ئا: تەرزە عەبدوڵا

پزیشکێکی پسپۆڕی ژنان‌و منداڵبوون ئاماژە بەوە دەکات کە ڕۆژانە لەکۆی ١٠ بۆ ١٥ ژن کە سەردانی کلینکەکەی دەکەن، ٢ بۆ ٣ ژنیان تەمەنیان خوار ١٨ ساڵە، ئەو دەڵێت "یەکێک لەو کەیسانەی کە هیچ کاتێک بیرم ناچێتەوە، کچێکی تەمەن ١٣ساڵ بوو، سەرەڕای دووگیانییەکەی ئەوەندە منداڵ بوو کە نەیدەزانی ژانی منداڵبوونی هەیە".

"شوو یان شووتی؟!"

رۆژین کچێکی تەمەن ١٥ ساڵەو لەپۆلی نۆی بنەڕەتیە، ماوەی چەند رۆژێکە لەماڵەوە لەکوڕێک مارە کراوە کە ١١ ساڵ لەخۆی گەورەترە، رۆژین‌و هاوسەرەکەی بەنیازن پشووی ئەم هاوینە کاتێک کە خوێندن کۆتایی دێت پێکەوە بچنە قەفەسی زێڕینەوە، هەرچەندە رۆژین هێشتا لەمانای ماڵداری تێناگات‌‌و هاوسەرگیرییەکەشی وەک ماڵەباجێنە‌ دێتە پێشچاوو هۆکارەکەی دەگەڕێنێتەوە بۆ "حەز حەزێنەو سناپ چات"! وەک خۆی دەڵێت.

رۆژین کە باوکی نەماوەو ئێستا دایکیان ئەم‌و دوو خوشک‌و برایەکیان بەخێو دەکات‌، زۆر جار کە لەگەڵ هاوڕێکانی کۆدەبێتەوە، بەگاڵتەو گەپێکی منداڵانەوە سەر دەکەنە سەری‌و لێی دەپرسن "رۆژین شوو خۆشە یان شوتی؟!"، ئەویش بەدەم پێکەنینەوە دەڵیت "شوتی لەماڵی خەسوو"!

رۆژین نکوڵی لەوە دەکات کە بەزۆرەملێ هاوسەرگیریی کرد بێت‌و رێک‌و رەوان دەڵێت "خۆم حەزم لێبوو"! 

رۆژین یەکێکە لەو هەزاران کچۆڵەیەی کە لەتەمەنێکی کەمدا لەکوردستان‌و عێراق هاوسەرگیریی پێشوەختیان لەگەڵ دەکرێ‌، زۆربەشیان لەخوێندن دادەبڕێن‌و لەخوار تەمەنی ١٨ ساڵییەوە ئەرکی بەڕێوەبردنی ماڵ‌و بەخێوکردنی منداڵیان دەکەوێتە ئەستۆو کاریگەری خراپ لەسەر تەندروستی‌و دەروون‌و ژیانیان بەجێدەهێڵێت.

"دووگیان بوون لەتەمەنی ١٣ ساڵیدا"

د. سومەیە عەتا، پزیشکی پسپۆڕی ژنان‌و منداڵبوون، ئاماژە بەوە دەکات ڕۆژانە لەکۆی ١٠ بۆ ١٥ ژن کە سەردانی کلینکەکەی دەکەن لەسلێمانی، دوو بۆ سێ ژنیان تەمەنیان خوار ١٨ ساڵە، ئەو بەئاوێنەی وت "زۆرینەی حاڵەتەکانی هاوسەرگیری پێشوەختە لەدەرەوەی شارەکانن، هەرچەندە لەناو شارەکانیشدا بەڕێژەیەکی کەمتر بوونی هەیە".

وتیشی "کەیسێک کە هیچ کاتێک لەبیرم ناچێتەوە، کچێکی تەمەن ١٣ساڵ بوو، سەرەڕای دووگیانییەکەی ئەوەندە منداڵ بوو نەیزانیبوو کە ژانی منداڵبوونی هەیە".

