ڕیسک ئەنالیزە بۆ شەڕی داگیرکاریی تورکیا دژی ڕۆژئاوا
ئاسۆ حامدی
2020-01-21 802
ئەگەر بەو پرسیارە دەست پێ بکەین؛ نەدەکرا پێش هێرشەکان ئەم سیناریۆیانەی کە کورد لەڕۆژئاوا دەستی بۆ برد پێش شەڕ بکرابایە؟ یان نەدەکرا بەشێوەیەکی دیپلۆماسی و سیاسی بەکەمێ لەسازش لەهەندێ ناوچە بەر بەم هێرش و پەلامارانەی دڕندانەی سوپای تورک بکرایە؟ ئایا ئەم هەڵوێستە سیاسیانەی کورد تا چەند دەتوانێ بەردەوامی هەبێ لە نێو ئەم هەموو کێشمەکێش و ئەجندا جیاجیایانەی زلهێزەکان و هێزە ئەقلیمیەکان؟.
یاخود هەر شەڕەکە سەپێنراو بوو، هەردەبوا بکرابایە؟ هەروەک مەزڵووم کۆبانی لەسەرەتای وەزعەکان وتی، شەڕ لەگەڵ تورکیا حەتمیە چونکە ئەوان بڕیاری هێڕشیانداوە.
کورد وەک ئامراز دەستی بە هەموو ئامرازەکان ناگات (مەبەست مەسەلەکانی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی، ئەرسناڵی سەربازی و هیزی ئاسمانی و زەومینی، مەسەلە دیپلۆماسی و ڕەهەندە دەولیەکانن) و خۆی ئەگەر تەنها بە ئیرادەی گەل هەڵبداتەوە ئەوا هەر لە ئان و ساتێ دا بێ ئەمەش ڕادەی خۆی هەیە و ئەگەر ڕابەرەکان گیران یان شەهید بوون وەزعەکان دەگۆڕێن، دوایش مرۆڤ وەکو هەر ماددەیەکی تر توانای بەرگری دیاریکراوە، مێژووی شۆڕشەکانی چینایەتی و گەلان وای نێشان داوە. کورد نە ئامرازی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی هەیە لە ئاسمان، نە دیپلۆماسیەتێکی بەهێزی لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا دا هەیە و نە میدیایەکی سەرەکی هەیە بە زمانەکانی ئینگلیزی و فرەنساوی و ئیسپانیایی کە بتوانێ هەموو دونیا بهەژێنێ.
دەوڵەتی تورکیا لە بەرامبەر ئەمانە تۆکمەیە و خاوەنی هێزو توانایەکی ناسیونالیستی مەزهەبییە بەچەندان ووڵات پشتیوانی دەکەن، ڕاستە ئەوروپاییەکان هاوسۆز بوون بەڵام ڕۆژنامەنووسێکی هۆلەندی ووتی ئەروپاییەکان وەک سەگێکن بە ئەردۆگان دەوەڕن بەڵام قەمپاڵی لێ نادەن.
لەنێوان دوو هێز دا کە کورد و هێزەکانی ئاکەپە و مەهەپەیە بەراوورد ناکرێ، بەراووردی دوو لایەنی ناهاوسەنگ ناکرێ، تورکی باڵا دەست و داگیرکەر لە لایەک بە هەموو ئامراز و کەرەستەی سەربازی و ئەرسنالی جەنگی، بە دیپلۆماسیەتی سیاسی بە ئەزموونێکی زۆر و چەندین ئامراز بەدەست و بوونی میدیایەکی زەبەلاح لە هەموو دونیادا.
