكانیشی هەمویان
بەناوی ئەوەوە ناسراون.
لەقۆناغی پێش موقتەدا سەدردا، چوار ئامۆزاو پورزای ئەم بنەماڵەیە کە ناویان درەوشاوەتەوە لەبەرزترین ئاستی رابەرایەتی ئایینی‌و فكری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسی جیهانی شیعەدا بون‌و رۆڵێكی
كاراو باڵادەستیان هەبوە: موسا سەدر لەلوبنان، ئایەتولا سەید باقر سەدر لەعێراق،
حاجی ئاقا حسێن خادمی لەئەسفەهان، ئایەتولا دكتۆر بەهەشتی لەتاران.
نەوەیەكی پێش ئەمان، دیسان چوار ئامۆزا یان پورزای
تری ئەم بنەماڵەیە رۆڵی گەورەیان لەئاستێكی باڵادا لەناو شیعەدا بینیوە: ئایەتوڵا
سەید سەدرەدین سەدر لەقوم، شێخ محەمەد رەزا نەجەفی لەئەسفەهان، سەید عەبدولحسێن شەرەفەدین
لەلوبنان، ئایەتوڵا سەید محەمەد سەدر لەعێراق.
لەقۆناغی پێشتریشدا چوار ئامۆزا یان پورزای تری
بنەماڵەی سەدر، پێشەنگ‌و رابەریی شیعە بون: ئایەتوڵا سەید ئیسماعیل سەدر لەعێراق، شێخ
محەمەد تەقی نەجەفی، حاجی ئاقا نوروڵا نەجەفی لەئەسفەهان، سەید جەمالەدین واعز ئەسفەهانی
لەتاران كە رۆڵی دیاری لەشۆڕشی مەشروتەدا بینیوە.
جگە لەم ئایەتوڵاو روحانییە گەورانەی بنەماڵەی سەدر،
دەیان روحانی‌و زانای ئایینی دیكەی ئەم بنەماڵەیە لەحەوزە عیلمییەكانی ئێران‌و عێراق‌و
لوبناندا لەبواری فكری‌و عیرفان‌و ئەدەبدا دەركەوتون‌و تەنانەت ژمارەیەك لەژنانی
ئەم بنەماڵەیەش وەك رەباب سەدر‌و بنت هودا ناودار‌و بەناوبانگ بون.
بنەماڵەی سەدر، لەئێران‌و عێراق‌و لوبنانیشدا بەوە
دەناسرێن كە هەم لەئیجتیهاد-دا شارەزان‌و هەم لەكاری سیاسەتیشدا باڵادەستن
.
هه‌ڵكه‌وتنی چه‌ند موجته‌هید‌و زانایه‌ك له‌نێو ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه‌دا بایه‌خ‌و پێگه‌ی ئه‌وانی له‌نێو شیعه‌كانی عێراقدا به‌هێز كردوه، كه نزیكه‌ی سه‌د ساڵه حه‌وزه‌كانی شیعه بێ زانایه‌كی هه‌ڵكه‌وتوی ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه نه‌بون. هه‌ر له‌ئایه‌توڵا سه‌ید ئیسماعیلی سه‌دره‌وه بگره كه به‌یه‌كێك له‌كۆڵه‌كه‌كانی حه‌وزه‌ی نه‌جه‌ف داده‌نرا، تا ده‌گات به‌سه‌ید محه‌مه‌د سادق سه‌دری باوكی موقته‌دا.
سه‌ید محه‌مه‌د باقر سه‌در كه نه‌وه‌ی ئیسماعیل سه‌در بو هه‌رچی زیاتر ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه‌ی ناودارتر كرد، ئه‌و یه‌كێك بو له‌گه‌وره مه‌رجه‌عه‌كانی شیعه له‌سه‌رده‌می خۆیدا، كه له‌ته‌مه‌نی 11 ساڵیدا به‌رگی ئایینی پۆشی‌و سه‌رده‌مانێك ئایه‌توڵا خومه‌ینی سه‌رپه‌رشتیاری بو، وه‌ك ده‌گێڕنه‌وه له‌كاتی خوێندنیدا رۆژانه 16 كاتژمێر بۆ ماوه‌ی 17 بۆ 18 ساڵ به‌رده‌وام خه‌ریكی خوێندنه‌وه بوه، له‌ته‌مه‌نی 25 ساڵیدا وانه‌ی وتوه‌ته‌وه‌و له‌ته‌مه‌نی 38 ساڵیدا بوه به‌گه‌نجترین مه‌رجه‌عی ته‌قلیدی حه‌وزه‌ی نه‌جه‌ف.
