زامۆئا داراغا

سەرای سلێمانی یەکێکە لە و باڵەخانە گرنگانە کە پەیوەندیەکی راستەخۆی هەبووە لە نێو مێژووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری شارەکەدا، هەر لە سەرەتای دروست بوونی شاری سڵێمانی تا ساتە وەختی راپەرینی بەهاری ساڵی (1991).

لە دوای ڕاپەڕینەوە ئەم باڵەخانەیە پشت گوێ خرا و چەند جارێک هەوڵی ڕووخاندنی درا لە لایەن دەسەڵاتی سیاسی کوردی و بازرگانە تازە پەکەوتووەکانی دوای ڕاپەڕینەوە، لەبەر گرنگی شوێنی سەرای سلێمانی کە دەکەوێتە ناوەندی شارەوە، کە دەیانویست بیکەن بە مۆڵ و دوکان و بازاڕ.

بەڵام دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی کولتوری کوردی ئەوەندە ئازایەتییان نەبوو کە بتوانن بڕیاری رووخاندنی باڵەخانەی سەرا بدەن، بە هەوڵی چەند کەسێکی دڵسۆز پلانی ڕووخاندنی سەرای سلێمانی هەڵوەشایەوە.  

بەلام توانیان لە ڕێگەی دەسەڵاتی کولتوری و دەسەڵاتی داراییەوە باڵەخانەی سەرا سڕبکەن و لە شوینی خۆی پەکی بخەن لە ژێر ناوی (نۆژەن کردنەوە و تازەکردنەوەی سەرای سلیمانی).

سەرەتا بیرۆکەکە بەم جۆرە بوو کە باڵەخانەی سەرا بکرێت بە شوێنێکی کەلەپوری تایبەت (تەلاری کولتوری و پڕۆتۆکۆڵی) کە بکرێت بە دوکانی جۆراوجۆری کەلەپوری کوردی و ژوورێک تەرخان بکرێت بۆ (پاریزگاری سلێمانی) وە دیزاینەکەی بە شێوەیەکی فۆلکلۆری کوردی بێت، بۆ ئەنجام دانی دیدار و پڕۆتۆکۆڵەکانی پاریزگاری سلێمانی .

بەلام ئەم بیرۆکەیە هەر لە سەرەتاوە فەشەلی هێنا، پێشنیارێکی تر کرا کە ئەم باڵەخانەیە ببێت بە مۆزەخانە "شوێنێك دەبێت بۆ پاراستنی سەروەرییەكانی شاری سلێمانی" واتا (مۆزەخانەی ئەرشیفی شاری سلێمانی) بەکاربهێنرێت.

بەڵام بەهەمان شێوەی بیرۆکەی پێشوو ئەو بیرۆکەیەش فەشەلی هێنا بە هۆکاری نەبوونی ئەرشیف و دیکۆمێنت و کەڵ و پەلی تایبەت مێژووی شاری سلێمانی هەروەها نەبوونی پسپۆڕی و تایبەتمەندی بەم کارە لە ڕووی ئەرشیف کردن و دروست کردنی مۆزەخانەی لەو شێوەیە، لەلایەکی ترەوە نەگونجانی دیزاینی تەلارسازی باڵەخانەی سەرا بۆ بیرۆکەی (مۆزەخانە).

بە باوەڕی من هەمووی ئەگەرێتەوە بۆ هەژاری لە بیرۆکە و داهێنانی سەردەمیانە و کەمی زانیاری و نەبوونی ئەزموون لەسەر مێژووی سلێمانی بە گشتی، وە بە تایبەتی مێژووی باڵەخانەی سەرا لە ڕووی مێژووی تەلارسازی لە شاری سلێمانی و ناوچەکەدا، وای کرد کە ئەم بیرۆکانە هەر لە سەرەتاوە لەباربجێ و نەتوانرێت جێبەجێی بکرێت، بە تایبەتی کە هەموومان توانا و ڕێژەی بیرکردنەوەی دەسەڵاتی کولتوری کوردی خۆمان ئەزانین لە چ ئاستێک دایە، هەم وەک چەندایەتی و هەم وەک چۆنایەتی.  

لە ساڵی (2007 بۆ 2010) لە سەر بودجەی پارێزگاکان بڕی (2.400.000.000) دوو ملیار و چوار سەد ملیۆن دیناری بۆ نوژەن کردنەوەی باڵەخانەی سەرا تەرخان کرا. لە ساڵی (2011 ) دەستکرا بە نوژەن کردنەوەی تا ساڵی (2015).

لە بەر نەبوونی ئیرادە و هەست کردن بە بەرپرسیارێتی باڵەخانەی سەرا کتومت بە چۆڵی مایەوە و دووبارە بەرەو داڕوخان و تێکچون چوو.