ناکرێ بە بەراوورد بە کورد بکرێت کە خاوەنی هەموو هەریەک لە مانە لە کورتی دێنێ و پشت بە خۆ بەستوو(لە لایەنی ئەرسنالی سەبازی و هێزی ئاسمانی) نیە. هەر سەیری بچوکترین نموونە بکەن، ڕێککەوتن لەسەر خاکی کوردان دەکرێت ئەندامێکی نەتەوەی کورد لە کۆبوونەوەکان ئامادە نیە، لە شەڕی داعش لە هەموو کۆبوونەوەکانی هاوپەیمانان کورد وەک نەتەوە ئامادەیی نەبوو بەڵام سیاسیە کوردەکان بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە کورد لە جیاتی هەموو جیهان شەڕ دەکات، ئەمانە هەموو ووتەی ڕۆژنامە بوون و هیچ ئەسل و ئەساسی نەبوو وە نیە هیچ سەرکردەیەکی زلهێزەکان کورد یان وا وەسف نەکردوو وە و ئەو پلە و پایەیان بە کورد و مەسەلەکەی نەداوە و نادەن، هەقە لە سەرکردە سیاسیەکان بپرسین ئەم موبالەغە بێ مانایانە چیان بەسەر هات و کوا دەستکەوتەکانی ئەم هەموو ووشە بریقەدارانە؟، بەڵام کێ گوێ لە کێ دەگرێ چ هێزێکی ماددی و گەلی هەیە ئەم لێپرسراویەتیانە لە پراکتیک یەکلا بکاتەوە. ئەوەندە کافیە لەم وەزعە نا هاوسەنگانە بگەین. هەست بە گرفتە سەرەکیەکان بکەین، ئەمە سەرەتایەکی هۆشیاریە بۆ گەلەکەمان.
ڕیسک ئەنالیزە بۆ ئەم مەسەلە نەتەوەییە هەستیارە؛
لە باری تیوریەوە بۆ هەموو مەسەلەیەک سەرەتا ستراتیژی بۆ دیاری دەکرێت، ئەگەر ستراتیژ ڕوون بووە ئینجا باس لە ریسک ئەنالیزە دەکرێت بۆ ئەم ستراتیژەی دیاری کراوە. بەنموونە چەندین سیناریۆ دەبێ دیاری بکرێن و شیتەڵ بکرێن و بەراوورد بکرێن ئینجا بڕیار لەسەر هەنگاوەکان دەدرێت.
ئەوەی هەستی پێ دەکەین گەلەکەمان و سەرکردایەتی سیاسی لەم بارەوە توانای بەهێزی نیە بەرامبەر بە دوژمنانی. هەر ئاڵوگۆڕێکی سادە دەمان باتەوە نێو باوەشی چیاکان یان تووشی یەکترمان دەکات و تاوانباری یەکتر دەکەین و دوژمنان بەسەر گەلەکەمان سەرکەوتن بەدەست دێنن. ئەمە خۆی لە جەوهەردا کورت بینی سیاسی سەرکردایەتی کوردە بۆ ستراتیژی دروست چ ستراتیژی هێرشکردن بێ یان بەرگری و یان تەواوی ستراتیژی چارەنووسسازی نەتەوەیی دڕێژخایەن و کورت ماوەدا.
تیۆری ڕیسک و هاوکێشەکەی سادەیە؛
هاوکێشەی ڕیسک یەکسانە بە شانسەکان جاران کاریگەریەکان.
سەرەتا ستراتیژ دەبێ ڕۆشەن بێ و یەکلا کرابێتەوە، ئینجا دەست بۆ مەسەلەی ڕیسک ئەنالیزە و خشتەی ریسک (جدول مجازفە) دەبەین. جا با باس لە هاوکێشەی ڕیسک بکەین . ئەگەر شانسەکان دیاری کران بۆ بەدەست هێنانی ستراتیژ لە سیناریۆیە جیاجیاکاندا و کاریگەریە ناوەخۆ و دەرەکیەکان شیتەڵ کران ئەوا دەتوانرێ بڕیار لەسەر باشترین سیناریۆ بدەین، کە باشترین ستراتیژمان بۆ بەدەست بێنێ و ئامانجی دروستی بۆ کۆمەلگا هەبێ.
لە شەڕی سەربازیش هەروایە و لە دییپلۆماسیەتیش بە هەمان شێوە. شەڕ سیاسەتە بە شیوەیەکی تر. چۆن دیپلۆماسیەت شەڕێکە بە شیوەی سیاسیانە.
