بەربژێری بەرەی چەپ گابریاڵ بۆریکی تەمەن ٣٥ ساڵە کە لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆماری شیلیزیاترین دەنگی ھێنا لەسەر بەڵێنی خزمەتگوزاری زیاتر بۆ هەژاران و باجێکی زیاتر لەسەر چینە داراکانو کۆتاییھێنان بە سیاسەتی لیبرالیزمی نوێ. لە یەکەم لێدوانیدا دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنگوتی (شیلی شوێنی لەدایکبوونی نیولیبرالیزم بو و شوێنی ناشتنیشی ئەبێت).
نیولیبرالیزم یا لیبرالیزمی نوێ، ئاماژەیە بۆ بوژانەوەی ئایدیاکانی لیبرالیزمی سەدەی١٩ لە ناوەڕاستیسەدەی ٢٠ کە بنەما ئابوریەکەی سەرمایەداری بازاڕە. ئەم تەوژمە ھامڕای سەرھەڵدانی بەرچاویچەندھا پارت و رێکخراوی سیاسی و قوتابخانەی ھزری بو لە رۆژئاوا کە ھەڵگر و بەرگریکاری ئەوئایدیۆلۆژیایە بوون.
گەوھەری نیولیبرالیزم بریتیە لە نەهێشتنی بەربەستەکانی بەردەم چوڵەی سەرمایە و کالا ولابردنی قانونو ریساکانی سنوردارکردنی میکانیزمی بازاڕ و دەستکۆتاکردنی دەوڵەت لە بواری ئابوری وکەمکردنەوەی بودجەی حکومی و خەرجی گشتی و بچوککردنەوەی کەرتی گشتی و خزمەتگوزایەگشتیەکان و واڵاکردنی کەرتەکانی بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاری بۆ سەرمایەی تایبەت و کەمکردنەوەیباج لەسەر سەرمایەگوزاری.
بە کورتی سەرمایەداری بێ دەستکێش کە تەنھا رێشاندەر و پێوەری چالاکی مرۆڤ قازانجە و ھیچیتر. بە پاساوی ئەوەی میکانیزمەکانی بازاڕ گەرنتی گەشەی ئابوری و کارامەیی لە دەستنیشان کردنیپێشینەکانی بەرهەمهێنان و کەمکردنەوەی تێچون ئەکات و ئابوری کۆنترۆڵکراو ئەگەر هەمان ئامانجیشیهەبێت دەرهاویشتەی پێچەوانەی هەیە.
نیولیبرالیزم هەر لە پەیدابونیەوە بابەتی مشتومڕێکی گەرم و درێژخایەنە لەهەردوو ئاستی هزر وپیادەکردندا و تاوەکو ئێستاش بەردەوام دەرهاویشتە کارەساتاویەکانی پیادەکردنی نیولیبرالیزم لە شیلی لە لەلایەن دەیەها نوسەرەوە دۆکۆمێنت کراوە و لەناویاندا نایومی کامبڵ لە کتێبی (Shock Doctrine) بە وردی باسی ئەو سەردەمەی حوکمی پینۆشیە و رۆڵی فریدمان و کوڕانی شیکاگۆی کردووە لەو تاوانانەی بە درێژایی ١٧ ساڵ دژ بە چینە نەدارەکانی شیلی کرا.
ھزرەوانی بواری سیاسەت وێندی براون دەڵێ ئامانجی سەرەکی نیولێبرالێزم بە ئابوری کردنی ھەموکایەکانی ژیان.