محه‌مه‌د باقر سه‌در روانینێكی نوێگه‌رانه‌ی سه‌باره‌ت به‌حه‌وزه‌‌و كاری حه‌وزه‌كان هه‌بو، ئه‌و نه‌ك هه‌ر هه‌وڵیدا له‌ڕێگه‌ی ئه‌نجامدانی زنجیره‌یه‌ك چاكسازییه‌وه جیهانبینی حه‌وزه له‌گه‌ڵ رۆژگاری نوێدا بگونجێنێ‌‌و سه‌رده‌میانه‌ی بكات، به‌ڵكو له‌پاش شۆڕشی 14ی ته‌موزی 1958، كه بیرۆكه‌ی چه‌پ‌و رێبازی شیوعییه‌كان له‌عێراقدا له‌وپه‌ڕی هه‌ڵكشاندا بو، له‌ڕێگه‌ی نوسینی كتێبی "فلسفتنا" ئایدۆلۆژیای چه‌پی له‌دیدێكی ئایینییه‌وه خسته ژێر پرسیاره‌وه‌و له‌به‌رامبه‌ر دروشمی یه‌كسانی‌‌و نان بۆ كرێكاراندا، كتێبی "اقتصادنا"ی نوسی‌‌و جیهانبینی ئیسلامی ده‌رباره‌ی ئابوری‌‌و كێشه ئابورییه‌كان رونكرده‌وه، كه له‌رۆژگاری خۆیدا بۆ پابه‌ندبونی شیعه‌كان به‌بیروباوه‌ڕی خۆیانه‌وه، دو كتێبی ناوازه بون.
له‌و رۆژگاره‌دا، کە عێراق له‌ڕوی سیاسیه‌وه ببوه مه‌كۆی شیوعییه‌كان‌و به‌عسییه ناسیۆنالیست‌و ناسرییه‌كان، خوێنده‌وارو رۆشنبیرانی شیعه هیچ رێگه‌یه‌كی دیكه‌یان له‌به‌رده‌مدا نه‌بو جگه له‌په‌یوه‌ست بون به‌و بزاڤه فكرییانه‌وه. هه‌رچه‌نده پیاوانی ئایینی شیعه‌ش له‌پاش شۆڕشی 1920ه‌وه خۆیان له‌سیاسه‌ت به‌دور گرتبو، به‌ڵام محه‌مه‌د باقر سه‌در ئه‌و رێچكه‌یه‌ی شكاندو ساڵی 1957 بۆ رێگرتن له‌چونی شیعه‌كان بۆ ژێر سایه‌ی شیوعیه‌كان، حزبی ده‌عوه‌ی ئیسلامی دامه‌زراند، كه دواتر بوه گرنگترین رێكخراوی ناڕازی شیعه‌ی دژ به‌رژێمی سه‌دام.
سه‌ید محه‌مه‌د باقر كه بەباوکی ئیسلامی سیاسی شیعەوبوژێنه‌ره‌وه‌ی شیعه‌گەریی دادەنرێت لەعێراقدا، سه‌رسه‌ختانه داكۆكی له‌شۆڕشی ئێران‌و ستایشی ئایه‌توڵا خومه‌ینی ده‌كرد، ئەمە به‌عسیه‌كانی والێكرد كه ساڵی 1980 بێ په‌روا بن له‌ده‌ستگیركردن‌و ئه‌شكه‌نجه‌دان‌و كوشتنی خۆی‌‌و بنت هودای خوشكی له‌زینداندا. كوشتنی ئه‌م مه‌رجه‌عه‌ی شیعه‌كان له‌ته‌مه‌نی 48 ساڵیدا، هه‌رچی زیاتر رق‌و قینی شیعه‌كانی به‌رامبه‌ر به‌رژێمی سه‌دام ئه‌ستورتر كرد.
