نوسینی: مۆر لۆران
وەرگێڕانی لەعەرەبیەوە: كۆراڵ نوری
پێمباشبوو ناونیشانی وتارەكە بەئینگلیزی بنوسم لەبەرئەوەی كاریگەرترە لەسەر بیسەرو خوێنەر، ئاگر لەزمانی عەرەبیدا، چەند ڕویەكی هەیە كە بەپێی نەریتی كۆن دڵ بەواتاكەی تەنگ دەبێت، ئەو نەریتەی شیكاری تێكەڵ بەچەمكەكانی ئیسلامی میللی‌و حكومدانی پۆپۆلیستی زۆر مەترسیدار كراوە كە دەگاتە رادەی كوشتن، وەك ئەوەی لێرەدا دەیگێڕینەوە.
ئەمساڵ لەشەوی نەورۆزدا 20/3/2023 كوردەکان شۆك بون بەڕوداوێكی دڵتەزێن لەناحیەی جەندێرس سەر بەقەزای عەفرین لە رۆژئاوای كوردستان، ئەویش كوشتنی 4 هاوڵاتی كورد بوو كە بۆ رۆژی دواتر بەهۆی سەختی برینی یەكێك لەبریندارەكانەوە بوو بە 5 كەس، لەلایەن چەكدارانی سەر بەیەكێك لەگروپەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا كە لەلایەن توركیاوە پاڵپشتی دەكرێن. ئەو شەهیدانە ئاهەنگی شەوی نەورۆزیان دەگێڕا، لەرێگەی ئاگركردنەوە لەبەردەم ماڵەكەی خۆیاندا هەر وەك نەریتێكی باوی ئاهەنگەكانی كورد، كەچی ئەم چەكدارانە دێن‌و بەخەمساردیەوە بەر دەسترێژی گولەیان دەدەن.
پاش 11 رۆژ بەسەر روداوەكەدا دواجار بەیاننامەیەكی سەركۆنەكردن لەلایەن باڵیۆزخانەی ئەمریكا لەسوریا دەرچوو، كە تیایدا هاتوە: ئەو روداوە هەڕەشە لەسەقامگیری سوریا دەكات، هەروەها داوای راگرتنی ئەو هێرشانە بۆ سەر خەڵكی سڤیل دەكات.
ئەو دواكەوتنە خۆی لەخۆیدا ئەو پرسیارە دەوروژێنێت سەبارەت بەهۆكاری پاراستنی چەكدارانی سوریی كە لەسایەی وڵاتانێكی دیاریكراودا كاردەكەن‌و پێشێلی بچوكترین مافی كورد دەكەن، ئەویش مافی ئاهەنگگێڕانە.
بۆ تێگەیشتن لەو روداوە پێویستە بگەڕێنەوە بۆ خوێندنەوەی وەعی پۆپۆلیستی ئیسلامی، كە باكگراوندی زاڵی گروپە چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریی بەهەموو میلیشیاكانیەوە پێكدەهێنێنت‌و دەیانخاتە خانەی ئیسلامی توندڕەوە كە گومانی قوڵی لەمەڕ ئەوی دیكە هەیە. هەروەها مەودای تێكەڵكردنی چەمكی عروبە بەئیسلام تا ئاستی چواندنی موسڵمانی ناعەرەبی‌و كافر بەیەك. بەبێ هەوڵدانێكی كەم بۆ تێگەیشتن لەباكگراوندی قوڵی سیمبولەكانی گەلێكی وەكو كورد، كە بێگومان جیاوازە لەعەرەب.
چیرۆكی نەورۆز
چیرۆكی نەورۆز لە هزری تاكی كوردا گرێدراوە بەئەفسانە جۆراوجۆرەكانی مێژوەوە كە وەستانەوەیە لەدژی ستەم‌و ستەمكار، هەروەها كردنەوەی ئاگر لەسەر شاخ‌و شوێنە بەرزەكان سیمبولێكە بۆ خۆڕاگری، سەركەوتن، ئازادی‌و كۆتاییهێنان بەستەم.
لەنەستی كورددا ئەو ئەفسانەو چیرۆكانە بێهودە نیە، بەڵكو رەگێكی مێژویی قوڵی هەیە لەبەرتەسكردنەوەی ئازادی نەتەوەیەك كە بەدرێژایی مێژوو ناڵاندویەتی بەدەستیەوە، ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ مێژووی نزیك، هیچ ساڵێك نەبوە گەنجانی كورد پێش‌و لەكاتی ئاهەنگی نەور‌وزدا لەلایەن ژرێمە دەسەڵاتدارەكانی هەرچوار پارچەی كوردستان بەئامانج نەكرابن. ئەم روداوانە هەموو ساڵێك لەپارچە جیاوازەكانی كوردستان روودەدەن، كوردیش وا راهاتوە سەرباری خەمی قوڵی بۆ شەهیدەكانی، ئاهەنگی نەورۆز بگێڕێت.