ژمارەیەکی زۆر ھزرەوان و ئابوریناس و کۆمەڵناس و سیاسی و رۆشنبیر لە ڕاست و چەپ رەخنەیتوندیان ئاراستەی نیولیبرالیزم کردووە، وەک سڵاڤۆی ژیژک و ناعوم چۆمسکی و پاپا فرانسیس و جۆرجمونبیۆت وپۆڵ کۆرگمان و مارک فیلمینگ و دەیانی تر بەڵگەیان ھێناوەتەوە کە نیولیبرالیزم ئەبێتە ھۆیباڵادەستی بەرژەوەندی تایبەت لە بەرامبەر بەرژەوەندی گشتی و بڕەوی تاکگەرایی و فەرامۆشکردنیچاکەی گشتی کە بە پێوەرە ئابوریەکان ناپێورێت و خورانەوە و لاوازبوونی دیموکراسی وەکرەنگدانەوەی نابەرابەری ئابوری و ناکارامەیی و خراپ بەکارهێنانی هێزەکانی بەرهەمهێنان وفەرامۆشکردنی گرفتە یونیڤێرساڵەکان وەک گەرمبوونی گۆی زەوی و پیسبوونی ژینگە. ژمارەیەکئابوریناس ئەرگومێنتی ئەو ئەکەن کە نیولیبرالیزم تیچون ئەخاتە ئەستۆی کۆی کۆمەڵگا و قازانج بۆسەرمایەداران.
هەتا قەیرانە مەزنەکەی سیەکانی سەدەی رابردووی سیستەمی سەرمایەداری، لیبرالیزم و جمکەئابوریەکەی (ئابوری کلاسیکی ئینگلیزی) هەژمونی تەواویان هەبوو بەسەر سیاسەت و ئابوریسەرمایەداریدا. بەڵام ئەو قەیرانە قوڵ و درێژخایەنە کۆتایی بەو دۆخە هێنا و تیئۆری جۆن مایناردکێنز «خستەنەگەڕی گشتی» بۆ رێگاگرتن لە ناسەقامگیری میکانیزمی بازار لە رێگەی دەخالەتکردنیدەوڵەتەوە جێگای گرتەوە. هەرچەند بەر لە حەفتاکان بیریار و سیاسیە لیبراڵەکان بەردەوام هەوڵیبوژاندنەوەیان ئەدا، بەڵام ئەوەی جارێکی تر بڕەوی دایەوە بە لیبرالیزم، قەیرانەکانی حەفتاکان بوو کەتیئۆری کێنز نەیتوانی بەریان پێ بگرێت و چارەسەریان بکات.
شایانی باسە، تێرمی نیولیبرالیزم لەلایەن لایەنگیرانیەوە بەکارنایەت. سەرتای دەرکەوتنی وەکدەستەواژەیەکی نەگەتیف، ئەگەڕێتەوە بۆ هەشتاکانی سەدەی ٢٠ لەسەر پاشخانی کودەتاکەی ١٩٧٣یجەنەڕاڵ ئۆگەستۆ پینۆشێ بەسەر سەرۆکی هەڵبژێراوی چیللی سلفادۆر ئەیێندی و ئەو سیاسەتەی پەیڕەوی کرد..
لایەنگیرانی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی و رەخنەگرانی سەرمایەداری بازاڕ بەستایانەوە بە بیرۆکەکانیفریدرش هایک و میڵتۆن فریدمان و جەیمس بۆکانان و سیاسەتمەدارانی وەک مارگریت تاتشەر و پاشتر رۆناڵد ریگان.
دەزگاکانی هەواڵگری ئەمریکی رۆڵێکی باڵایان هەبوو لە رێکخستن و سەرکەوتنی کودەتاکەی پینۆشێ وهەتا کۆتایی پشتگیری سیاسی و سەربازی و هەواڵگری تەواویان لێ کرد. لە رووی ئابوریەوە میڵتۆنفریدمان و قوتابیەکانی، شیلیان وەک مشکی تاقیگا مامەڵە کرد بۆ تیئۆرە ئابوریەکەیان.
فریدمان لە پاش سەردانی چیللی لە ١٩٧٥ لە نامەیەکدا بۆ پینۆشێ روانگەی خۆی بۆ چارەسەری گرفتەئابوریەکانی چیللی بە پێویستی «شۆک» وەسف کرد. ئەو رۆشیتەیەی فریدمان پێشنیاری کرد بۆ چارەسەری گرفتە ئابوریەکانی شیلی بریتی بوو لە کەمکردنەوەی بودجەی گشتی بە رێژەیەکی زۆر و بەیەک هەنگاو (پێچەوانەی قۆناغ) و دەستکێشانەوەی دەوڵەت لە دابینکردنی خزمەتگوزاریە گشتیەکان وکردنەوەی ئابوری وڵات بۆ سەرمایەی تایبەت. ئەمانە هەمووی بە شێوەیەکی دڕندانە لەلایەن رژێمیپینۆشێوە سەپێنران و دەرئەنجامەکەی زیادبوونێکی بێپێشینەی بێکاری و هەژاری و نەھێشتنی مافی کرێکاران و چینە نەدارەکانی کۆمەڵگا لە رێگەی دکتاتۆریەتێکی خۆێنرێژی بێپەردەوە.
