ئا: ئاوێنە

ساڵی 1944، نوێنەرانی 44 وڵاتی دژ بەئەڵمانیا‌و ژاپۆن، رێككەوتننامەیەكیان مۆر كرد كە تا ئێستاش دەرهاویشتەكانی بەردەوامە، ئەویش رێككەوتننامەی "برتۆن ۆدز" بوو.

لەرێككەوتننامەی "برتۆن ۆدز"دا، باڵادەستی وەفدی ئەمەریكا لەو كۆنفرانسەدا زۆر لەبەشداربوانی دیکە زیاتر بوو، نەك هەر لەبەر توانای سەربازی زەبەلاحی ئەمەریكا‌و بەرهەمهێنانی یەكەمین بۆمبای ئەتۆمی، بەڵكو لەبەرئەوەی ئەمەریكا لەو رۆژگارەدا لەئاستی جیهاندا لەئابوریشدا بێ‌ ركەبەر بوو، كە بەتەنها نزیكەی نیوەی كۆی بەرهەمی جیهانی بەرهەمدەهێنا. وڵاتانی ئەڵمانیا‌و ژاپۆن وێران‌و لەهەرەسهێناندا بون، فەرەنسا‌و بەریتانیاش شتێكی وایان نەمابو، یەكێتی سۆڤیەتیش هەرچەندە لەبەرەكانی رۆژهەڵاتەوە لەپێشڕەوییدا بو، بەڵام لەئابورییدا لاوازو شتێكی ئەوتۆی بۆ وتن پێنەبو. لەم هەلومەرجەدا ئەمەریكا وڵاتی باڵادەست بوو، هەربۆیە كە بناغەی سیستەمی ئابوری دوای جەنگی دووەم داڕێژرا، دۆلار بووە یەكێك لەكۆڵەكە سەرەكیەكانی.

بەر لە"بریتۆن ۆدز"، سیستەمی دراوی نێودەوڵەتی هەورازو نشێوی زۆری بڕیبوو، لەنیوەی دوەمی سەدەی نۆزدەهەمەوە تا جەنگی یەكەمی جیهانی پاوەندی بەریتانی كۆڵەكەی سەرەكی سیستەمێك بوو كە نرخی دراوەكان لەسەر بنەمای زێر دیاریدەكرا. ئەم سیستەمە لەگێژاوی جەنگی خوێناوی یەكەمدا كۆتایی هات‌و هەوڵەكانی دواتر بۆ سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی سوودی نەبو. لەنێوانی دوو جەنگەكەدا ململانێ‌ بۆ دەستهێنانی هەژمون لەنێوان هێزە گەورەكانی جیهاندا سەریهەڵدا، كە سەرەنجام ئەمەریكا وەك بەهێزترین هێز دەركەوت.

هەموو وڵاتانی واژۆكاری رێككەوتننامەی بریتۆن ۆدز بڕیاریاندا كە نرخی هاوتای دراوەكانیان بەرامبەر بەدۆلار دیاریبكەن، جگە لەئەمەریكا كە نرخی هاوتای دراوەكەی بەزێڕ دیاریبكات. بەپێچەوانەی پێش جەنگی یەكەمی جیهانی كە زێر كرابوە بنەمای پەیوەندی نێوان هەموو دراوەكان، سیستەمی دوای جەنگی دووەمی جیهانی، جگە لەزێڕ، كۆڵەكەیەكی دیكە بۆ پەیوەندی دراوی نێودەوڵەتی هاتە ئاراوە كە ئەویش دۆلار بوو. بانكە ناوەندییەكانی وڵاتانی واژۆكاری رێككەوتننامەی بریتۆن ۆدز دەیانتوانی هەركات كە بیانەوێ‌ یەدەكی دۆلاری خۆیان "كە پشتیوانی دراوی نیشتمانییان بوو" لەڕێگەی گەڕانەوە بۆ بانكی ناوەندی ئەمەریكا بگۆڕنەوە بەزێڕ. بەپێی ئەم رێككەوتنامەیە دۆلار بەكردەكی بوە كۆڵەكەی سیستەمی دراوی نێودەوڵەتی.