چیرۆكی شەهیدەكانی جەندێرس جیاوازە لەچیرۆكەكانی رابردوو، چونكە ئەمجارە لەدەرەوەی سنوری دەسەڵاتی حكومەتی سوریا بوو، بەڵكو پاڵنەرێكی پۆپۆلیستی پەیوەست بەوەعی ئیسلامی بوو، كە خۆی لەترس لە" ئاگر"دا دەبینێتەوە. لەبەرئەوەی ئاگر، لەلای ئەو، گرێدراوە بەمەگوشەوە (مەجوسیەت)، مەگوشیش بەتێڕوانینی موسڵمانێكی توندڕەو كفرە. گرێدانی ئەم ترسە ئاینییە لەئاگر بەنەورۆزەوە، كوردی موسڵمان دەخاتە بەردەم پرسیارگەلێكی زۆرەوە، كە لەپرسیاری كەسوكاری قوربانیەكانی جەندێرس لەمیدیاكاندا دەركەوت، ئەویش: بۆچی‌و لەبەرچی؟ بۆچی‌و لەبەرچی دەبێت رۆڵەكانیان بەهۆی كردنەوەی ئاگری نەورۆزەوە شەهید بكرێن؟
ئاگر وەك سیمبولێك بۆ ئەوی دیكەی نادیار
لەسەردەمە دێرینەكاندا، ئاگر سیمبولی پاكبونەوەی رۆح بوو، وەك ئەو روناكیەی خەم دەڕەوێنێت، گەشە بە بەروبومەكانت دەدات، هەروەها بینین‌و مەودای تیڕوانینت پێدەبەخشێت. چەمكی ئاگر سەرچاوەی گوزارشت لەخۆشی بەروناكی، كە ئەویش خۆرە لەوەرزی بەهاردا، لەڕوانگەی ئیسلامیەكی توندڕەوەوە گۆڕ بۆ چەمكێكی تاریك‌و لەپەرستنی توخمێك لە تۆخمەكانی سروشت، بەمەش خۆی دەخاتە تەڵەزگەی ترسە لەئاگر كە لەبنەمادا خۆی باش لێیتێنەگەیشتوە.
ئەو " ئاگرەی" رێبەری مەگوشە سەرەتاكان بوو (وەك لەئەنجیلی مەتا هاتووە) پاش ئەوەی لەڕۆژهەڵاتەوە دوای ئەستێرەیەكی ئاسمان دەكەون بۆ ئەو ئەشكەوتەی عیسای پەیامبەری تیایدا لەدایك دەبێت، لەئیسلامدا گۆڕا بۆ سیمبولی كفر‌و دروستكردنی هاوبەش بۆ خودا. ئەگەرچی بەوردبونەوە لەدەقەكانی قورئان، هیچ شتێك بەدی ناكریت رێگەبدات بەكوشتنی ئەو كەسانەی ئاگر دەكەنەوە بۆ بۆنەیەك، هەمان شتیش سەبارەت بەفەرمودەكانی پێغەمبەر.
بەڵكو خودی ئیسلام خۆی درێژەپێدەری سیمبولەكانی سەردەمی جاهیلیەتە، خولانەوە بەدەوری كەعبە‌و ماچكردنی بەردە ڕەشەكە، باشترین نمونەن بۆ جیاكاری ئیسلام لەنێوان پڕبوون لەپەرستنی خواوەند دور لەسیمبولەكانی پەرستن. بۆیە پێغەمبەر هیچ پەیڕەوێكی وەك حەج‌و خولانەوە بەدەوری كەعبەدا رەتنەكردەوە جگە لەچەپڵە‌و فیكەلێدان نەبێت، سەبارەت بەئاوی زەمزەمیش توخمێكی دیكەی پیرۆزی توخمەكانی زەویە، كە حاجیان لەگەڵ خۆیان دەیهێننەوە.
هەرگیز نەبوە ئاهەنگگێران بەساڵنامەی جیاواز قەدەغە بكرێت. نەریتی خەلیفە ئەمەویەكان ناردنی دیاری بوو بۆ فارسەكان بەبۆنەی نەورۆزەوە، ئاهەنگەكانیش لەبەردەم كۆشكەكانیاندا بەبێ هیچ كێشەیەك ئەنجام دەدران. هەروەها ئاهەنگگێڕان بەساڵی زایینی‌و بەكارهێنانی لەوڵاتە ئیسلامیەكاندا بەڵگەیەكی دیكەی تۆلێرانس‌و لێبوردەییە لەگەڵ ئەوەی دیكەداو پێكەوەژیان بەیاساكانی "ئەو" هەندێ‌جار.