لە سەرەتای ئەم ساڵدا رێکخراوی ی(TARII) ئەمریکی بە هەماهەنگی لەگەڵ (بەڕێوەبەرایەتی گشتی ڕۆشنبیری سلێمانی) دووبارە، دەروازەی سەرای سلێمانی و سیاجەکەی و لەبەشی ناوەوە و پشتەوەشی هەندێ کەموکوڕی تر، ئەم ڕێکخراوە لەسەر ئەرکی خۆیان نوژەنیدەکەنەوە. بەڵام تائێستا هیچ کارێکی تیا نەکراوە تەنها لەسەر کاغەز ماوەتەوە.  

ئەوەی لێرەدا جێی سەرنج و تێبینییە کە ئەم باڵەخانەیە زیاد لە (15) پانزدە ساڵە چۆڵ و هۆڵە وە کەس ئەم باڵەخانەیەی بەکارنەهێناوە وە ناهێڵن هاوڵاتی یان گەشتیار سەردانی بکات تەنها بە ڕێگەپێدانی تایبەت نەبێت ئەویش لە لایەن بەرێوەبەرایەتی گشتی ڕۆشنبیریە و ئەبێت باڵەخانەکە بە داخراوی بمێنێتەوە.

پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، ئایا بۆ چی ئەیانەوێت ئەو باڵەخانەیەکی چۆڵ و هۆڵە کە هیچ چالاکییەکی تیا نەکرێت دووبارە نوژەن بکەنەوە؟

بۆ چ پلانێک و بیرۆکەیەک دەیانەوێت نوژەنی بکەنەوە؟ ئایا دەیانەوێت لە دواڕۆژدا چی لەو باڵەخانەیە بکەن؟ بۆ چ مەبەستێکی ستراتیجی و پلانێکی دوورهاوێژی خۆیان هەڵگرتووە؟ ئەگەر بڕیارە ئەو باڵەخانەیە بۆ هونەر و کولتور تەرخان بکەن بۆ دە ساڵ لەمەو پێش نەیان کرد کە هەموومان ئەزانین کە شاری سلیمانی نە گەلەری هونەری وە نە مۆزەخانەی هونەری تێدایە وە نە سەنتەرێکی هونەری هەمەلایەنشی تێدانییە تا سودی هەبێت بۆ کایەی هونەری و ژێرخانی هونەری.

بە باوەڕی من گومانم هەیە کە ئەم دەسەڵاتە کولتورییەی ئێستا بتوانێت ئەم باڵەخانەیە بە گەڕی بخات و بەڕێوەی بەرێت وە دڵنیام لە بنەڕەتدا هیچ بیرۆکەیەک و پلانێکیان پێ نییە بۆ ئەم شوێنە نە (بەرێوەبەرایەتی گشتی ڕۆشنبیری سلێمانی وە نە وەزارەتی ڕۆشنبیری) وە نە دەسەڵاتی سیاسی کوردی لەو ئاستەدایە شوێنێکی وا گرنگ و ستراتیچی بەرێت بەڕێوە، بە تایبەتی لە بارودۆخی سیاسی و ئابوری ئێستای هەرێمدا، بە تایبەتی ئەو باڵەخانەیە تەرخان بکەن بۆ هونەر و کولتور، چونکە لە بنەڕەتدا دەسەڵاتی سیاسی و کولتوری کوردی باوەڕیان بە (هونەر و کولتور نییە) .

ئەوەی لێرەدا ڕوونە و ئاشکرایە لای هەموومان ئەو سیاسەتەیە کە ئەم دەزگا بە ناو حکومییانە وە ئەم دەسەڵاتە کولتورییە کارتۆنییە، هەمیشە ئەیەوێت لە ڕێگەی هونەر و کولتورەوە دەست بگرێت بەسەر ئەو شوێنانەدا کە پیلان و مەبەستی شاراوەی لە دوایە، وەک ئەو موڵکە ستراتیجیانە کە موڵکی گشتین و ئەچنە ناو بازنەی (شوێنەوارەوە) کە لە لایەن بازرگانە سیاسییەکانی ئێستای دەسەڵاتی کوردییەوە چاویان لەسەرە.

هەمیشە بە بیانووی (نوژەن کردنەوەی) ئەو شوێنانە لە پەک ئەخرێن و وردە وردە ئەیانەوێت لە یادەوەری گشتی (زاکیرەی دەستە جەمعی) خەڵکی شار بسڕنەوە تا ئەو کاتەی کە ئەی ڕووخێنن خەڵک نەیەتە دەنگ و گرنگ نەبێ بەلایانەو، بە تایبەتی ئەو نەوەی نوێیە کە لە دوای ڕاپەڕینەوە لە دایک بوون و بەرکەوتنی ڕاستەوخۆیان نەبووە لەگەڵ باڵەخانەی سەرادا.