لەپەنای ئەمەدا، ئابوری شیلی بۆ بە گۆڕەپانێکی کراوە بۆ سەرمایەی ئەمریکی بۆ جەوساندنەوەی هێزیکاری هەرزان و دەستگەیشتن بە سامانە سروشتیەکانی. قانونەکانی پاریزگاری لە مافی کرێکارانهەڵوەشانەوە و مافی مانگرتن و نارەزایی زەوتکرا و چەپەکان و سەرکردە سەندیکایەکان زۆربەیانسەرنگوم کران و ئەوانی تریش ناچار رویان کردە تاراوگەکان. کۆمپانیا ئەمریکیەکان وەک دۆ کیمیکاڵ وفایەرستۆن و ئینتەرناشناڵ تەلەفون&تەلگراف گەڕانەوە بۆ شیللی کە پێشتر سلفادۆر ئەیێندیدەریکردبوون.
مارگریت تاتشەری سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتی شانشینی یەکگرتو وسەرکوتکەر و تێکشکێنەری مانگرتنە مەزنەکەی کرێکارانی کانەکانی بریتانیا، یەکێک لە بەهێزترین پشتگیریکەرانی پینۆشێ و رژێمە سیاسیو ئابوریەکەی بو و ئاشکرا راپۆرتەکانی رێکخراوە نێودەوڵەتیەکانی رەت ئەکردەوە دەربارەی حوکمڕانیخوێناوی پینۆشێ و ئاستی بێکاری و هەژاری چیللی لەسایەی سیاسەتی نیولیبرالیزم. رۆناڵد ریگانیەکێکی تر بوو لە بەرگریکارە سەرسەختەکانی پینۆشێ. لەسەرتای هاتنە سەرکاری لە ١٩٨١ رایگەیاندرژێمی پینۆشێ هاوپەیمانێکی ئایدۆلۆجی ئەمریکاو دژە کۆمۆنیستێکی سەرسەختە و رابەرایەتیئابوریەکی نمونەیی سەرمایەداری ئازاد ئەکات و هەموو راپۆرتەکانی سەرکوت و پێشێلی ماهی مرۆڤیرژێمەکەی پێنۆشیەی نادیدە گرت.
بەڵام ئەوەی جێگای سەرەنج و تێڕامانە، لە کاتێکدا لە لانکەی نیولیبرالیزم ئاهەنگی مەرگیئەگێڕن. لە ھەرێمی کوردستان خێڵە دەستەڵاتدارەکان سیاسەتێکی دڕندانەی نیولیبرالیزم پیادە ئەکەن کە وەک زەمینلەرزە کۆی پایە ئابوریەکانی کۆمەڵگا ئەروخێنێت و لەسەر وێنای نیولیبرال بەرهەمی ئەھێنێتەوە.
سەرباری ئەوەی کوردستان ئابوریەکی کشتوکاڵی بوە بە هۆی خاک و ئاوی گونجاو، دەستەڵاتدارانی ھەرێم بە تەواوی ئەو کەرتەیان ئیفلیج کردوە و بازاڕی هەرێمیان بە تەواوی واڵا کردوە بۆ هاوردەکردنیخۆراک لە وڵاتانی دەوروبەر و هەر خۆشیان خاوەنی ئەو بازرگانیەن و بە قاجاغیش بەرھەمی کشتوکاڵی ئەھێننە ھەرێمەوە بۆ پێشبڕکێی بەرھەمی خۆماڵی .
