فەریق شوانی
جان بۆڵ سارتەر (١٩٠٥-١٩٨٠) لەوتەیەکی بەناوبانگدا بنەمای سەرەکی ڕۆشنبیر دەستنیشان دەکات و دەڵێت: ڕۆشنبیریی هەڵوێستە نەك پیشە.
هەر وە ك لای زۆرینەش زانراوە هەر کەسێك شتێك لە خوێندەواری هەبێت و دوو پەرتووك بخوێنێتەوەو بنووسێت ئەمە مانای ئەوە نییە کەسێکی ڕۆشنبیرە، ئەمە کێشەی کۆمەڵگای پاشکەوتووە کە زۆرینەی تێدا نەفامن، ئەوانەش کە شتێك بزانن دەتوانن بە جۆرەها شێوە لافی ڕۆشنبیرێتی بۆ خۆیان لێبدەن، هەرچەندە لە ناواخنیشدا دژە ڕۆشنبیریی بن! بە تایبەتی کە ئەم چینە؛ زۆربەی هۆکارەکانی ڕاگەیاندنیان لەبەردەستدایە، لەبەرئەوەی پرەنسیپێکی (ئیتیکی)یان نییە بیانبەستێتەوە بە بنەما سەرەکییەکانی ڕۆشنبیرییەوە، ئەوان لەگەڵ بەرژەوەندیدان و هەر ئەوگرێبەستە نهێنییەشە هەمیشە دەیانبەەستێتەوە بە دەسەڵات و سەرچاوەی هێزەوە، بۆیە ناتوانن لەو بازنەیە دەربچن و لەدەرەوەی ئەو بازنەیەش وەکو پەلەوەڕی داماڵراو لە پەڕ، هیچیان پێوە نامێ. ئەگەر هەتا دوێنێ بوو بە دە پەنجە ئیمزایان بۆ ڕژێمەکانی پێشوو کردبێت و ئیمزای پاڵپشتیشیان بۆ کۆکردبێتەوە، ئەوا ئێستاش خاوەنانی ئەو تێڕوانینە میکافیللیە بە جۆرێکن نابێت بەرژەوەندییان بکەوێتە مەترسییەوە، بۆیە ئەمڕۆش بەهەمان شێوە ئەوەی لە خاڵی دەسەڵات و هێزدا بێت دەبێت ئیمزای بۆ کۆبکەنەوە، تا پلەو پایەو ئیمتیازاتەکانیان لەدەست دەرنەچێت، کە دڵنیاشن ئەو ئیمتیازاتانە پارەی گەندەڵی و دزیارییەو هەقی ڕەش و ڕووتێکە و ئەمان دەیخۆن و بگرە بەکاریشی دەهێنن بۆ خۆ نواندن و خۆکردنە چەقی ڕۆشنبیران و خامە بەدەستان، جا پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا ئەو هونەرمەندو ئەدیبانەی لەدەوری ئەمانە کۆ دەبنەوەو بەو دوعایە دەڵێن ئامین چۆن جورئەت دەکەن ئەو هیپۆکرات و ناواخن بۆشانە بە چەقی ڕۆشنبیریی و سەرکاریی دەزگای ڕۆشنبیریی دابنێن؟ ئەمە چ کارەسات و کۆڵەواریی و تێگەیشتنێکی لنگەوقووچە بۆ ئەو زۆرینەیەی خۆیان بە شوناسی جوانی ئیستاتیك و داهێنان و هونەرو ئەدەبیات و ڕۆشنبیریی دادەنێن؟
نعۆم چۆمسکی هزرمەند لەم ڕووەوە دەبێژێت: ڕۆشنبیر هەڵگری حەقیقەتە بە ڕووی هێزدا. ئەمەش تەواوی ساختەیی ئەو بەناو ڕۆشنبیرانە هەڵدەماڵێت کە ناوێرن بە وشەیەکیش بێت خۆیان لەقەرەی سنوورەکانی پێشێلکارییەکانی دەسەڵاتی تۆتالیتاریی بدەن، بگرە زۆر لایان ئاساییە گەر ببنە زوڕنا لێدەر بۆیان و شانازیشی پێوە دەکەن، ئیتر گەر وەکو خۆریش لایان ڕوون بێت ئەوەی ئەوان پێی هەڵدەستن و دەستیان داوەتێ ئەنتی ڕۆشنبیرییە بە هەموو مانایەك.
