ئا: شیلان محەمەد

خاوەن پێداویستی تایبەت، ئەو کەسانەن کە گرفتێکی جەستەیی یان ژیریی یان دەرونیان هەیەو ناتوانن وەکو کەسانی ئاسایی ژیانی رۆژانەیەن بەسەربەرن، سەرۆكی یەكێتی كەمئەندامانی كوردستان دەڵێت "کەسانی کەمئەندام‌و خاوەن پێداویستی تایبەت هیچ دەرفەتێکیان بۆ نەڕەخساوە بۆ ئەوەی هاوسەگیریی بکەن، هەر لەناو ڕێکخراوەکەی خۆماندا زیاتر لەهەزار کچ‌و کوڕ هەن تەمەنای ئەوە دەکەن هاوسەرگیری بکەن‌و ناتوانن".

هاجەر کاکە حەمە، یەکێکە لەو خاوەن پێداویستییە تایبەتانەی لەتەمەنی ١٠ ساڵییەوە بەهۆی نەخۆشییەوە هەردوو حەوزی دەرچووەو کراوە بەپلاتین، ئێستا ئەو تەمەنی ٥٥ ساڵەو سەبارەت بەبارودۆخی ژیانی خۆی بەئاوێنەی وت "هەر لەمنداڵییەوە کە بووم بەخاوەن پێداویستی تایبەت زۆر ناخۆشی هاتە ڕێم ، رووبەڕوی زۆر گرفت‌و ناخۆشی بوومەتەوە، بەڵام گەشبین بووم‌و بێ هیوا نەبووم‌و کۆڵم نەداوە، هەمیشە هەنگاوم ناوە بۆ ئەوەی بتوانم وەک هەر کەسێکی ئاسایی کارو چالاکییەکانی خۆم بکەم".

هاجەر کە ئێستا ئەندامی دەستەی باڵایە لەڕێکخراوی یەکێتی کەم ئەندامان‌و لێپرسراوی بەشی ژنانی رێکخراوەکەیە، باس لەوە دەکات کە گرفتێکیان روانینی هەڵەی خێزان‌و کۆمەڵگەیە سەبارەت بەپرۆسەی هاوسەرگیرییان، ئەو وتی "زۆر جار خێزانەکان ڕێگری دەکەن‌و دەڵێن نابێت خاوەن پێداویستی تایبەت هاوسەرگیریی بکات، بۆچی نابێت؟! لەکاتێکدا خاوەن پێداویستی تایبەتیش وەک هەر مرۆڤێکی تر مرۆڤە، خوای گەورە بەشێک لەجەستەی لێسەندووە، بەڵام مێشکی هەیە، حەزو خولیاو توانای هەیە".

وتیشی "ناخۆشیم زۆر بینیوە گەر بێتوو باسی بکەم ڕەنگە ببێتە کتێبێک، کە چەند خەمم خواردوەو چەند ئاستەنگ هاتۆتە ڕێم، هەرچەندە ئەم کۆمەڵگایەی ئێمە ئێستا کەمێک لەجاران باشترە، پێشتر بەکۆڵانێکدا بڕۆشتینایە دەیانوت ئەها ئەوە شەلە!  قسەی خەڵک زۆر ناخۆش بوو، بەڵام ئێستا تا ڕادەیەک کۆمەڵگا پێشکەوتوترە".

بەپێی ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەساڵی ٢٠٠٦دا، کەسی خاوەن پێداویستی تایبەت بەکەسێک دادەنرێت کە لاوازی جەستەیی، دەروونی، ژیریی درێژخایەنی هەیە. وڵاتان پابەند دەکات کە پاراستنی مافەکانی خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان نەک تەنها بەهێنانەکایەی میکانیزمە یاسایی‌و دامەزراوەییەکان، بەڵکو بەجێبەجێکردنی ڕێوشوێنە کارگێڕییەکان‌و گۆڕینی ئەو پراکتیکانەش بەدیدێت کە رێگریی لەپێشێلکردنی مافی کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت دەکەن.