د. سومەیە ئەوە رووندەکاتەوە کە ئەو کچەی پێش تەمەنی ١٨ ساڵی هاوسەرگیری دەکات، زیاتر ڕوبەڕووی خوێنبەربوون دەبێتەوە، لەکاتی سکپڕبوونیشدا بەهۆی گەشەنەکردنی هێلکەدان‌و منداڵدان ئەگەری لەبارچوونی منداڵ یاخود زوو لەدایکبوونی منداڵی هەیە، جیا لەوەی ئەگەری لەدایکبوونی منداڵی تووشبوو بەداونی هەیە، ئەو وتی "تەنها جەستە نییە کە زیانی پێدەگات، بەڵکو لەڕووی دەرونیشەوە زیان بەکچەکە دەگات، دوای منداڵبوون ئەو ژنە تووشی شۆکبوون‌و خەمۆکی دەبێت".

"دەترسم پیاو نەمێنێ"!

کۆتایی ساڵی رابردوو ٢٠٢٣، مونا یاقوو سەرۆکی دەستەی سەربەخۆی مافەکانی مرۆڤ، رایگەیاند "لەنێوان ساڵانی ٢٠٢٠ تا ٢٠٢٢ پێنج هەزارو ٢٧ کچ کە تەمەنیان لەخوار ١٨ ساڵە هاوسەرگیریی پێشوەختەیان پێکراوە".

بەپێی رووپێوی بەشی ئامارەکانی پەروەردە، تەندروستیی‌و کۆمەڵایەتیی لەدەستەى ئامارى هەرێمى كوردستان بەهەماهەنگیی لەگەڵ سندووقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتووان سەبارەت بەبارودۆخی تەندروستی‌و کۆمەڵایەتی ژنان لەساڵی ٢٠٢٢، هاوسەرگیریی پێشوەختە لەهەرێمی کوردستان بەڕێژەی ٣٣٪یە، بەشێوەیەک ٢٣٪ی پێش تەمەنی ١٨ ساڵیی هاوسەگیرییان پێکراوەو ١٠٪ی پێش تەمەنی ١٥ ساڵی بووە.

بەپێی ڕووپێوییەکەش زۆرترین ڕێژەی هاوسەرگیریی پێشوەخت لەپارێزگای سلێمانییەو دوای ئەویش پارێزگای هەولێر دێت، پاشانیش پارێزگای دهۆک‌. زۆربەی هاوسەرگیرییە پێشوەختەکانیش لەڕێگەی خزمایەتییەوە ئەنجامدراون، ١٣٪ پیاوەکان بە ١٠ ساڵ لەژنەکان گەورەترن.

بەپێی زانیارییەکی وەزارەتی پەروەردەش ئەو خوێندکارانەی وازیان لەخوێندن هێناوە تەمەنیان لەخوێندنی بنەڕەتی‌و ئامادەییدایەو زۆربەیان کچ‌و دانیشتووی دەرەوەی شارەکانن.

هەرچەندە سەبارەت بەبوونی هاوسەرگیریی پێشوەخت ئامارێکی ورد لەبەردەستدا نییە، بەڵام بەپێی زانیارییەکانی ئاوێنە هەفتانە چەندین هاوسەرگیریی کچانی تەمەن ١٥ – ١٧ ساڵ لەنێو دادگای باری کەسێتی سلێمانی ئەنجام دەدرێت.

ڕۆژگار ئیبراهیم، پارێزەرەو ساڵانێکە لەکەیسەکانی دادگای باری کەسێتی کاردەکات، هۆکارەکانی هاوسەرگیری پێشوەختە لەکۆمەڵگای کوردیدا لەچەند خاڵێکدا دەخاتەڕوو، کە سەرەکیترینیان کەمی هۆشیاری کۆمەڵگاو خراپ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیاو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانە.

رۆژگار وتی "سۆشیال میدیا ئەمڕۆ رۆڵی سەرەکی دەبینێت لەباوەڕهێنانی کچەکان بەهاوسەرگیری پێشوەخت، کە بەژیانە ڕۆمانسییەکەی ناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تێدەکەون‌و خوازیارن پێش ١٨ ساڵی هاوسەرگیری بکەن، تەنانەت ئەگەر دایک‌و باوکەکانیش ڕەزامەند نەبن".