مارتن هایدگەر (١٨٨٩-١٩٧٦) کە لە قۆناغێكدا ڕاشکاوانە بیانووی بۆ هزری نازیگەریی دەهێنایەوە، لە چاوگی بڕوابوونەوە ئەم تەرحەی پێشکەش دەکرد و نکۆڵی لێ نەدەکردو هەرچەندە لە دوایشدا بە بڕواوە لێی پاشگەزبووەوە. کەچی مەخابن ئەو بەناو ڕۆشنبیرانەی کۆمەڵگای ئیستیهلاکی و بازاڕیی لەمەڕ ئێمە تا قوڕقوراگەیان لە گەندەڵییدا نغرۆ بووەو کەچی باسی یاخیگەرێتی دەکەن، لاشیان نەنگ نییە بە چاو سوورکردنەوە شوێنگەو ڕاوبۆچوونی خۆیان بسەپێنن، بێ ئەوەی خاوەنی میتۆدێك یان کارێکی دیارو بەخشینێکی جیاواز بن کە شایستەی ئاماژە بۆ کردن بێت.
ئەم نۆرمە گەر لە بیرمەندی ئیتاڵی جیوفانی جەنتێل (١٨٧٥-١٩٤٤) بوونی بووبێت، ئەوا جێی باسکردن و سەرسوڕمانە، بەڵام گەر لای مشەخۆرێکی دەزگایەکی بەناو ڕۆشنبیریی لەمەڕ خۆمان ڕووبدات هیچ جێگەی سەرنج نییە، لە کاتێکدا (جەنتێڵ) بەیانێکی ڕەسمی دەرکرد و تیایدا زەمینەی فەلسەفی سازدەکرد لە پاکانەکردن بۆ فاشیزم لە ساڵی ١٩٢٥دا و لەمبارەیەوە ئیمزای ٢٥٠ ڕۆشنبیریشی کۆکردەوە بۆ پاڵپشتی لە کارو پرۆژەکەی.
بەڵێ؛ کورت و پوخت ئاوهایە: پەیوەندی دەسەڵات و ڕۆشنبیر هەرگیز پەیوەندییەکی تەندروست نییە، چونکە دەسەڵاتی تۆتالیتاریی هەمیشە هەوڵ ئەدات ڕۆشنبر بکاتە پاشکۆی خۆی و هەموو بەهاکانی بخاتە ژێر نوکی قەمەکانی و بگرە وەك هەموو کاڵاکانی دی بە موڵکی خۆی بزانێ ، لەولاشەوە هەمیشە ڕۆشنبیریی ڕاستەقینە ئەو ڕاستییەی لا ڕوونە کاتێك گەیشتە ئەو ئاستە نزمە ئەوا هەڵدەگەڕێتەوە لە خۆی و دەبێتە ئەنتی ڕۆشنبیرو هیچ بەهایەك نامینێتەوە بۆ مانای ڕۆشنبیرێتی، چونکە ئەو ئاوها لە مانای ڕاستەقینەی ڕۆشنبیر گەیشتووە، ئیدی زۆر ئاساییە ڕۆشنبیریی پێداگر لەسەر ئەم پرەنسیپە مەزنانە لەو کۆمەڵگا چەقبەستووانەدا بە پەراوێزخراو و نامۆو دژە شەپۆل ناوببرێن و هەموو دەرچەکانیان بەڕوودا دابخرێن و بگرە سوکایەتیشیان پێبکرێت.