مەگوش‌و ئیسلام
توێژەر د. خەلیل عەبدولرەحمان لەپێشەكی ئاڤێستادا مەگوش بەم جۆرە پێناسە دەكات: مەگوش زاراوەیەكی ئیمپراتۆریەتی میدیای كۆنە، بنەماكەی (ماگۆ)یە واتە پیر یاخود پیاوی ئاینی. وشەی (Magos)گریكەكان ئەو ناوەیان لەقەشە یاخود پیری زەردەشتیەكان نا كە بەواتای مەزن دێت، كاتێكیش ئاینی زەردەشتی بوو بەئاینێكی بەرفراوان مەگوشەكان هەستان بەشیكردنەوەی ئاینەكە بۆ خەڵكی ئاسایی‌و بڵاوكردنەوەی. بەوپێیەی ئاگر پیرۆزترین توخمی ئاینی زەردەشتی بوو، لەبەرئەوەی سیمبولی بەرجەستەكردنی خودایە، بۆیە مەگوشەكان هەستان بەخزمەتكردنی ئاتەشگاكانی ئاگر، لێرەشەوە زەردەشتیەكان بەهەڵە ناونران مەگوش واتە ئاگرپەرستان.
وشەی(بەهەڵە) بۆ سەردەمێكی دورودرێژ بەردوام بوو تا ئەمڕۆ كە گەیاندنی بەڕوداوی جەندێرس، بەبێ بچوكترین ویست بۆ راستكردنەوەی ئەو تێڕوانینە بەرتەسكە، لەكاتێكدا دەقەكانی ئیسلام‌و مێژووی ئیسلام بەشێوەیەكی جیاواز ئاماژە بۆ هەڵگرانی بیروباوەری ئاینی زەردەشتی دەكەن. هەوەها باسكردنی ئاهەنگەكانی جەژنی نەورۆز بەكارێكی جیاوازە لەئاینداری، نەورۆز سەری ساڵی ئارییە كە هەموو گەلانی ئاری لەناوچەكە یادی دەكەنەوە، بۆیە گرێدانی ئاگری نەورۆز بەمەگوشەوە یاخود بەئاگرپەرستیەوە هەڵەیەكی باوی مەترسیدارە.
یەكەم پەیوەندی ئاینی ئیسلام بەئاینی زەردەشتیەوە سەلمانی فارسی بوو كە یەكێك بوو لەهاوەڵانی پەیامبەر، پەیامبەر پێیدەوت: خانەخوێ (أهل البیت)، ئەوەش پێگەیەك بوو دەگمەن بوو هاوەڵاكانی دیكەی پێغەمبەر پێی بگەن.
سەلمان كە ناوی راسەقینەی رۆزبە بوو، كوڕی پیرێكی زەردەشتی بوو، لەگەشتی گەڕان بەدوای خودا، خانەوادەكەی بەجێهێشت، بۆ فێربونی ئاینی كریستیان لەوڵاتەكەیەوە چوو بۆ نسێبین، كاتێك گوێبیستی دەركەوتنی پێغەمبەرێكی عەرەب بوو بەخێرایی خۆی گەیاندە لای‌و بوە كەسە نزیكەكانی.
هەروەها عەبدولرەحمان‌و زۆر لە توێژەران دەڵێن، بیرۆكەی بەهەشت‌و دۆزەخ لەڕێگەی رۆزبە (سەلمان)ەوە چوە ناو ئەدەبیاتی ئاینی ئیسلامەوە، وشەی "فیردۆس" كە فارسیە، هەروەها "جهنم"دۆزەخ كە بنەماكەی میدییە، بەپیی ئەو توێژەرە، یەكێك لەگەورەترین بەڵگەكانە لەسەر پێگەی رۆزبە (سەلمان) لەئاینی ئیسلامدا، لەكاتی كۆچی دواییدا عەلی كوری ئەبو تاڵیب خۆی رۆزبەی شتوە‌و ناشتویەتی.
حوكمی قورئان سەبارەت بە مەگوش لەسورەتی خەج "إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ} الحج17 " .
دەبینین لێرەدا وەك خاوەنی كتێب مامەڵەیان لەگەڵدا كراوە‌و بڕیاردان لەسەریان دواخراوە بۆ ئەودنیا، عەبدوڵای كوری جابر یەكێك لەهاوەڵەكانی پێغەمبەر دەڵێت: رێگەمان بەخۆمان نەدا سەگ‌و باڵندەیان راو بكەین، واتە هی مەگوشەكان. ئەمەش ئاماژەیەكی راستەوخۆیە بۆ ئاشتی لەگەڵ پەیڕەوانی ئەم ئایینە.