وتیشی "هۆکارێکی دیکە پاشەکشەی خوێندن‌و قەیرانی دارایی‌و روانینی کۆمەڵگەی خێڵەکییە کە پاراستنی ژنی بەپیاو سپاردووە، هەروەها توندوتیژیی‌و نائاسودەیی ناو خێزان، کە زۆرجار کچان دەیانەوێت لەژینگەی نائارامی خێزانەکانیان ڕابکەن، وێڕای ترس لەهەڵكشانی تەمەن‌و مانەوەو نەمانی دەرفەت بۆ هاوسەرگیریی، بۆ نمونە جارێک لەدادگا لەکچێکم پرسی: بۆچی بەم تەمەنە کەمەوە هاوسەرگیری دەکەیت؟ لەوەڵامدا وتی: دەترسم پیاو نەمێنێت"!

بەپێی ئەو ئامارانەی ئەم پارێزەرە دەیخاتەڕوو،  لەساڵی ٢٠٢٢دا ٧٠٪ی ئەو کەسانەی چوونەتە دادگا بۆ جیابوونەوە، تەمەنیان لەنێوان ١٥ بۆ ٢٥ ساڵیدا بووە.

"هاوسەرگیریی جلی بوک‌و وێنەگرتن‌و ئاهەنگ‌و خۆشییە"

پەروین حەسەن، توێژەری کۆمەڵایەتی‌و ڕاوێژکاری ئەنجومەنی باڵای خانمان، هۆکارێکی دیکەی دیاردەکە بۆ چاولێکەری دەگەڕێنێتەوە، ئەو وتی "کاتێک کچێکی خوار ١٨ ساڵ هاوسەرگیری دەکات، هاوتەمەنەکانی لەکۆمەڵگاو خوێندنگاکاندا چاوی لێدەکەن‌و وادەزانن هاوسەرگیری هەر جلی بوک لەبەرکردن‌و وێنەگرتن‌و ئاهەنگ‌و دڵخۆشییە"!

پەروین دەپرسێت "لەکاتێکدا ئەو کچە خۆی منداڵەو پێویستی بەپەروەردە کردنە، چۆن دەتوانێت منداڵێکی ببێت‌و بەشێوەکی گونجاو پەروەردەی بکات؟!".

ئەوەش رووندەکاتەوە کە لەماوەی ساڵانی نێوان ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٤ هاوسەرگیری پێشوەختە زۆر کەم ببوەوە، بەڵام پاش ساڵی ٢٠١٤ ئامارەکان زیادیان کرد بەهۆی سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی‌، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەمجۆرە هاوسەرگیرییەش، ئەنجومەنی باڵای خانمان لەگەڵ سندوقی دانیشتوانی نەتەوە یەکگرتووەکان unfpa لەساڵی ٢٠١٤ کار لەسەر کەمکردنەوەی ئەو دیاردەیە دەکەن.

"من ئەمە ناونانێم هاوسەرگیریی..."

ڕێکخراوی خەڵک بۆ گەشەپێدان لەساڵانی رابردوودا توێژینەوەیەکیان لەبارەی هاوسەرگیری پێشوەخت لەچەند ناوچەیەکی کوردستان کردووەو بەشداربوانی توێژینەوەکە ٧٨٠ خێزان بوون‌و لەدەرئەنجامدا دەرکەوتووە ١٦٥ خێزانییان هاوسەرگیری پێشوەخت بووە.

بەهار مونزیر، سەرۆکی ڕێکخراوی خەڵک بۆ گەشەپێدان بەئاوێنەی وت "ئێستا ئامارەکانی هاوسەرگیری لەتەواوی هەرێمی کوردستان‌و عێراقیش لەهەڵکشاندایە، لەکاتێکدایە لەزۆربەی جیهاندایە لەداکشاندایە".

بۆ بەهار مونزیر، تەشەنەسەندنی ئەم ئامارە چاوەڕوانکراو بووە، لەبەرئەوەی لە ٢٠ ساڵی ڕابردوودا ئامارەکان بەهۆی چەندین هۆکاری جیاواز بەردەوام لەهەڵکشانداندا بوون.