بەڵگەش بۆ ئەم بابەتە هەرکەسێ بیەوێت سێرج بکات بۆ (باڵەخانەی سەرای سلێمانی) لە چەند زانیارییەک کە لە پەنچەی دەست تێپەر نابێت بوونی نییە وە کەس گرنگی پێنادات نە لە ڕووی تەلارسازییەوە نە لە ڕووی گرنگی مێژووی باڵەخانەکەوە، وە تائێستا یەکلا نەکراوەتەوە (کەی، کێ، چۆن وە بۆ) ئەو باڵەخانەیە دروست کراوە.

هیچ دیکۆمێنتێکی بەرجەستە یان نووسراوێک بوونی نییە لە سەر ئەم باڵەخانەیە، تەنها یەک (فۆتۆ) نەبێت هیچ زانیارییەکی تر نییە لەسەر ئەو باڵەخانەیە، بەتایبەتی دوای دۆزینەوەی ئەو بڕە (چەک و کەرەستەیەی جەنگ) کە لە حەوشی پشتەوەی باڵەخانەکە نێژراون و لە ژێر خاک دا شاردراونەتەوە .

بەم شێوەیە ئەو ڕاستییە تاڵەمان بۆ دەردەکەوێت کە ئەم دەسەڵاتە کولتورییە کە ئێستا بوونی هەیە بە چ شێوازێک کار لەسەر فەوتاندن و سڕینەوە و پشت گوێ خستنی ناسنامەی مێژووی و هونەر و کولتوری ئەم ناوچەکە دەکات، تەنها لە بەرژەوەندی و سودمەندی دەسەڵاتی سیاسی کار دەکات، هەمیشە ئامادە باشی هەیە لە پێناوی بەرژەوەندی شەخسی و حیزبی و خێڵ و عەشیرەت دا هەموو ژێرخانی کولتوری و هونەری و ئاسەوارێکی دێرین کە پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەبێت بە ناسنامەی کۆمەڵگەکەوە لە ناوی بەرن یان لایەنی کەم لە یادەوەری گشتی خەڵک دا بیسڕنەوە.

بە دڵنیاییەوە بەڵگەش زۆرە بۆ ئەم بابەتە (سەرای سلێمانی) تەنها یەک نموونە نییە، بەڵکو (قەڵای هەولێر)یش نموونەیەکی زیندووە، بە بیانووی نۆژەن کردنەوە خەڵکە ڕەسەنەکەیان دەرکرد و بە چۆڵی، کە لەو بڕوایەدام تا ئێستا (50٪) سەدا پەنجاشیان نۆژەن نەکردۆتەوە وە ساڵ بە ساڵ بەرەو داڕووخان ئەڕوات و هیچ پلانێکی ڕوون نییە کە بەنیازبن چی لە قەڵای هەولێر بکەن لە داهاتوودا.

هەروەها (قەڵای کەرکوک) کە تا سەرەتاکانی ساڵانی نەوەتەکانی سەدەی ڕابردوو خەڵکی ڕەسەنی تیا بوو، پڕ بوو لە ژیان، خەڵكی ڕۆژانەی خۆیان تیا بەسەردەبرد بە هەموو داب و نەرێتە کۆمەڵایەتییەکان و هەمەڕەنگەکانی نەتەوە جیاکانی ناو شاری کەرکوک.

بەڵام لە دوای شەڕی عێراق - کویت و ڕاپەڕینی باشوری عێراق و هەرێمی کوردستان و نەبوونی و (گەمارۆدانی ئابووری هەموو جیهان لەسەر عێراق) و لاوازی ڕژێمی بەعسی عەرەبی ئەو کاتە وەک هێزێکی تۆقێنەر.

قەڵای کەرکوک چۆڵ کرا و کەوتە بەر لێشاوی سڕینەوە و داڕووخان. لە دوای نەمانی ڕژێمی بەعسی فاشی و ئازادکردنی شاری کەرکوک لەلایەن دەسەڵاتی سیاسی کوردییەوە ئەوەندەی تر قەڵاکە وێران بوو، چەندین ساڵە کورد جەخت لە کورد بوونی شاری کەرکوک ئەکرد، بەڵام دەسەڵاتی سیاسی و کولتوری کوردی لە دوای ساڵی (2003) یەوە هیچ کارێکی جددیان نەکرد بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییەی کە شاری کەرکوک شارێکی کوردیە و ئەو شوێنەوار و قەڵایە تەواوکەری ئەو شارستانیەتەیە کە کورد وەک میللەتێکی دێرینی ناوچەکە بوونی هەیە. 

بە هەمان شێوە سەدان نموونەی تری شوێنەوارە گرنگەکانی ئەم هەڕێمە دووچاری هەمان چارەنووس بوونەتەوە و لە فەوتان نزیک بۆتەوە بەلایەنی کەمەوە لە یادەوەری خەڵکی ناوچەکە سڕاونەتەوە.