جموجوڵی ئاژاوەگێڕەكان بەپشتگیری وڵاتان
مێژوی ئیمپراتۆریەتی ئیسلامی پرە لەقبوڵكردنی ئەوی دیكە، بەدۆزینەوەی چارەسەر وەك جزیە، پەیامبەریش خۆی جزیەی لەمەگوشەكان وەرگرتوە وەك لەمێژودا هاتوە. بەڵام مێژوی هاوچەرخ داخراوترە لەو بوارەدا بەتایبەتی لەو وڵاتانەی بەهۆكاری سیاسی پارێزگاری لەتوندڕەوی دەكەن. بۆیە بكوژەكان لەجەندێرس دەسەڵاتی توركیا پارێزگاریان لێدەكات، ئەو توركیایەی، بەدەر لەهۆكارە شاراوەكانی كە بەندە بەڕقوكینەی نەتەوەییەوە، خۆی بەمنارەی ئیسلام لەناوچەكە دادەنێت.
دەبینین لەدەستوری هەندێ وڵاتاندا مافی ئاژاوەگێڕ دەپارێزێت‌و پانتاییەكیان لەحوكمدان لەسەر ئەوانی دیكە پێدەبەخشرێت، دەستوری پاكستان باشترین نمونەی ئەم فەوزا تەشریعیە، بۆیە یاسای "تەكفیركردن" لەپاكستان بەبنەمای توندڕەوی ئایینی‌و ستەمكردن لەكەمینەكانی ئەو وڵاتە دادەنرێت.
یاساكە لە سەردەمی فەرمانرەوایی جنەراڵ محەمەد زیا حەق دەرچوێنرا وەك بەشێك لەبڕیاركانی بەخێرا ئیسلامكردنی وڵاتەكە. لەساڵی 1982 لەدەقی یاساكەدا هاتوە: زیندانیكردنی هەتا هەتایی بۆ ئەو كەسەی بەمەبەست بێڕێزی بەقورئان دەكات‌و لەساڵی 1986 سزای رەخنەگرتن لەپەیامبەر محمد گەیشتە مردن یاخود زیندانی هەتاهەتایی، لەو كاتەوە بەبێ هیچ ترسێك لەسزا، یاساكە دژ بەكەمایەتیە ئایینیەكان جێبەجێ دەكرێت.
سەبارەت بەپرۆسەی گۆرینی زۆرەملێی ئاین لەم وڵاتەدا لەچوارچێوەیەكی تەواو شەرعیدا رودەدات. بەیاننامە هاوبەشەكەی ئەم دواییانەی مافپەروەرانی سەر بەنەتەوە یەكگرتوەكان، ئاماژەی بەو روداوە دوبارانە لەفڕاندن‌و كوشتن‌و هاوسەرگیری زۆرەملێ كردوە، هەروەها گۆڕینی زۆرەملێی ئایین لەلایەن كچانی كەمینە ئاینیەكانەوە لەپاكستان، مافپەروەران داوایان لەحكومەت كرد، سنورێك بۆ ئەو جۆرە رەفتارانە دابنێت.
كچانی نەوجوان كە تەمەنیان ناگەتە 13 ساڵ دەفڕێنرێن‌و دەبرێن بۆ ناوچەی دیكە لەوێ مارە دەكرێن لەپیاوانێك كە دوو هێندە تەمەنی خۆیان هەیە بەمەبەستی ناچاركردنیان بەگۆڕینی ئاینەكانیان بۆ ئیسلام. هێرشكردنە سەر كەمینەكان بەم شێوەیە بەڵگەیە لەسەر قبوڵنەكردنی ئەوی دیكە لەلایەن ئیسلامیە توندڕەوەكانەوە. ئەگەر بێتو ئەمە بەچاودێری هەندێ وڵاتی دیاریكراو بێت وەك ئەوەی جەندێرس ئەوە ئەوپەڕی مەترسیە كە گەڕانەوەی تێدا نیە.
لەراستیدا جۆشدانی ترس لەوی دیكە، بەچاودێری وڵاتانێك كە ئیسلام دەكەن بەپەردە بۆ جێگیركردنی شەرعیەتی خۆیان، مەترسیدارترین نمونەیە لەسەر چەمكەكانی دیموكراسیەت‌و مافی مرۆڤ، تەنانەت لەوەش زیاتر گەشەی كردوە تا ئەو ئاستەی ببێتە مەترسی لەسەر ژیانی هاوڵاتیەكی بێ تاوان كە دەیەوێت ئاهەنگ بۆ جەژنێكی دێرینی خۆی بگێڕێت، بەڵام لەسەر دەستی ئاژاوەگێڕەكان ژیانی لەدەست دەدات كە وڵاتانی توندڕەو بەكاریان دەهێنن بۆ بەردەوامی نەزانی بەدروستی ئایین‌و راستیە مێژوویەكانی ئیسلام.
سەرچاوە: http://www.asostudies.com