هاوكات لەگەڵ رێككەوتننامەی بریتۆن ۆدزدا، دو ناوەندی جیهانی دامەزران: "سندوقی دراوی نێودەوڵەتی‌"و "بانكی جیهانی". ناوەندی یەكەمیان دەبوو رۆڵی پۆلیس لەگۆڕەپانی دراودا لەئەستۆ بگرێ‌‌و لەڕێگەی چاودێریكردنیەوە بەسەر پەیوەندی دراوەكان‌و دانی كۆمەك بەوڵاتانی گیرۆدەی كێشەو قەیران، رێگری لەوە بكات كە سیستەمی دراو توشی پشێویی نەبێت، بەڵام "بانكی جیهانی" ئەركی ئەوە بوو كە لەرێگەی قەرزی ئاسانەوە كۆمەك بەو وڵاتانە بكات كە بەهۆی جەنگەوە زیانیان بەركەوتبو. بەسەرنجدان لەپێگەی ئەمەریكا لەو كاتەدا بێگومان لەهەردو ناوەندەكەدا باڵادەست بو.

ساڵی 1971، ریچارد نیكسۆنی سەرۆكی ئەمەریكا كۆتایی بەپەیوەندی نێوان زێڕ‌و دۆلار هێناو دواتریش ساڵی 1976 رێككەوتننامەی "جامایكا" زێڕی بۆ یەكجاری لەسیستەمی دراوی نێودەوڵەتی كردە دەرەوە. لەمەبەدوا دراوەكان لەكێشمەكێشی چالاكی‌و ناچالاكی ئابوری نێودەوڵەتییدا گۆڕان بەكاڵا‌و نرخەكانیان رۆژ بەڕژۆ بەپێی خواست‌و خستنەڕوویان لەبازاڕی جیهانیدا دیاریدەكرا.

بەڵام سەرباری هەموو گۆڕانكارییەكان، دۆلار زیاتر لە 70 ساڵە هەروا لەگۆڕەپانی نێودەوڵەتییدا قسەی یەكەم دەكات، ئەمڕۆ 87% بازرگانی نێودەوڵەتی بەدۆلار ئەنجام دەدرێت، 62% یەدەكی بانكە ناوەندییەكانی جیهان بەدۆلارن، 90% كەرەسە خاوەكانی جیهان بەدۆلار نرخیان دیاریدەكرێت. بەشێكی زۆری گرنگی مامەڵەكردن بە"نەوت‌و وزە، بەرهەمە كشتوكاڵییەكان‌و كانزاو ناكانزاكان.." بەم دراوە سەوز رەنگە ئەنجام دەدرێن. متمانەپێكراوترین بانكەكانی جیهان‌و زۆربەی كۆمپانیا فرە رەگەزەكان بەشێوەیەكی سەرەكی بەدۆلار قەرز وەردەگرن. تەنانەت لەكوردستانیش ساڵانێكی زۆرە نرخی خانوو ئوتومبێل‌و كڕین‌و فرۆشی زۆربەی كەرەسەو كاڵاكان بەدۆلار دیاریدەكرێن.

كەواتە راز‌و نهێنی مانەوەی دۆلار وەك بەهێزترین دراوی بێ‌ ركەبەری جیهان چییە؟

لەزانستی ئابورییدا هەمیشە بەهێزیی‌و لاوازیی دراوی نیشتمانی وڵاتێك، پشت بەتواناو هێزو دەسەڵاتگەلێك دەبەستێت لەبوارە جیاوازەكاندا، دۆلار لەسەدەی بیست‌و یەكەمدا پشتیوانی زۆرە: ئەمەریكا خاوەنی بەناوبانگترین كۆمپانیا داهێنەرەكانەی جیهانە، خاوەنی ئابورییەكی تۆكمەیە، توانای راكێشانی سەرمایەگوزاریی بەرزە، خاوەنی باشترین‌و بەناوبانگترین زانكۆكانی جیهانە، توانای كاریگەریی لەسەر وڵاتان گەورەیە، سۆفت پاوەرێكی گەورەشە لەڕێگەی سینەماو فەرهەنگ‌و هونەرەوە.