بەهار بچوکترین کچ کە بینیبێتی هاوسەرگیری پێکرابێت، تەمەنی ١٣ ساڵ بووە، ئەو وتی "من ئەمە ناونانێم هاوسەرگیریی...،  بەداخەوە دۆخەکەو ژینگە کۆمەڵایەتییەکە پاڵنەرن بۆ زیادبوونی ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە".

مەرجی ئایین بۆ هاوسەرگیری "باڵغ‌و ئاقڵ" بوونە

عەبدولحەمید سیوەیلی، مامۆستای ئاینییە، دیاردەی هاوسەرگیری پێشوەخت بەکلتوری کۆمەڵگاکەوە دەبەستێتەوە نەک ئاین‌. ئەو ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ئاین بەهیچ شێوەیەک ڕێگا بەهاوسەرگیری پێشوەخت نادات، چونکە بەپێی ئایینی ئیسلام مەرجی هاوسەرگیری "باڵغ‌و ئاقڵ" بوونە، ئەو وتی "کچ‌و کوڕ ئەوکاتە بۆ هاوسەرگیری شیاون کە ئەرکە ئاینییەکان‌و حەڵاڵ‌و حەرام لەیەکتر جیابکەنەوە‌".

وتیشی "چومە دانیشتنێکی مارە کردنەوە، هەرچەندە کچ‌و کوڕەکە تەمەنیشیان گونجاو بوو، بەڵام هێشتا بەئەقڵ‌و پێگەیشتن زۆر منداڵ بوون، پێشبینیم دەکرد ئەم هاوسەرگیریە هەفتەیەک نەخایەنێت، چونکە خۆشیان نەیاندەزانی چی دەکەن‌و هاوسەرگیری چییە، هەفتەی دواتر پێیان وتم شەوو رۆژێکی نەخایاندووەو جیابوونەتەوە".

ئەو مامۆستا ئاینییە جەغت لەوە دەکات کە بەهیچ شێوەیەک کچێکی خوار ١٨ ساڵ مارە ناکات، بەئەرکی هەموو مامۆستا ئاینییەکانیشی دەزانێت، لەسەرجەم کۆڕو کۆبوونەوەکاندا هۆشداری لەزیانەکانی هاوسەرگیری پێشوەخت بدەن.

"بەیاسا هاوسەرگیریی کچانی ١٥ بۆ ١٧ ساڵ رێگەپێدراوە؟"

بەپێی یاسا دەبێت، هەموو گرێبەستێکی هاوسەرگیری سەرەتا لەدادگاکان ئەنجامبدرێت، بەڵام ئەم یاسایە پشتگوێخراوە، لای کۆمەڵگا بووەتە نەریت کە سەرەتا لای مامۆستایانی ئاینی پڕۆسەکە ئەنجامدەدرێت.

بەپێی یاسای باری کەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩دا، یەکێک لەمەرجەکانی هاوسەرگیری بۆ هەردوو ڕەگەز گونجاوی ئەو دوو کەسەیە بۆ هاوسەرگیریی. بەڵام لەماددەی ٨ی یاساکەدا هاتووە: ئەگەر دۆخێکی تایبەت هەبوو، کچەکە یاخود کوڕەکە تەمەنی ١٥ ساڵییان تەواو کردبوو، بەڕەزامەندی وەلی ئەمرو دادوەرو راپۆرتێکی پزیشکی کە بیسەلمێنێت کەسەکە شیاوە بۆ هاوسەرگیریی لەڕووی جەستەییەوە، ئەوا ڕێگا بەهاوسەرگیرییەکە دەدرێت. ئەگەر تەمەنی ئەو کەسە ١٧ ساڵ بوو، ئەوا لێوەشاوەیی لێکناداتەوە، بەئامادەبوونی وەلی ئەمر هاوسەرگیریەکە لەدادگا ئەنجامدەدەرێت". واتە بەیاسا هاوسەرگیریی کچانی ١٥ بۆ ١٧ ساڵ بەپێی چەند مەرجێک رێگەپێدراوە.