بەداخەوە سەرکردایەتی سیاسی کورد لە ڕۆژئاوا لە هەموو ساتەکانی کارکردن لەگەڵ هاوپەیمانان بە پێچەوانەی هەموو مەعایری سیاسیەکانی دونیا کاری دەکرد، بەنموونە ئەمریکاییەکان تەنها هەماهەنگیان لەگەل باڵی سەربازی دەکرد و سیاسیەکانیان وەلا دەنا. هیچ شتێکی دۆکیومێنت کراو لە نێوان سەرکردایەتی سیاسی ئەمریکایی و کورد دا نەکراوە.
ترەمپ لە تویتێ ووتی من هەرگیز پەیمانم بە کورد نەداوە کە 400 ساڵ دەیانپارێزم. زۆر جاران بەڕێز سالح موسلم دەیگوت پەیوەندی ئەمریکا تەنها لەگەڵ هێزە سەربازیەکانی قسد دایە. لە لایەکی تر لە هەموو دونیادا سیاسیەکان هیزە سەربازیەکان هەڵدەسوڕێنن هەر سەیری هەموو وەزعەکان بکەن بەرەنجامی یەک تویتی چەند ڕستەیی ترەمپ بوون. لەم لاشەوە ئەردۆگان بە تەلەفۆنێک‌و دوولایەنە کارکردن لەگەڵ ڕووسیە مەسەلەکەی ئاوەژوو کردەوە.
ئەم یاریە سیاسیەی ئەردۆگان نابێ بە هەند وەرنەگیرێن ڕاستە دوژمنی کوردە بەڵام دەزانێ کەی و چۆن حەرەکە دەکات دژی ئێمە و ستراتیژیەکانی ووردە ووردە دەباتە پێشەوە، سەرەتا لە جرابلس و عزاز و ئەلباب ڕێگای لە یەکگرتنەوەی کانتۆنەکان گرت، دواتر بە هاوکاری ڕووسەکان و ئەسەد شاری عەفرینی داگیرکرد، ئیستاش وا 120 کم و بە قوڵایی 35 کیلۆمەتر هاتە نێوان کۆبانی و جەزیرە و هەموو داعشەکانی هێنایەو چەکداری کردنەوە، بەمەش نەوەستا کورد تووشی وەزعێ کردووە کە لە ئایندە ئەوەندە ئاسان نیە هێزەکانی ئەسەد و ڕووسەکان لە ناوچەکان دا وەلا بنرێن، گرفتێکی ئایندەی سیاسی و سەربازی بۆ کورد دروستکرد.
ئەم سازشەی کە مەزلوم کۆبانی گووتی کە لە نێوان جینوساید و ژیانی گەلەکەمان ئەوەی دواییمان هەڵبژارد. ئەوە لە ئایندەدا گرفتێکی مەزنە بۆ هەموومان. مانەوەی ئەمریکاییەکان لە ڕومێلان و ناوچە نەوتیەکان تا دەگاتە قامشلو ڕۆژئاوای خستە سەر سینەیەکی چەند پارچەو هەر چەند سەد کیلۆمەترێکی ڕیسک و ئەنالیزە و هێز و توانا و وەزعێکی بۆ دروست کردووە و ستراتیژی فیدرالیزمی باکوور و ڕۆژەهەڵاتی سووریای بۆ ئایندەیەکی نادیار پێچایەوە.
ڕەنگە لە زۆر حاڵەتدا کوردەکان بێ توانا و بێ دەسەڵات بن لەبەر هۆکارە ئەرسنالە سەربازی و ئامرازەکانی ئاسایشی نەتەوەیی و دیپلۆماسی بەڵام کارکردنی دروست کارەکانمان ئاسانتر دەکات. زۆرجار ئیشی دەستی دەخەینە ددانەوە ( ئەمە پەندێکی کوردی ناوچەی دەشتی هەولێرە).