لەکەرتی پیشەسازی هەر لەپاش راپەڕین خێڵە دەستەڵاتدارەکان سەردەمی حوکمڕانی خۆیان دەست پێکرد بە وێران کردنی ئەو کارگانەی لەسەردەمی بەعسەوە مابونەوە و مەکینەکانیان وەک ئاسن و مسیخوردە ئاودیوی وڵاتانی دەوروبەر کرد، وەک کارگەکانی جگەرە و شەکر و ئەلبیسە و چیمەنتۆ مەڕمەڕ …هتد .
هەر بۆیە ئێستا مانشێتە گەورەکانی ئابوری کوردستان مۆڵە بازرگانیەکانن کە تەنهاچالاکیان ساغکردنەوەی کالا سەپستانداردەکانی وڵاتانی دەوروبەر و بردنە دەرەوی دراوی سەختە (وەبەرهێنانی بازرگانی لەجیاتی وەبەرهێنانی بەرهەمهێنان).جونکە هەر خۆیان خاوەنی سەرمایەیبازرگانی کوردستانن و کایەی بازرگانی قازانجێکی خێرا و کەم کێشەی لە کەرتی تەندروستی، کەمدەرامەتکردنی خەستەخانە و نۆرینگە گشتیەکان و بێ ئیعتبار کردنیان و لەبەرامبەردا دروستکردنی سەدەها و بگرە هەزارەها خەستەخانە و نۆرینگەی کەرتی تایبەت و رێگا خۆشکردن بۆ سەرمایەی بیانی بۆ کردنەوەی دەیەها خەستەخانەی تورکی و ئێرانی و لوبنانی و ئوردنی…هتد، کە کەرتی تەندروستی لە خزمەتگوزاریەوە گۆڕیوە بۆ کایەک کە پێوەرەکانی بازاری سەرمایەداری و قازانج رێشاندەرێتی و لە سەرووی توانای زۆرینەی خەڵکی کەمدەرامەتی کوردستانە .
لە کەرتی پەروەردە و خوێندنی باڵا، هەمان پرۆسەی کەمدەرامەتکردن و بێئیعتبارکردنی قوتابخانە و پەیمانگا و زانکۆ گشتیەکان و لە بەرامبەردا قوتکردنەوەی سەدەها قوتابخانە و دەیەها زانکۆ و پۆلیتەکنیکی کەرتی تایبەت، گەواهی پیادەکردنێکی بێپەردە و بێسنوری سیاسەتی نیولیبرالیزمن. هەندێک لەو قوتابخانە و زانکۆیانەش کوردی بەکارنایەن و زمانەکانی تورکی و عەرەبی و ئینگلیزی تیایانا ئەخوێنرێن. سەیر ئەوەیە لە وڵاتانی تر سیاسیەکان خۆیان لە هەر چالاکیەکی ئابوری دورئەخەنەوە لەکاتێکدا لە دەسەڵاتن و زیاتر لەرێگەی پرۆکسیەوە ئەنجامی ئەدەن یا پاش خانەنشین بوون. بەڵام لەکوردستان سیاسیەکان هەر لەوکاتەی لە لوتکەی دەسەڵاتن زانکۆی کەرتی تایبەت دائەمەزرێنن. زانکۆی ئەمریکی سڵیمانی، زانکۆی کوردستانی هەولێر و زانکۆی ئەمریکی دهۆک وەک نمونە.
لە کەرتی وزە، دواکەوتنی چارەسەری گرفتی کارەبا شتێک نیە بێجگە ھەوڵدان بۆ دۆزینەوەی شێوازێک کە سەرمایەی تایبەت بکارێت غەزوی تەواوی ئەو بوارەش بکات و لە خزمەتگوزاریەکی گشتیەوە بیکات بە بوارێک بۆ کەڵەکەکردنی سەرمایە و قازانج. بەڵام لەبەر ئەوەی ژێرخانی کەرتی کارەبا لە ھەرێم کۆنە و پێویستی بە وەبەرھێنانی زۆرە بۆ نۆژەنکردنەوەی. سەرمایەی مشەخۆری ناوخۆش لەبەر چنینەوەی قازانجی خێرا لەکەرتەکانی تر ئامادەی وەبەرھێنانی درێژخایەن نیە لەکەرتی کارەبا. سەرمایەی بیانیش بە مەرجەکانی ھاوبەشی لە قازانج لەگەڵ دەستەڵاتدارانی ھەرێم رازی نین.