 سامان حسێن، سەرۆكی یەكێتی كەمئەندامانی كوردستان بەئاوێنەی وت "لەکوردستان‌و عێراقدا وەک پێویست خزمەت بەخاوەن پێداویستی تایبەت نەکراوە، کێشەکان بۆ گەنجانی کەمئەندام زیاترە، لەڕووی داراییەوە مووچەکانیان زۆر کەمەو بەشیان ناکات، هەلی کارو دەمەزراندنیان لەبەردەمدا نییەو زۆربەیان بێکارن".

سەبارەت بەدەرفەتی هاوسەرگیریی بۆ کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت، سامان وتی "هیچ دەرفەتێکیان بۆ نەڕەخساوە، دەتوانم بڵێم هەر لەناو ڕێکخراوەکەی خۆماندا زیاتر لەهەزار کچ‌و کوڕ هەیە تەمەنای ئەوە دەکەن هاوسەرگیری بکەن‌و ژیانێکی خۆیان هەبێت، بەڵام لایەنە ئابورییەکە ڕێگەیان پێنادات".

وتیشی "جاران خاوەن پێداویستی تایبەت گرفتی ئەوەیان هەبوو، کەس نەیدەویست هاوسەرگیریی لەگەڵ خاوەن پێداویستییەکی تایبەت بکات، ئەم کێشەیە ئێستا دەتوانین بڵێین، بەڕێژەی ٩٩% نەماوە، ئێستا زیاتر لایەنی دارایی زاڵە بەسەر ژیان‌و گوزەرانی خاوەن پێداویستی تایبەتدا، ئێستا هۆشیارییەکی باش هەیە لەناو خەڵکدا ڕێز لەخاوەن پێداویستی تایبەت دەگیرێت". 

ئەمە لەکاتێکدایە کە پێی ڕێککەوتننامەی مافی خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان، ئەمانیش وەک کەسانی دیکە مافی ژیان، دەستڕاگەیشتن بەدادپەروەری، یەکسانی لەبەردەم یاسادا، ئازادی‌و هاوڵاتیبوون‌، ژیانی سەربەخۆ، ئازادی ڕادەربڕین، پێشێلنەکردنی ژیانی تایبەت، ڕێزگرتن لەپێکهینانی خێزان، دەستەبەرکردنی تەندروستی، کارو دامەزراندن، پەروەردەو هاوکاریی دارایی‌و خانەنشینی‌و زۆر شتی تر دەکات.

هێشو تاهیر، ئەندامی دەستەی کارگێڕی کۆمەڵەی ڕۆژ  بۆ خاوەن پێداویستی تایبەت، بەئاوێنەی وت "من وەک کچێکی خاوەن پێداویستی تایبەت، دوو دارشەق بەکاردەهێنم، هەر لەقادرمەیەکەوە هەتا بەرزکەرەوەکان‌و هۆیەکانی گواستنەوەو تێڕوانینەکانیش بۆ ئێمە گرفت دروست دەکەن".

وتیشی "کەمی هۆشیاری وایکردووە، گرفت لەپێکهێنانی ژیانی هاوسەرگیری خاوەن پێداویستی تایبەت دروست ببێت، کۆمەڵگاو خێزانەکان، هەموو شتێک لەجەستەیەکی ساغدا دەبینن، پێیان حەیفە کوڕێکی خاوەن پێداویستی تایبەت کچێکی ساغ بهێنێت، یاخود بەپێچەوانەوە".

هێشوو ئاماژە بەوە دەکات کە گەنجانی خاوەن پێداویستی تایبەت بەهرەو توانایەکی زۆریان هەیە، بەڵام کۆمەڵگا تەنها لەڕووی جەستەییەوە لێیاندەڕوانێت، ئەو وتی "من تا ئێستا ژیانی هاوسەرگیریم پێکنەهێناوە، کە کۆمەڵێک هۆکاری تایبەتی خۆم هەیە".