دیاریکردنی ستراتیژیەکی تر بۆ دەورانی داهاتوو،ڕیسک ئەنالیزەی بۆ هەموو سینایۆریەکان و هەلسەنگاندنیان دیاری کردنی باشترین سیناریۆ بۆ چارەسەری مەسەلەکان، یارمەتی دەر دەبن بۆ چارەی مەسەلەکان و دوور خستنەوەی هێرش و پەلامارەکان. سەکردەیەکی جولەکەکان لە کاتی دروستکردنی دەوڵەتی ئیسرائیل ووتی سێ خاڵ گرنگن بۆ ئەمڕۆمان، حالەتی گەل، حالەتی ووڵات ، فاکتەرە دەرەکیەکان. دەکرێ بۆ مەسەلەی ڕۆژئاوا وانە لە هەڵوێستەکان و کارەکانی خودی ڕۆژئاوا و باشوور و باکوور وەربگرین. کورد لەم زەمەنە ناتوانێ لە ناوچەیەک ئازاد و لە ناوچەیەکی تر ژێردەستە بێ. ئاڵوگۆڕەکان خێرا دەڕۆن بەڵام نە بوونی ڕابەریەکی نەتەوەیی لەناوجەرگەی پراکتیکدا هەموو ئەمانەی شێواندووە.
گرنگترین مەسەلە لێرەدا ئەوەیە، کورد لە نێو ئەم هەموو ئەجندە و ستراتیژیە جیاجیایەی زلهێزەکاندا چەندە شانسی هەیە ئەگەر بە زانستی کاربکات؟. دەبێ دەست بۆ هەموو هۆکارەکان ببەن تا بتوانن ستراتیژیەکی دروستی نەتەوەیی و دوور دیاری بکەن لە هەمان کات دەبێ مەعقوڵ و قابیلی بە دەست هێنان بێ. دەبێ لە پاڵ ئەم ئیرادە بە هێزە ی گیانفیداییەی هەیە ڕیکاری دروست و زانستی بگرینە بەر. ئەمەش سیاسەتی دروست وڕیسک ئەنالیزەی زانستی دەوێ.
بەڵام ئایا کورد وانە لە شکست و سەرکەوتنەکانی گەلان وەردەگرێ، یان ئیلاهام لە شکست و سەرکەوتنەکانی خۆ وەردەگرێ یان هەموو ڕووداوەکان دەڕۆن و دووبارە دەچینەوە فازە کۆنەکان و دووبارە لە نوێ وە دەست بە کار دەکەینەوە.
ئەم بازنە یەی مێژوویەکی تاڵی ئێمە یە لە هەندێ پارچەدا، کە بەرەنجامی مێژوویەی ئیمپریالیستی جیهانی کۆن و نوێییە. سروشتی مرۆڤی کورد کە دەسکەوتی ئەم وەزعە نائارام و سەقامگیریەیە، ئەوا سەرکردایەتی سیاسی و جەنگاوەرانی کەم دەست بۆ زاست و مەعریفەی نوێ دەبەن، زیاتر کۆپی خودی سەرکردە داگیرکەرەکانن و لەزەت لە دەرخستنی هێزەکانیان وەردەگرن نەک لە ئازادی و زانستی و خۆشگوزەران و فرەکەلتووری و بنیاتنان و ووڵاتێکی بە بەرهەمهێن. ئەمەی دوای گرفتێکی گەورەی سروشتی کۆمەڵایەتی و ئابووری وفەرهەنگی ئێمەیە.
هەر بۆیەش بە بجوکترین هێرش دووبارە دەچینەوە خاڵی سەرەتایی و تووشی ڕەش بینی دەبین، دیسانەوە لە سفرە دەست بەکار دەبینەوە، مێژووی هاوچەرخی گەلی کورد پڕیەتی لە نموونەی کەوتن و هەڵسانەوە، تاکە هیوا کە بمێنێ توانا و سەلیقەی لاوانی گەلە بۆ بەردەوامی و خەبات لە پێناوی ئازادی گەل و چینایەتی دا، هەر ئەمەش بووەتە هۆ مانەوە وبەردەوامی بە قوربانی زۆرو زەبەندەی گیانی کرێکاران و زەحمەتکێشان.