کەرتی ئاوەدان کردنەوە ئەو بوارەیە کە سەرمایەی مشەخۆرێ وابەستەی حیزب و دەستەڵات سەری ژەنیوەتە موڵکی گشتی بە دەسبەسەراگرتنی باشترین زەویەکانی شارەکانی ھەرێم بۆ بنیاتنانی باڵاخانە و یەکەی نیشتەجێونی گرانبەھا کە لەدەرەوەی توانای دارایی زۆربەی خەڵکی کەردستانە.
لە کەرتی خزمەتگوزاری شارەوانیەکان، دەمێکە کار لەسەر تایبەتکردنی ئەکرێت و ھەندێک خزمەتگوزاری وەک کۆکردنەوەی خاشاک درواە بە کەرتی تایبەت و ھەوڵئەدەن ئەوانی تریش بە ھەمان دەرد ببەن.
لە بواری ئاسایشدا سەرباری بوونی یەکەی تایبەت بە پاراستنی کەرتی نەوت و غاز کە موچە و دەرامەتیان لەسەر حکومەتە، ھەر ئێستا دەیان کۆمپانیای پاراستنی ئاسایشی کۆمپانیاکانی نەوت و غاز ھەن، کە زۆربەیان ھی کوڕ و کەسوکاری سەرکردە سەربازیەکانی حیزبە دەستەڵاتدارەکانن.
لەبواری کەرتی نەوت و غازیش کە بۆتە نەفرەتی ئابوری باشوری کوردستان وەک عەرەب ئەڵێن (فحدپ ولا حرج) . بە بەراورد لە گەڵ ئەودوای عیراق کە تا ئێستا زۆربەی چالاکی بەرھەمھێنان و تەسویق دەزگا گشتیەکانی دەوڵەت ئەنجامی ئەدەن بە ھاوکاری کەرتی تایبەت بە شێوازی گرێبەستی خزمەتگوزاری.
کۆی پیشەسازی نەوتی ھەرێم رادەستی کۆمپانیا بیانیەکان کراوە لەگەڵ شەریکی خۆماڵی کە زۆربەی کات کۆمپانیاکانی حیزبن بە گرێبەستی ھاوبەشی لە بەرھەمھێنان و یەدەک. بەمانای بەشدارن لە ھەموو نەوت و غازی دۆزراوەی ژێر زەوی. ھەتا بۆڕی ھەناردەکردنی نەوت بۆ بەندەری جیھان کە بڕیار بوو موڵکی حکومەت بێت ! ئێستا موڵکی کۆمپانیای گاز پرۆمی روسیە بە ھاوبەشی لەگەڵ کۆمپانیایەکی ناسراوی ھەرێم.
لەرووی سیاسیەوە دەستەڵاتدارانی ھەرێم سیاسەتی سەرکوتی بێپەردەی ھەر چالاکی و نارەزاییەکیان پیادەکردوە. کوشتنی رۆژنامەوانان و تەقەکردن لە خۆپیشاندەران و دەستبەسەرکردن و سزادانی کەسانی چالاک لە دادگایی رووکەشی .... ھتد. بە تایبەتیش لە کابینەی ئێستای حکومەت سیاسەتێکی پۆلیسی بێپەردە پیادە ئەکرێت و یاساکانی تیرۆر بو دادگایی کردن و زیندانیکردنی نەیاری سیاسی بەکاردێت و ھەرەشە لە بەرھەڵستکاراران ئەکرێت.
پارادۆکس و کارەساتەکە لەوەدایە کە لە وڵاتێکی وک جیللی دوای نزیکەی پەنچا ساڵ ئاھەنگی مەرگی نیولیبرالیزم ئەگێڕن، ھاوکات لەکوردستان بە چنگ و دان و نینۆک سیاسەتێکی بێپەردە و دڕندانە و دژە مرۆڤی نێولیبراڵ پیادە ئەکرێت، ھەرئێستاش دەرئەنجامە کارەساتاویەکانی بۆ چینە نەدارەکانی کۆمەڵگا بۆ خاس و عام عەیانە.