دوای کوشتنی محه‌مه‌د باقر سه‌در، ئامۆزاكه‌ی محه‌مه‌د سادق سه‌در بوه كاریگه‌رترین پیاوی شیعه‌كان له‌عێراقدا، كه به‌ئایه‌توڵا شۆڕشگێرو راشكاو و نه‌ترسه‌كه ناوده‌برێت، ئه‌میش دیسان له‌سه‌ر رێچكه‌ی ئامۆزاكه‌ی به‌رده‌وام بو، له‌ڕێگه‌ی كه‌سایه‌تی كاریزمایی خۆیه‌وه نه‌ریتی نوێژی جومعه‌‌و رێوڕه‌سمی عاشورا‌و پیاده‌ڕه‌وی نیوه‌ی شه‌عبانی له‌نه‌جه‌فه‌وه تا كه‌ربه‌لای له‌نێو شیعه‌كاندا زیندوكرده‌وه‌و روحی كرده‌وه به به‌ر شیعه‌گه‌ریدا.
ساڵی 1991 له‌سه‌روه‌ختی شكستی سوپای سه‌دامدا له‌جه‌نگی كوه‌یت، رێنمایی شیعه‌كانی كرد بۆ راپه‌ڕینی شه‌عبانیه، كه سه‌ره‌نجام له‌لایه‌ن سوپای سه‌دامه‌وه به‌وپه‌ڕی شه‌ڕه‌نگێزییه‌وه سه‌ركوت كرا‌و محه‌مه‌د سادقیش خرایه زیندانه‌وه‌‌و پاشان له‌ماڵه‌كه‌ی خۆیدا ده‌ستبه‌سه‌ر كرا، به‌ڵام گرتنه‌به‌ری ئه‌م رێوشوێنانه‌ش نه‌بونه هۆی بێده‌نگ كردنی‌‌و ده‌ستهه‌ڵگرتنی له‌دژایه‌تی كردنی رژێمی سه‌دام‌و وتاره ئاگرینه‌كانی. هه‌ر ئه‌م زمانه رون‌و كاریگه‌ره بوه هۆی ئه‌وه‌ی كه سه‌ره‌نجام له‌ئێواره‌یه‌كی دره‌نگوه‌ختی رۆژی هه‌یینی 19ی شوباتی 1999دا له‌ڕێگه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌یدا بۆ ماڵه‌وه له‌مه‌یدانی شۆڕشی بیستی نه‌جه‌ف له‌گه‌ڵ دو كوڕیدا له‌لایه‌ن پیاوانی رژێمه‌وه درانه به‌ر رێژنه‌ی گوله‌و كوژران، ئه‌و رۆژه‌ی سه‌ید محه‌مه‌د سادق سه‌دری تیا كوژرا، له‌دوا نوێژی هه‌ییندا پارچه كفنێكی سپی به‌ستبو به‌كۆڵییه‌وه، كه دواتر موقته‌دای كوڕی چه‌ندینجار هه‌مان كاری دوباره كردوه‌ته‌وه.
به‌كوژرانی محه‌مه‌د سادق سه‌در له‌ته‌مه‌نی 57 ساڵیدا، موقته‌دای دواهه‌مین كوڕی كه ته‌مه‌نی 25 ساڵ بو، بوه میراتگری ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه كه سه‌ره‌ڕای كه‌می ته‌مه‌نیشیان جێپه‌نجه‌یان به‌سه‌ر لاپه‌ڕه‌كانی مێژوه‌وه دیاره، موقته‌دا سه‌ره‌ڕای ته‌مه‌نه كه‌مه‌كه‌شی توانی له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا هه‌وادارانی باوكی له‌ده‌وری خۆی كۆبكاته‌وه‌‌و سه‌ركردایه‌تی ته‌وژمی سه‌در بكات.
سەید ئیسماعیل سەدر - باپیری محه‌مه‌د باقر سه‌در
موسا سەدر لەگەڵ محه‌مه‌د باقر سه‌دری پورزای
محه‌مه‌د باقر سه‌در لەگەڵ مەحمودی هاشمی شاهرودی‌و محەمەد باقر حەکیم
محەمەد محەمەد سادق سەدر
موقتەدا سەدر لەنێوان محەمەد محەمەد سادق سەدری برای‌و موئملی برایدا
بنت الهدی خوشکی محەمەد باقر سەدر