لەهەرێمی کوردستان یاسای بەرەنگابوونەوەی توندوتیژی ژمارە ٦ی ساڵی ٢٠٠٨، هەمان مەرجی یاسای باری کەسێتی دیاریکراوە، بەڵام بەپێی ئەم یاسایە دەبێت تەمەنی ١٦ساڵی تەواوکردبێت، ئەگەر هاتوو زۆرلێکردنێکیش هەبێت، ئەوا ئەو هاوسەرگیرییە بەتاوان دادەنرێت. یاسای سزادانی عێراقی، ژمارە ١١١ی ساڵی ١٩٦٩، لەماددەی ٣٢٩ بڕگەی یەک‌و ١٠ هاتووە: هەر هاوسەرگیرییەکی پێشوەختە لەدەرەوەی دادگا ئەنجام بدرێت، سزای زیندانیکردن‌و غەرامەی دەبێت.

حاکم سەلاح حەسەن، وتەبێژی دادگای سلێمانی، ئاماژە بەوە دەکات لەکاتێکدا مارەکردنەکان لەدەرەوەی دادگاکان ئەنجام دەدرێن، مامۆستایانی ئاینی گرنگی بەبوونی پشکنینە تەندروستییەکانی ئەو دوو کەسە نادەن‌و بڕیارەکان پشتگوێ دەخەن، پرسیار لەتەمەن‌و گونجاوی ئەو دوو کەسە بۆ هاوسەرگیری ناکەن.

ساڵانێک کاری دادوەریی، حاکم سەڵاحی خستووەتە ئەو بڕوایەی یەکێک لەهۆکارەکانی جیابوونەوە هاوسەرگیری پێشوەختە، چونکە ئەو دوو کەسە ئەزموونی ژیانکردنیان نییە، بەهۆی کەمی تەمەنەوە لەیەکتر تێناگەن، بۆیە لەپێشترن بۆ جیابوونەوە .

حاکم سەلاح بەئاوێنەی وت "کاتێک ئەو کچە یاخود ئەو کوڕە هاوسەرگیری دەکات، کە هێشتا تەمەنی نەگەیشتووەتە ١٨ ساڵ، نازانن ئەرک‌و مافەکانیان بەرامبەر یەکتر چییە، تێکەڵ بەخێزان‌و بنەماڵی جیاواز دەبن، کە دابونەریتەکانیشیان جیاوازە".

تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیس بە"بۆمبێکی چێندراو" دەچوێنێت، کە بەهۆی خراپ بەکارهێنانی یەکێکە لەسەرەکیترین هۆکارەکانی کێشەکان، بۆیە دایک‌و باوکەکان لەترسدا تا منداڵەکانیان تووشی ئەو کێشانە نەبن، هەوڵدەدەن زوو هاوسەرگیرییان پێبکەن، بەڵام لەڕووی یاساییەوە سزا بۆ ئەو کەسانەی پێش ١٨ ساڵی هاوسەرگیری دەکەن، دانراوە.

ئاوێنە پڕۆژەیەکی میدیایی بەهاوبەشی لەگەڵ "قریب" بەڕێوەدەبات

ئاوێنە بۆ ماوەی دوو ساڵی داهاتوو پڕۆژەیەکی میدیایی هاوبەش بەسپۆنسەری "قەریب" بەڕێوەدەبات.

لەم پڕۆژە میدیاییەدا بایەخێکی تایبەت دەدرێت بەگەنجان‌‌و ژنان‌و پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم‌و حکومەتی ناوەندی عێراق‌و هەڵبژاردنی کوردستان.

لەچوارچێوەی ئەم پڕۆژەیەدا، ئاوێنە بەشێوەیەکی پیشەیی‌ کار لەسەر ئەو  بابەتانە دەکات‌و چەندین راپۆرت‌و فیچەر پێشکەش بەخوێنەرو بینەرانی دەکات.

"قریب" بەرنامەیەکی هەرێمایەتییە بەسپۆنسەری ئاژانسی فەرەنسی بۆ پەرەپێدان "AFD‌"و لەلایەن ئاژانسی فەرەنسی بۆ گەشەپێدانی میدیایی CFI جێبەجێدەکرێت.