بەخەمبارییەوە وتیشی "کاتێک کۆمەڵگا دەبینێت جەستەیەک لەسەر کورسییەکی جوڵاوە یاخود دوو دارشەقی پێیە، تواناکانی بەپێی ئەوە دەخەمڵێنێت‌و حەزو ئاواتەکانی خاوەن پێداویستی تایبەت هەمیشە مردوون".

بەپێی لێکۆڵینەوە زانستییەکان ئەمە جۆرێکە لەتوندوتیژیی‌و هەڵەیە ئەگەر وابزانرێت کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت ناتوانن ژیانی سێکسییان هەبێت‌و لەمافی هاوسەرگیریی بێبەش بکرێن یان سنوورداربکرێن یاخود بەزۆرەملێ منداڵیان لەبار ببرێت یان نەزۆک بکرێن.

وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی چاودێری‌و گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی لەسلێمانی، هێمن محەمەد ئاماژە بەوە دەکات جۆرەکانی خاوەن پێداویستی تایبەت: نابینا، ئیفلیجی مێشک، شەلەل، ئۆتیزم، جەستەیی بزوێنی، دەردەفیل، شیزۆفرینیا، داون، بیرکۆڵ، شەکرە جۆری یەکەم، تالاسیمیا، هیمۆفیلیا، کورتەباڵا دەگرێتەوە، ئەو بەئاوێنەی وت "پشتیوانى ئەم توێژە تەنها بەدەرکردنى یاسا لەلایەن پەرلەمان‌و دەرکردنى ڕێنمایی لەلایەن حکومەتەوە کۆتایی نایەت، بەڵکو دەبێت کۆمەڵگا هۆشیار بکرێتەوە سەبارەت بەچۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵیان، چونکە لەناو ئەم توێژەدا خەڵکى بەهرەمەندو بەتواناو خاوەن ئیرادە هەیە کە دەکرێت ببێتە هاندان بۆ ئەنجامدانى کۆمەڵێ کارى بەرهەمدار، هاوڵاتی خاوەن پێداویستی تایبەت پێویستیان بەهاوکاری دەوروبەریان هەیە".

وتیشی "خاوەن پێداویستی تایبەت پێویستیان بەوەیە کە ڕێزیان لێبگیرێت نەک بەچاوی بەزەیی سەیر بکرێن، چونکە ئەمە کاریگەری خراپی دەروونی لەسەریان بەجێدەهێڵێت،

یەکێك لەمافە سەرەتاییەکانیشیان پێکهێنانی خێزانە، بۆ ئەوەی بتوانن وەک کەسی ئاسایی ژیان بکەن".

هەروەها سەرۆکی کۆمەڵەی ڕۆژ، محەمەد مەحمود جەغت لەوە دەکات کە یاسای ٢٢ی تایبەت بەماف‌و ئیمتیازی کەسانی کەمئەندام گرفتيکی زۆری لەکۆڵ کردونەوەتەوە کە جەندین مافی ئەم توێژەی لەڕووی یاساییەوە لەهەرێمی کوردستاندا سەلماندووە، ئەو بەئاوێنەی وت "ڕێکخراوەکانی خاوەن پێداویستی تایبەتیش  دەتوانن هەم ڕۆڵی ئەرێنی‌و هەم رۆڵی نەرێنی بگێڕن، بەهەردو دیوەکەدا کار دەکرێ بۆ خاوەن پێداویستی تایبەت هەندێک بەئەرێنی کاردەکەن  دەیانەوێ شکۆو کەسایەتی کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت بپارێزن‌و هەندێکی تریشیان ڕۆڵێکی خراپ دەگێڕن‌و تەنهاو تەنها فێری سواڵیان دەکەن کە ئەمە جێگای داخە".

ئاوێنە پڕۆژەیەکی میدیایی بەهاوبەشی لەگەڵ "قریب" بەڕێوەدەبات