ئەوەی گرنگە لە کۆتایدا بگوترێت کە ئەم دەسەڵاتە کولتورییەی ئێستا بوونی هەیە، ناتوانێت وە لە توانایدا نەماوە کایەی کولتوری ئەم هەرێمە بەڕێوەبەرێت، بەڵکو کۆنتڕۆڵی لە دەستداوە وە دەمێکە فەشەلی هێناوە و بەرەو هەڵدێرێکی گەورە ئەڕوات.     

مێژووی باڵەخانەی سەرای سلێمانی

باڵەخانەی سەرای سلێمانی یەکێک لە کۆنترین باڵەخانەکانی شاری سلێمانی.

وەک باس ئەکرێت ئەم باڵەخانەیە لە پێش دروستبوونی شاری سلێمانییەوە دروست کراوە لە لایەن (مەحمود پاشا)ی بابانەوە.

مەحمود پاشای بابان بڕیار ئەدات کە میرنیشینەکەی لە قەڵاچوالانەوە بگوازێتەوە بۆ سلێمانی، سەرەتا هەڵدەستێت بە دروستکردنی باڵەخانەیەکی گەورە لە شوێنی ئێستای سەرای سلێمانی، بەڵام حکومڕانییەکەی توشی کێشە و گرفتێکی زۆر ئەبێت و ناتوانێت ئەو بڕیارە بباتە سەر.

 بەڵام دوای ئەو (ئیبراهیم پاشا)ی برازای ئەو کارەی بەجێ هێناوە و قەڵاچوالانی چۆڵ کردووە و هاتۆتە سلێمانی ئەو شارەی دروست کردوە، لەتەنیشت (سەراکەی) مامی یەوە هەندێ کۆشک و خانووی دروست کرد، سەراکەی مامی کرد بە شوێنی فەرمانڕەوایی میرنیشینی بابان، کە ئەو کاتە باڵەخانەکە لە یەک نهۆم و نیو پێکهاتبوو بە شێوەیەکی زۆر جیاواز لە شێوەی ئێستای باڵەخانەکە.

لە دوای کەوتنی میرنیشینی بابان لە ساڵی (1850) عوسمانییەکان هەمان باڵەخانەی سەرای سلێمانیان بەکارهێنا بۆ حوکمی خۆیان وە لیوای سلێمانیان خستە سەر ویلایەتی موسڵ.  

لە ساڵی (1918) لە ناو باڵەخانەی سەراوە بۆ یەکەم جار جاڕی بە مەلیک بوونی (شێخ محمودی حەفید) وەک یەکەم مەلیکی کوردستان لێدرا، باڵەخانەی سەرا بوو بە شوێنی حوکمڕانی شێخ مەحمود .

لە دوای ڕووخانی حکومەتەکەی (مەلیک مەحمود) ئینگلیزەکان سەرای سلێمانیان بەکار هێنایەوە، وەک شوێنی حوکمڕانی و بەڕێوەبردنی سەربازی خۆیان، تا ساڵی (1926 بۆ 1928) بە بڕیاری ئینگلیزەکان باڵەخانەی سەرا دەروخێنن و سەر لە نوێ دروستی دەکەنەوە لە سەر دەستوری تەلارسازی ئینگلیزی، شێوازێکی نوێ و گونجاو بۆ حوکمڕانی ئینگلیزەکان لە سلێمانی، بەڵەخانەکە لە دوو نهۆم دروست ئەکرێت و لە (43) ژوور پێکدێت وە هەموو ژوورێک ئاگردانی تایبەتی خۆی بۆ دروست.

باڵەخانەی سەرای سلێمانی بە بەردەوامی پەیوەندیەکی گرنگی هەبووە بە مێژووی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی شارەوە، هەر لە شەری بەردەرکی سەرا لە ساڵی (1930) و هاتنەوەی تەرمی (شێخ مەحمود) بۆ بەردەم باڵەخانەی سەرا لە ساڵی (1956) و چەندین چالاکی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەردەوام لەبەردەم ئەم باڵەخانەیەدا بە پێی ئەو گۆڕانکاریانەی کە ڕووی ئەدا لە حوکمڕانی عێراق، تا ساڵی (1991) لەلایەن خەلکی سیڤیلەوە باڵەخانەی سەرا لە ڕژێمی بەعسی فاشی پاک ئەکەنەوە کە ئەو کاتە بە بنکەی پۆلیسی سەرا ناسرابوو، لە دوای ڕاپەڕین ئەم بنکەی پۆلیسە مایەوە تا ئەو کاتەی بڕیاری نۆژەنکردنەوەیان دا. زامۆئا داراغا 12.09.2023  

تێبینی :- فۆتۆکان لە تۆڕی ئنتەرنێت وەرگیراوە بە سوپاسەوە .