دەسەڵاتی دۆلار هەم لەتوانای سەربازیی‌و دیبلۆماسی ویلایەتە یەكگرتوەكان‌و هەم لەتۆكمەییەوە لەگۆڕەپانی ئابوری، تەكنەلۆژیی، زانستی‌و پەروەردەییەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆ نمونە بەهای ئاڵوگۆڕی رۆژانەی سەرمایەی بۆرسەی نیویۆرك دەگاتە دەیان ملیار دۆلار، كە نزیكەی چوار هێندەی بازاڕی بۆرسەی لەندەن یان تۆكیۆیە. هەروەها فاكتەری دیكەی وەك دۆزینەوەی سەرچاوە گەورەكانی نەوت‌و گاز لەئەمەریكا ئەم پێگەیەی دۆلاری بەهێزتر كردووە.

ئەمەریكا كە لەكۆتایی جەنگی دووەمی جیهانییدا تەنها ئابوری بەهێزیی دنیا بوو، دەمێكە چەندین هێزو وڵاتی گەورە لەهەوڵ‌و گەڕاندان بەدوای جێنشینی دراوەكەیدا، بەڵام هەوڵی دۆزینەوەی جێنشینی دۆلار تا ئێستا بێهودە بووە، هەموو پێشنیار‌و هەوڵەكان شكستیان هێناوە. سەردەمانێك ئەوروپییەكان دڵیان بەیۆرۆ خۆشبو، بەڵام هەرزو دەركەوت كە دراوەكەیان ركبەری دۆلاری پێناكرێت‌و چونەدەرەوەی بەریتانیاش لەیەكێتی ئەوروپا بەزەبروەشاندنێكی دیكە لەئابوری یەكێتی ئەوروپا دادەنرێت كە دراوی یەكگرتوی ئەوروپا، پشتئەستور نییە بەمەركەزیەتییەكی سیاسی‌و ئابوری‌و خاوەنی دەسەڵاتێكی بەتوانای دیبلۆماتیكی‌و سەربازی نییەو ئەمەش هەرچی زیاتر یۆرۆ لاواز دەكات.

لەهەلومەرجی ئێستادا نەیۆرۆ توانای رۆڵی دۆلاری هەیەو نەڕۆبڵی روسی‌و نەپاوەنی بەریتانی‌و نەیوانی چینی‌و نەیەنی ژاپۆنی.

ژاپۆن كە بەیەكێك لەئابورییە گەورەكانی جیهان دادەنرێت، دراوەكەی ناتوانێت رۆڵێكی نێودەوڵەتی لەئاستی دۆلاردا ببینێت، توانای دیبلۆماسی‌و سیاسی‌و سەربازی ژاپۆن، قابیلی بەراورد نییە بەئەمەریكا, كە لەدەیەی 1990ەوە ژاپۆن لەقەیرانێكی قوڵدا نغرۆو سەگەردان بوە. یوانی چینی، كە دراوی هێزێكی یەك ملیار‌و 300 ملیۆن كەسییە، سەرباری گەشەی ئەفسانەیی سێ‌ دەیەی رابردوو، هێشتا زۆر لەوە لاوازترە بتوانێت جێگە بەدۆلار لێژ بكات. چین كە گەورەترین هێزی بازرگانی جیهان دادەنرێت، بانكەكان‌و بۆرسەكانی قابیلی بەراورد نین بەبۆرسەو بانكەكانی وڵاتانی رۆژئاواو ئەمەریكا. لەوەش گرنگتر، یوان دراوی وڵاتێكی تاك حیزبیی‌و رژێمێكی دیكتاتۆری كۆمۆنیستییە، ئیتر چۆن دەتوانێت لەئابوری جیهانیدا رۆڵێكی باڵای هاوشێوەی دۆلاری ئەمەریكی بەدەستبهێنێت؟!